Ububi Bwaba mu Kufwaisha Ukuba ne Fyuma

MU CALO umwaba abantu amamilioni 850 abashakwata ifya kulya ifyalondoloka, nalimo te kuti tumfwe umo cingalola nga twatila ukukwata ifyuma ifingi kuti kwaleta ububi. Lelo bushe muleibukisha ukuti ilembo ilyaciba mu cipande cifumineko talyacilalanda ati indalama nangu ifyuma fyalibipa lelo lyacilalanda ukuti icabipa kutemwa indalama no kufwaisha ukuba ne fyuma? Cinshi cicitika nga ca kuti abantu baikalila fye ukufwaya ifyuma? Intanshi tontonkanyeni pa fyo ifyuma fingaletelela abana babo.

Ifyo Ifyuma Fingaletelela Abana

Mu United States of America, bapenda ukuti mu mwaka umo, umwana pa ng’anda atamba amaprogramu ya bukwebo aya pa TV 40,000. Na kabili, abana balatamba ifyangalo fya pa vidio, balisha ifilimba fya maka ifya nyimbo, bamona amaprogramu ya pa kompyuta, kabili bafwala ifya kufwala fya mutengo ifyalembwapo abantu bamo abalumbuka ifyo bamona mu mashitolo na mu mayanda ya banabo, lyena elenganyeni ifi fintu ubwingi ifyo abana beba abafyashi babo ukuti babashitile. Abafyashi bamo bashitila fye abana babo fyonse ifyo balefwaya. Mulandu nshi?

Abafyashi bamo ilyo bali abaice, tabakwete ifipe fya mutengo mu mayanda ya bafyashi babo. Kanshi bafwaya ukuti abana babo bena bakwate ifipe fya muno nshiku. Abafyashi bambi nabo tabafwaya ukukanina abana babo. Pantu bamona kwati abana bakaleka ukubatemwa. Umuntu umo uwaba mu kabungwe akalandilako abafyashi mu musumba wa Boulder, mu Colorado, U.S.A. atile: “Abafyashi bafwaya ukuba ifibusa sana na bana babo kabili bafwaya balesansamuka  lyonse.” Abafyashi bambi balapoosa inshita iikalamba ku ncito. Kanshi pa kuti abana belamona kwati abafyashi babo balabasha beka inshita iitali, balabashitila ifintu ifingi pa kuti filebalafya. Na kabili umufyashi limbi kuti nanaka mu kati ka mulungu kabili alefwaya ukutusha pa mpela ya mulungu. E ico ilyo abana bamulomba fimo, bamo basalapo ukubashitila fye ukucila balemupamfya ilyo alefwaya ukutusha.

Lelo bushe abafyashi abapeela abana babo fyonse ifyo balefwaya, bushe ninshi balebafwa nangu balebaletelela fye? Ukulanda fye icishinka, ificitika filanga ukuti abafyashi abashitila abana fyonse ifyo balefwaya, abana tabatemwa sana abafyashi babo kabili tabatasha no kutasha. Nangu babashitile ifyo balefwaisha, tabafibomfya na bwino. Umukalamba we sukulu limo atile: “Ifyo namona fya kuti abana nga wabashitila bwangu ifyo balelomba, ifyo fine balefwaisha ilingi line fyonaika fye pa numa ya milungu ibili.”

Bushe ciba shani ku bana aba musango yu nga bakula? Abalemba magazini ya Newsweek bafwailishe ukuti aba bana nga bakula “tabeshiba bwino bwino ifya kucita ilyo baba no bwafya.” Apo tabasambilile ukubombesha pa kuti basange ifyo balefwaya, abengi tabacita bwino ku sukulu, ku ncito, e lyo nga baupa nangu ukupwa, ifyupo fyabo tafiba bwino. Abana ba ifi nangu bakula, bakalalomba fye indalama lyonse ku bafyashi babo. Amafya nga yafula sana ilingi line aba bana balapopomenwa no kusakamikwa.

E ico kanshi, abafyashi abashitila abana babo fyonse fye ifyo balefwaya balabonaula. Aba bana tabeshiba bwino bwino ubusuma bwaba mu kusambilila ukubomba incito imo, tabaimona ukuti balicindama kabili tabeshiba imibele isuma iyo bakwata. Dokota Jessie O’Neill asoka ati: “Ukweba abana ukuti kuti mwabapeela conse ico balefwaya, ninshi mulebabika mu bwafya.”

Nga ku Bakalamba Bena Ciba Shani?

Magazini ya Psychology Today yatila, “te mulandu ne myaka mwaikala pamo mu cupo nangu indalama ubwingi mwakwata, ilyo mukomana mukomanina pa ndalama.” Na kabili yatila: “Ifyo abaupana bacita nga bapusanina pa ndalama kuti calangilila ifyo icupo cabo cikaba, nampo nga cikatwalilila nangu iyo.” Abaupana ababika amano ku ndalama nelyo ku fyuma ninshi babika icupo cabo mu bwafya nga nshi. E mulandu wine, basangila no kuti ukupusanina pa ndalama e kulenga sana ifyupo ifingi ukupwa.

E lyo nangu bengekala pamo, icupo cabo nalimo te kuti cibe bwino nga ca kuti ico bacindamika sana ni ndalama ne fipe ifisuma ifyo bashitamo. Ica kumwenako, abaupana abakwete inkongole  nalimo kuti balafulilwa bwangu umunabo, ukulamupeela umulandu wa kuti e walenga bakwate inkongole. Mu fyupo fimo, cila muntu alabika sana mano mu kuifwaila ifipe fyakwe ica kuti takuba ne nshita ya kuba pamo no mwina mwakwe. Cinshi cicitika nga ca kuti umo ashita icipe ca mutengo no kufisa umunankwe? Icifumamo ca kuti umo kuti atendeka ukucita ifintu fimo ukwabula ukuti umunankwe eshibe, nga kwaba fimo ifyalubana umo kuti aleimona kwati e ulufyanya lyonse, kabili tamuba ukucetekelana mu cupo, na mu kuya kwa nshita icupo kuti casuka capwa.

Abakalamba bamo, nampo nga baliba na bena mwabo nangu iyo, icikalamba ico babikako sana amano mu bumi bwabo kufwaya ifyuma. Bamo mu South Africa, nga bafilwa ukwikala ifyo aba ku Bulaya baikala, balafwaya ukuipaya. Mu United States, umwaume umo aipeye umukashi wakwe, aipaya no mwana wakwe uwa myaka 12, e lyo pa numa aliipeye. Nalimo icalengele ukuti acite fi alifilwa ukusanga indalama isho alefwaya.

Kwena, te bantu bonse abafwa pa mulandu wa kufwaisha ukukwata ifyuma. Lelo, kwaliba na ba kuti nangu babombeshe shani, ifyuma fyena tabafisanga nakalya. E lyo cimbi na co ca kuti, ubumi bwabo tabulondoloka bwino bwino nga ca kuti incito babomba ilebaletela amafya nangu indalama bakwete shapwa ukwabula ukwenekela. Ifya musango yu nga fyacitika, tabalala tulo, balalwala umutwe, nangu ifilonda fya mu mala na malwele yambi ayengalenga bafwa bwangu. Kabili nangu umo engeluka ukuti ukufwaisha ukunonka kuti kwamwipaisha, nalimo pali iyi nshita te kuti alule ifintu, alicelwa kale. Umwina mwakwe napamo te kuti amucetekele na kabili, abana bakwe nabo ninshi balyonaika kale, kabili umwine ninshi alilwala kale aya malwele tulandilepo. Ifintu fimo nalimo kuti fyawama, lelo kwena kano akosapo e lyo fingabako eyefilya. Kanshi abantu ba musango uyo ‘balailasaulamo abene amacushi ayengi.’—1 Timote 6:10.

Cinshi Mulefwaya?

Abantu abengi balafwaya ukwikala bwino; ukuba no lupwa lwa nsansa, ukuba no bumi busuma, ukulabomba incito iisuma, no kukwata indalama ishingi. Pa kuti umo akwate ifi fyonse fine, icikabilwa kulinga, pantu limbi kuti umuntu atendeka fye ukubika amano ku kufwaya indalama. Abantu abengi abafwaya ukwikala ubumi ubwalinga nalimo kuti basumina ukulabomba incito isha malipilo yanono, ukwikala mu ng’anda iinono, nelyo ukukanafwaya ukulumbuka. Bushe bantu banga abengacita ifi pa kutila babombeko ifintu ifyacilapo ukucindama? Umwanakashi umo alandile ati, ‘Nalishiba ukutila nshikabila ifi fipe fyonse, lelo ndafilwa ukushala ne fipe ifinono!’ Bamo balafwaya ukukwata ifyuma ifinono, lelo tabafwaya e babalilapo ukucita ifyo.

Nga imwe muletontonkanyapo shani? Nga ca kutila imwe kale kale mwalitendeka ukwangusha  imikalile yenu, mwalicita bwino. Lelo bushe napamo ilyo mulebelenga ili lyashi, mulepitamo fye ulubilo pa mulandu wa kutila mwalikwata ifintu ifingi ifya kucita? Bushe na imwe mulakabila ukucefyako ifyuma pa kutila amafya yacepeko, aya ku mubili e lyo kabili mucefyeko ne fya kusakamana? Lyena citenipo cimo ilyo ifyuma tafilaonaula ulupwa lwenu. Umukululo uli pali lino ibula naulandapo fimo ifyo mwingatendekelapo ukucita.

Cila muntu mu lupwa akanonkelamo ku mubili na mu muntontonkanya nga ca kuti tulelinga mu kutemwa ifyuma. Lelo, kwabako na cimbi ico Abena Kristu batontonkanyapo lyonse, tabafwaya ifyuma fyalenga baleka ukuba ifibusa na Lesa. Ukutemwa ifyuma kuti kwaletelela shani umuntu aleka no kupepa Lesa, kabili bushe kuti acita shani pa kuti ica musango yu tacicitike? Icipande cikonkelepo e calalondolola iyi milandu.

[Amashiwi pe bula 5]

Ilingi line, abana abo abafyashi e babashitila fyonse ifyo balefwaya, tabatasha no kutasha kabili ifyo fine fipe babashitila tabafisunga na bwino

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

Ifyo Mwingatendeka Ukwangusha Imikalile

Mulekabila ukubombesha no kutontonkanyapo bwino ilyo mulefwaya ukuba ne fyuma ifyalinga. Ifi e fyo bamo bacita kabili balekala na bwino.

◼ UKWISHIBA IFIPE MWAKWATA. Finshi mwingaleka ukushita? Finshi mwingapoosa? Bushe kuti mwaleka ukupoosa indalama ishingi pa bwalwa? Bushe kuti mwaleka ukushita ifipe fya mutengo ifyo mushilekabila?

◼ ESHENIKO PA NSHITA INONO UKWANGUSHA IMIKALILE. Nga mulemona ukuti teti fibombe, esheniko ukwangusha imikalile pa myeshi 6 nangu umwaka umo. Bushe indalama ne fipe mwakwate fyalimuletele insansa?

◼ LEKENI NA BANA BENU BABEPO ILYO MULELANSHANYA PA FYA KWANGUSHA IMIKALILE. Nga mwacita ifyo bakeshiba ifyo cili kabili tacakalemukosela limo limo ukubakanina nga balefwaya fimo.

◼ MULEPEELAKO ABANA INDALAMA SHINONO PA KUTI BALESHITAMO UTO BALEFWAYA. Nga basalapo ukusunga isho ndalama pa kuti bakashitemo ifyo balefwaya nangu ukushibomfya ku tuntu tumbi uto balefwaya, bakasambilila ukutekanya kabili bakasambilila ukubomfya bwino indalama. Bakasambilila ne fya kupingula pa fintu.

◼ SAMBILILENI IFYA KUMEMENGA INDALAMA. Shiteni ifyanaka umutengo lelo ifilemoneka bwino. Nga mwakwata indalama, tantikileni limo ifyo mulefwaya ukushita. Nga mwakwata imyotoka ishingi, esheni ukulabomfyako imo ukucila ukubomfya shonse pa muku umo. Mwilabomfya sana ifipe fya malaiti. Muleashima amabuuku ku laibrare ya cintubwingi ukucila ukushita.

◼ BOMFYENI BWINO INSHITA NA MAKA MUKWETE. Ibukisheni ukuti ico mulefwaila ukwangusha imikalile kufwaya ukuti mulesakamana ifintu fyacindamisha, pamo nga ulupwa lwenu ne fibusa fyenu. Te kufwaya ukuti mukwate ifipe ifinono iyo. Bushe e fyo mulecita?

[Icikope pe bula 6]

Ukufwaisha ukunonka kuti kwalenga icupo ukukanaba ne nsansa