Ukufwailisha Kwatwalilila Ukwa Kupwisha Amafya

UKUTULA fye apo akabungwe ka United Nations kapangilwe, kafwaisha ukwafwa abana no kupwisha amafya yabo. Pa mpela ya mwaka wa 1946, United Nations yapangile akabungwe ketwa United Nations International Children’s Emergency Fund (mu kwipifya UNICEF) ku kusakamana abana mu ncende shatebelelwe ne nkondo, aka kabungwe takali nakutwalilila.

Mu 1953 aka kabungwe kashali na kutwalilila, kalitwalilile. Nangu ca kutila aka kabungwe mwi funde ketwa United Nations Children’s Fund, kacili kabomfya ifilembo fya kutendekelako ifyo kakwete kale, ifya UNICEF. E co, ukucila pa myaka 50, UNICEF yapeela abana ifya kulya, ifya kufwala, ne miti mu calo conse kabili ileesha ukusakamana abana muli fyonse ifyo bakabila.

Ifikabila abana fyalipooselweko sana amano mu 1959 ilyo United Nations yasuminishe ulupapulo lwa Nsambu sha Bana. (Moneni umukululo, pe bula 5.) Isubilo lyalipo lya kuti ulu lupapulo lwali no kulenga abantu ukupoosako amano ku mafya ya bana no kwafwilisha ukupwisha amafya ukupitila mu kukoselesha icintubwingi ukuti batungilileko, mu fya ndalama ne fintu fimbi.

Lelo icitabo ca 1980 Year Book ica kwa Collier, catile, “pa numa ya myaka 20, ishi ‘nsambu’—na kucilisha pa lwa milile, ubumi, ne fikwatwa—shali tashilafika ku bana abengi ababa amabilioni 1.5 mu calo.” E co pa mulandu wa kwishiba ukukabila kwa munshipela ukwa kupwisha amafya ya bana kabili mu kumfwana no buyo bwaimikwe, United Nations yainike umwaka wa 1979 ukuba Umwaka wa Bana uwa mu Calo Conse. Ubuteko, abantuuntu fye, aba mapepo, utubungwe tupeela ifintu mu calo conse balyankwileko mu kwangufyanya mu kufwailisha inshila sha kupwishishamo amafya.

Bushe Wali “Musamwe wa Kukalifya”?

Ukulingana na lipoti ya ba UNICEF, ku ca bulanda, abana baba mu fyalo ifipiina tabamwenenemo muli ulya Mwaka wa Bana uwa mu Calo Conse. Pa mpela ya mwaka, abana bamo mupepi na mamilioni  200 baali tabalakumanisha fya kulya, kabili hafu wa bana amamilioni 15 abafwile ukwabula ukufisha imyaka isano bafwile pa mulandu wa kondoloka ku nsala. Pa bana 100 abalefyalwa cila miniti muli ulya wine mwaka mu fyalo fine filya, 15 e bafwile ukwabula no kukumanya umwaka. Abana bapwishishe amasomo ya ku praimari tabafikile na ku mapesenti 40. Ukulanda pali lipoti wa ba UNICEF, umukululo wa mu nyunshipepala ya Indian Express walandile ifyebo fya kuilishanya ifyaleti Umwaka wa Bana wali “musamwe wa kukalifya.”

Bamo balishibile kabela ukuti ku kaba ukufilwa. Ku ca kumwenako, pa kwamba fye kwa mwaka, Fabrizio Dentice alembele muli magazini wa L’Espresso ukuti: “Te Mwaka wa Bana ulekabilwa pa kupwisha ubwafya.” Iyi magazini yatile: “Imikalile ya nomba e yalenga ukuti tuleba fino twaba, kabili imikalile ine iyi e ifwile ukwalulwa.”

Pa mulandu wa kufwailisha kucili kuletwalilila ukwa nshila sha kupwishishamo amafya ya bana, kwali ukukumana kwa ntungulushi pa maofeshi yakalamba aya United Nations mu September 1990. Kwali kukumana kumo ukwakulisha kuntu intungulushi sha calo shakwete ukushabalile akubako mu lyashi lya kale lyonse. Intungulushi sha mabuteko ukucila pali 70 shalisangilweko. Uku kukumana kwali kwa kupituluka mu fyalandilwe pe Bungano lyali intanshi pa lwa Nsambu sha Bana, isho basuminishenye pa November 20, 1989, kabili ishatendeke ukubomba pa September 2, 1990. Ilyo umweshi wa September walepwa, ifyalo 39 fyali nafisuminishako kale.

UNICEF nomba line yatile, “Ibungano lyali pa lwa nsambu sha bantunse lyalipokelelwa nga nshi ukucila ifipangano fimbi ifyacitilwe, kabili lyalenga ukuti abana balesakamanwa.” Ukufika mu November 1999, ifyalo 191 fyalisuminishe ifyalandilwe pe bungano. UNICEF na kabili yaitakishe ukuti: “Kwali ukulunduluka mu kufikilisha no kucingilila insambu sha bana mu myaka 10 iyakonkelepo pa numa ye Bungano lya kusuminisha Insambu sha Bana ukucila fintu cali kale mu ciputulwa ca nshita imo ine.”

Nelyo kwali ukulunduluka kwa musango yo, Presidenti wa ku Germany Johannes Rau atile: “Ca bulanda ukuti na lelo line tulingile ukucinkulwako ukuti abana na bo balikwate nsambu.” Nelyo ukucinkulwako ukuti abana bacili na mafya yakalamba! Mu November 1999, UNICEF yasumine  ukuti, “fingi fishilabombwa,” kabili yalondolwele ukuti: “Mu calo conse, abana nalimo amamilioni 12 abashilafika pa myaka isano balafwa cila mwaka, ilingi line bafwa ku fingacincintilwa ukwabula ubwafya. Abana mupepi na mamilioni 130 mu fyalo ifipiina tabaya ku masukulu ya ku praimari . . . Mupepi na mamilioni 160 tabakwata fya kulya atemwa bakwata fye ifinono. . . . Abana abengi abashifwaikwa baculila mu ncende shisungilwamo inshiwa ne fifulo fimbi, bapusulwa amasomo no kusungwa kusuma. Aba bana ilingi line balacushiwa. Mupepi na bana amamilioni 250 bapeelwa incito ishakosa.” Balumbwileko ne mpendwa sha bana pamo nga amamilioni 600 abapiina bene bene e lyo na bambi amamilioni 13 abali no kufwilwa abafyashi babo bamo nelyo bonse babili kuli AIDS ku kupwa kwa mwaka wa 2000.

Cimoneka kwati intungulushi sha mapolitiki balifilwa ukusanga inshila shisuma isha kupwishishamo aya mafya. Nalyo line, amafya ya bana tayaba fye ku fyalo ifikankaala. Mu fyalo ifikankaala abana abengi na bo balapusulwako mu nshila yapusanako.

[Amashiwi pe bula 4]

“Ca bulanda ukuti na lelo line tulingile ukucinkulwako ukuti abana na bo balikwate nsambu”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

Insambu sha Bana Ukulingana na ba United Nations:

● Insambu sha kwinikwa ishina no kuba umwana calo.

● Insambu sha kutemwikwa, ukulangulukilwako no kupeelwa ifikabilwa.

● Insambu sha kukwata ifya kulya fyalinga, umwa kwikala, ne fya cipatala.

● Insambu sha kusakamanwa kwaibela nga ca kutila umwana alilemana, alifulungana, nelyo tengekala na bantu.

● Insambu sha kuba uwa ntanshi ukucingililwa no kwafwilishiwa lyonse fye.

● Insambu sha kucingililwa ku kulekeleshiwa konse, ubuluku, no kuliilwa amasuku pa mutwe.

● Insambu sha kwangala no kukokoloka kabili bonse balingile ukuba ne nsambu shimo shine isha kusoma ukwabula ukubalipilisha, ukuleka umwana ukulundulula amaka yakwe aya kucita fimo no kwafwa abantu ekala na bo mu ncende imo ine.

● Insambu sha kutukuta ukubombako fimo mu bwikashi no buntungwa kabili mu mucinshi.

● Insambu sha kukushiwa ne mibele ya kulangulukilwako, ukulekelela, ukuba cibusa ku bantu, iya mutende, kabili iya bwananyina.

● Insambu sha kuipakisha ishi nsambu shonse shalumbulwa nangu abe no mushobo umbi, inkanda imbi, napamo mwaume nelyo mwanakashi, atemwa fye imipepele, ifya bupolitiki nelyo ukutontonkanya kupusanako na kumbi, icalo atulako nelyo abantu atuntukako, ne fikwatwa, ukufyalwa, nelyo ifintu fimbi.

[Abatusuminishe]

Ukusupawila kwa ishi nsambu kushimpilwe pa citabo ca Everyman’s United Nations

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 3]

UN PHOTO 148038/Jean Pierre Laffont

UN Photo

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 4]

Ifikope fili pe bula 4 na 5 Giacomo Pirozzi/Panos Pictures