Mulandu Nshi Abapiina Bafulila Ifi Mu Calo Umwaba Sana Icuma?

ILYO Yesu ali pano calo alandile ukuti: “Ababusu muli na bo pe.” (Mateo 26:11) Ukufuma iyo nshita ukushinta na lelo, abapiina bengi nga nshi. Nomba mulandu nshi abapiina bafulila ifi muli cino calo umwaba sana icuma?

Bamo batila ico abantu babela abapiina ca kuti ifyo basalapo ukucita e filenga. Inshita shimo ico kuti caba ca cine. Abatemwa ukunwesha ubwalwa, ukubomfya imiti ikola no kucofa injuka nalimo icuma cabo kuti casuka capwa. Lelo te bantu bonse ababa abapiina pa mulandu wa kuti ifyo basalile ukucita tafyali bwino.

Abantu abengi incito shalipwa pa mulandu wa kuti amakampani ayengi balisala. Ukundapwa na kukosa umutengo, abantu abengi balabomfya indalama shabo shonse pa kuti fye bondapwe. Abengi nabo tabalya ifya kulya ifyalondoloka mu fyalo ifipiina. Na kabili abantu abengi te balenga abene ukuti balecula, ni co fye bafyalilwa mu fyalo ifipiina. Abapiina ilingi line balafilwa ifya kucita, nge fyo twalamona.

Ifyo Twingasambilila ku Fyacitike Kale

Ilyo imyaka ya ba 1930 yatendeke, indalama shalyafishe nga nshi, ubunonshi bwa calo bwali fye cimbi cimbi. Iyo nshita ifintu fyayafishe baleita ati Great Depression. Mu calo cimo abantu abengi nga nshi incito shalipwile kabili indupwa ishingi amayanda yabo yalyonaike. Lelo iyo ine nshita abantu abengi balelala insala, kwali na abalimi abaleitila umukaka uwingi nga nshi mu filindi e lyo no buteko bwalebapatikisha ukwipaya inama ishingi nga nshi isho baleteka.

Mulandu nshi baleonawila ifintu muli uyu musango? Amafunde  balekonka pa kucita ubukwebo iyo nshita yakomaile sana pa kupanga indalama ishingi nga nshi. Kanshi nga baleshitisha ifilimwa fyonse ifya mu mafarmu ne nama baleteka e lyo ne fintu fye fimbi baleshitisha pa mutengo uukulu. Abapiina abengi balefilwa ukushita umukaka, inama, ne ng’ano pantu ifi fintu fyalikosele umutengo. Kanshi fyalefula sana mu mafarmu pantu takwali abantu abengi abalefishita, icisheleko fyaleonaka e lyo bafipoosa fye.

Mu misumba iingi mwaleba ifyongo no kulwa pa mulandu wa kuti ifya kulya fyalyafishe ukusanga. Abantu bamo abalefilwa ukushitila ulupwa lwabo ifya kulya, batendeke ukutiinya abantu ne mfuti pa kuti fye babapeele ifya kulya. Bambi bena baleikala insala. Ifyo fyonse fyalecitika mu United States. Ilyo fye Great Depression yatendeke, cilya calo cakwata icuma sana califililwe ukulisha abashakwete indalama sana. Ukucila ukumona ukuti abantu bonse mu calo nabakwata ifya kulya, umwa kwikala, e lyo ne ncito, babikile fye amano ku kupanga indalama ishingi epela.

Ifyo Ifintu Fyaba Nomba

Ubunonshi ubwa calo conse ubwali fye cimbi cimbi (Great Depression) bwasukile bwapwa, kabili ino nshita cimoneka kwati abantu abengi bakankaala kabili balekala bwino ukucila iyo nshita. Lelo, nangu ca kuti muno calo mwaliba sana icuma, abapiina bena baba fye ifyo fine. Mu fyalo fimo tulomfwa amalipoti ayengi ayalanda pa fipowe no bupiina. Kwaliba abatungulula ifintu na muno nshiku, lelo ififumamo fya kuti abapiina balaculilamo, imbutushi balacula pa mulandu wa nkondo, ifya kulya filabola pa mulandu wa kukansana kwa bamapolitiki, e lyo na bamakwebo balaninika imitengo ya fintu ifyo abantu bakabila sana ica kuti abapiina bafilwa ukufishita. Abantu abalolekesha pa bunonshi bwa calo tabasakamana abantu abengi abashakwata pa kuma kuboko.

Ukulanda fye icishinka, takwaba abantu nangu bamo abatungulula amakwebo abalenga ukuti abantu bonse balekwata  ifyo bakabila. Imyaka 3,000 iyapitapo, kwali umuntu umo uwalemona ifyo abantu baikala kabili asukile alanda ati: “Nabwekeshepo ukumone fya lumanimani fyonse ificitwa mwi samba lya kasuba. Kabili, moneni, ifilamba fya bacitwo lumanimani, abashaba na kasansamusha—ku kuboko kwa ba lumanimani kufuma amaka, lelo kuli aba takwaba kasansamusha!” (Lukala Milandu 4:1) Na ino ine nshita kwaliba abalila abanabo amasuku pa mutwe nangu ca kuti mu calo mwaliba icuma sana.

Abantu abengi nga nshi bapiina ica kuti tabatontonkanyapo no kuti kasuba kamo bakekala bwino. Lelo, kwaliba na bambi abantu abengi abasambilila ifya kwikala bwino nangu ca kuti bapiina. Na kabili balishiba ukuti ifintu fikawama ku ntanshi.

[Akabokoshi pe bula 13]

Amafya ya Mikalile

Kalemba wa malyashi David K. Shipler mu citabo cakwe icitila The Working Poor—Invisible in America atulangilila ifyo abantu bamo baikala mu United States abo nomba line balaba abapiina. Ifi e fyo asosele: “Nga ca kuti abantu baleikala mu mayanda ayaonaika aya mayanda kuti yalenga umwana walwala ubulwele bwa cifuba ca kufwasa ukubipilako. Kabili ici kuti calenga bafwaya ambulansi ya kumutwalilamo ku cipatala, icipatala na co kuti cafwaya balipila indalama sha kumundapilamo, e lyo nga tabakwete indalama kuti baba mu nkongole, nga balefwaya ukushita motoka te kuti bashite iipya, kuti bashita iyabombapo kale, ica kuti abafyashi abanakashi balacelwa ku ncito, e lyo na ku ncito te kuti babasumbule kabili ne ndalama te kuti balekwata ishingi kabili teti bakwate ing’anda yalondoloka.” Uyo mwana na nyina bekala fye mwenso mwenso, nangu ca kuti bekala mu calo icikankaala sana.

[Akabokoshi pe bula 14]

Bushe Inshila sha Kupwishishamo Ubupiina Shaliba Fye Bwino?

Mu November 1993, mu kati ka cikulwa ca buteko mu Washington, D.C., ibumba lya bashimucindikwa bamo balongene ku kulanshanya ifya kupwishishamo ubwafwa bumo ubwakosa. Balikwete amadola ayengi nga nshi, ayo balefwaya ukupeela abantu abashakwete amayanda mu United States. Ilyo bali bacili balelanshanya, bakapokola, abashimya umulilo na babomfi ba fya cipatala balongene pa citesheni icali fye ukuciluka umusebo. Abensha ambulansi balesenda icitumbi ca mwanakashi umo uushakwete umwa kwikala. Afwilile pa nse ya cikuulwa ca U.S. Department of Housing and Urban Development (HUD). Muli ici cikuulwa e mwaba amaofesi ya aka kene kabungwe ka buteko akalolekesha pa kwafwa abantu abashakwata mayanda.

Pa numa uulemba ilyashi muli nyunshipela ya The New York Times aipwishe umubomfi umo uwa pa HUD. Uyo mubomfi alandile pa babomfi abengi ababutukila ukwapoona ubusanso e lyo ne myotoka ubwingi ifyali pa ncende basangile icitumbi ca ulya mwanakashi. Ulya mubomfi atile: “Kuti wapapa mwandini, indalama bapoosa pa kwafwilisha abantu abafwa shingi, lelo nga bali abatuntulu tababafwa nakalya.”

[Icikope pe bula 12, 13]

Namayo uwafumine ku calo cimbi ali na bana bakwe batatu ilyo kwali Great Depression mu myaka ya ba1930

[Abatusuminishe]

Dorothea Lange, FSA Collection, Library of Congress

 [Icikope pe bula 14, 15]

Ababomfi ababombela muli cino cikuulwa babomba incito ya cibe, lelo indalama bafola ni $14 (tashifika na kuli K60,000) fye epela cila mweshi, kabili ababomfi limo balabapatikisha ukubomba amaawala 70 cila mulungu

[Abatusuminishe]

© Fernando Moleres/Panos Pictures