Ifintu Fine Ifyo Mufwile Ukwishiba Nga Mulefwaya Ukulekana

Ilyo abene ba ng’anda bapwisha ukumona ifyo yaonaika, kuti basalapo ukucita cimo pali ifi fibili—ukuibongolola nangu ukuiwamya.

BUSHE e fili ne cupo cenu? Nalimo umwina mwenu alicitako fimo ifyalenga ukuti muleke ukumucetekela nangu limbi ilingi mulapusana ica kuti ne nsansa sha mu cupo shalipwa. Nga ca kuti ifi e fyo cili, nalimo kuti mwasondwelela amuti, ‘Icitemwiko calipwa’ nelyo amuti ‘Tatwapangilwe ukuba pamo’ nelyo ukuti ‘Tatwaishibe ifyo twalecita ilyo twaupene.’ Kuti mwafika fye na ku kusosa amuti, ‘Nalimo tukapwishe fye icupo.’

Ilyo mushilabutukila ukupwisha icupo, baleni tontonkanyeni. Ukulekana te lyonse kupwisha amasakamika ya mu bumi. Lelo ilingi line ukulekana kuletako fye amafya yambi. Mu citabo ca mutwe wa kuti The Good Enough Teen, umuntu umo uwasoma sana uwe shina lya Brad Sachs asoka ati: “Abalelekana bamona kwati ifintu nomba fyakulaenda bwino—ubulanda no kupusana nomba fyalapwa, e lyo pakakonke icibote ne nsansa sheka sheka. Nomba ukutontonkanya kwa musango uyu cimo fye no kutontonkanya ukuti mu cupo tamwaba amafya.” Kanshi calicindama ukwishiba bwino ifishinka fyonse no kucenjela sana ilyo tamulasalapo ukuti icupo cipwe.

Ifyo Baibolo Ilandapo pa Kulekana

Baibolo tayayangusha ukulekana. Isoso kuti Yehova Lesa amona ukulekana apabula imilandu ine ine pa kuti umuntu ope umbi ukuti kupondoka kabili alikupata. (Malaki 2:13-16) Icupo tacifwile ukupwa. (Mateo 19:6) Abaupana nga bale-elelana, ifyupo ifingi ifipwa pa tumilandu twa cabe cabe nga tafipwa iyo.—Mateo 18:21, 22.

Lelo kwena Baibolo ilasuminisha ukulekana no kuupa nangu ukuupwa kuli umbi nga ca kuti umo acito bucende. (Mateo 19:9) Kanshi, nga mwaishiba ukuti abena mwenu tababa ne cishinka kuli imwe, namukwata insambu sha kupwisha icupo. Bambi tabafwile ukumupatikisha, kabili cino cipande na co tacilemweba ifyo mufwile ukucita. Ni mwe mukomfwa ifyo ciba icupo nga capwa; kanshi, ni mwe mufwile ukupingulapo mwe bene ifya kucita.—Abena Galatia 6:5.

Lelo Baibolo itila: “Uwacenjela alalolekesha apo alenyanta.” (Amapinda 14:15) E ico, nangu ca kuti umulandu wa mu Malembo e po uli uwa kupwishishapo icupo, kuti cawama ukubala mwatontonkanya sana pa fyo cikaba icupo nga capwa. (1 Abena Korinti 6:12) David uwikala ku Britain atila: “Bamo bamona kwati bafwile ukupingulapo bwangu bwangu  ifya kucita. Lelo apo ine icupo calipwapo, ukulingana ne fyo namona, kuti cawama ukutekanya sana ilyo tamulapingulapo ukuti icupo cipwe.” *

Natulande pa fintu fyacindama sana fine ifyo mulingile ukutontonkanyapo. Ilyo tulecite ici, moneni ukuti aba bantu abo ifyupo fyapwa, tapali nangu umo uulandile ukuti alilufyenye mu fyo apingwile. Lelo ifyo balandile filetulanga fye amafya yamo yamo ayesako imyeshi nangu fye imyaka pa numa ya kulekana.

1 Ubwafya bwa Ndalama

Daniella, ku Italy, aikele mu cupo imyaka 12 ilyo asangile ukuti umulume wakwe alikwete umwanakashi umbi. Daniella atila, “Ilyo ine ndeisa mu kwishiba ninshi umwanakashi kale kale ali ne fumo lya myeshi 6.”

Pa numa ya kwikala pale pale pa ciputulwa cimo ica nshita, Daniella apingwilepo ukupwisha fye icupo. Atila: “Nalyeseshe sana ukuti icupo ciipwa, lelo umwina mwandi akonkenyepo fye ukukanaba ne cishinka.” Daniella atila alicitile bwino ukupingulapo ukuti icupo cipwe. Na lyo line ashimika ati: “Ilyo fye twapaatukene, indalama shatampile ukunshupa. Limo limo nshalekwata ne fya kulya fya cungulo. Nalenwa fye kapu ya mukaka.”

Maria, ku Spain, na o akwete amafya yapalako. Atila, “Uwali umwina mwandi tatupeelako ubwafwilisho ubuli bonse, kanshi mfwile ukubombesha sana ukulipila inkongole isho akwete kale. Nasukile fye nakuuka ukufuma mu ng’anda iisuma ukuya mu icepeleko mu ncende iyafulamo abapuupu.”

Nge fyo twamona, ilingi line icupo nga capwa banamayo balaba sana na mafya ya ndalama. Na kuba, Mieke Jansen, uwaleangalila umulimo wa kufwailisha kumo ukwasendele imyaka 7 ku Bulaya atile, nangu ca kutila abaume nga balekana indalama shabo shifulilako ukufika ku mapesenti 11 e lyo abanakashi shifulilako ukufika ku mapesenti 17, “banamayo ifintu filabashupa sana. Ne ci ni pa mulandu wa kuti e basunga abana, bafwile ukuya ku ncito e lyo kabili e bacula sana na matontonkanyo icupo nga capwa.” Inyunshipepala ya ku London iya Daily Telegraph yatile, ukulingana na baloya bamo, ifya musango uyu “filelenga abantu ukutontonkanyapo sana ilyo bashilalekana.”

Ifingacitika: Nga mwalekana, indalama kuti shatampa ukucepa. Nalimo kuti mwafuma mu ng’anda no kukuukila muli imbi. Nga ni mwe  mwashala na bana, kuti camukosela ukuisunga mwe bene no kusunga abana benu.—1 Timote 5:8.

2 Amafya ya Kusunga Abana

Umwanakashi umo ku Britain uwe shina lya Jane atila: “Ilyo naishibe ukuti abena mwandi tabali aba cishinka kuli ine, amano yalipwile. Nalifulungene ukwishiba ukuti balinshiile pamo na bana.” Jane alipwishishe icupo. Na nomba amona ukuti alipingwile fye bwino, lelo asumina ukuti: “Ubwafya bumo nakwete bwa kukusha abana neka. Fyonse fye fyalelolela ine.”

E fyo cali na kuli Graciela uwa ku Spain, uo icupo capwa. Atila: “Nine nashele ndesunga umwana wandi uwa myaka 16. Lelo umwana nga aba umusepela alashupa sana, kabili nshaipekenye ukukusha uyu mwana neka. Inshiku ishingi nalelila fye. Nalemona kwati nalifililwe ukusunga umwana.”

Abashala na bana balakwata ubwafya na bumbi—ifya kumfwana no wali umwina mwabo pa fyo cakulaba pa kumona abana, ifya kubafwilisha, ne fya kubafunda. Christine uwa ku America, uo icupo capwa, atila: “Ukulaumfwana no wali umwina mobe takwayanguka. Apo umutima walikalipa nga nshi, nga taucenjele kuti walabomfya umwana nge cikoti.”

Ifingacitika: Nalimo te kuti mutemwe ifyo icilye cingapingula pa misungilwe ya bana. Nga bonse babili mwakulasungako abana, uwali umwina mwenu limbi te kuti abombele pamo na imwe mu filandilwepo kale pamo nga inshita ya kumona abana, ubwafwilisho bwa ndalama, na fimbipo.

3 Ifyo Cikaba Kuli Imwe Nga Mwalekana

Umukashi wa kwa Mark, uwa ku Britain, alibulilwe bucishinka pa miku ibili. Atila: “Ilyo cacitike umuku walenga bubili, naletiina ukuti takwali icali no kumulesha ukubwekeshapo na kabili.” Mark alilekele umukashi wakwe, lelo atwalilile ukutontonkanya pali ena. Atila: “Abantu nga balelanda ifyabipa pali ena bena bamona  kwati ninshi balengafwa kanshi iyo. Ukutemwa takupwa bwangu.”

David uo tulandilepo kale, na o amano yalipwile ilyo asangile ukuti umukashi ale-enda no mwaume umbi. Atila: “Nalifililwe ukusumina. Nalefwaisha ukwikala no uyu mwanakashi pamo na bana ubumi bwandi bonse.” David asalilepo ukupwisha icupo, lelo ici calimulenga ukutwishika imikalile yakwe iya ku ntanshi. Atila: “Nshishibe nga kuti kwaba no wingantemwa nelyo limbi icupo kuti capwa na kabili nga nalyupile umbi. Ndafilwa ukucetekela uuli onse.”

Nga ca kuti icupo cenu calipwa, mufwile mulacula sana na matontonkanyo. Limbi mucili mwalitemwa uyu muntu umbi uo mwapangile nankwe umubili umo. (Ukutendeka 2:24) Nelyo umutima wenu walikalipa pa cacitike. Graciela, uo tulandilepo kale atile: “Limbi kuti papita ne myaka iingi, kuti ulemoneka uwafulungana, uwaseebana, kabili uwapelelwa. Nga mwaibukisha inshita mwaleipakisha insansa mu cupo, kuti mwailishanya amuti: ‘Ulya muntu alenjeba ati te kuti ekale ukwabula ine. Bushe ili lyonse alembepa fye? Mulandu nshi ici cacitikile?’”

Ifingacitika: Kuti mwatwalilila ukuba aba bukali pa fyo umwina mwenu amucitile. Limo limo, kuti mwayumfwa abatalalilwa.—Amapinda 14:29; 18:1.

4 Ifyo Ciba ku Bana Icupo nga Capwa

José, uwa ku Spain, atila: “Calibipile. Icabipishe ni lintu naishileishiba ukuti umuntu umukashi wandi acitile nankwe ubucende ni ulya waupile nkashi yandi. Nalefwaya fye ukufwa.” José asangile ukuti abana bakwe babili abaume—umo uwa myaka ibili, umbi na o uwa myaka ine—na bo icacitile banyinabo calibabipile. Atila: “Balifililwe ukusumina. Tabaumfwikishe umulandu banyina baleikalila na  banalume no mulandu ine nabasendele no kutendeka ukwikala na nkashi yandi na bamayo. Nga nafumapo, baleipusha abati, ‘Mwalabwela lilali?’ nelyo abati, ‘Tata tulefwaya ukukonka!’”

Ilingi takuba ukutontonkanya pa bana ilyo abantu balefwaya ukulekana. Lelo ni shani nga ca kuti abafyashi bonse babili tabomfwana nangu panono? Bushe ninshi ukulekana “kuti kwawamina abana”? Uku kutontonkanya nabakusuusha nga nshi pa kati apa—maka maka nga ca kuti amafya ya mu cupo tayakulile sana. Icitabo ca mutwe wa kuti The Unexpected Legacy of Divorce catila: “Abakalamba abengi ababa mu fyupo ifishili fya nsansa balapapa ukusanga ukuti abana babo bena balaipakisha insansa pa ng’anda eyefilya. Tabasakamana abafyashi babo nga nabapusana ica kuti basendama na pale pale kulila fye bena bali pamo ngo lupwa.”

Ca cine, ilingi abana baleshiba ilyo abafyashi baleumana, kabili amafya ya mu cupo kuti yakuma amatontonkanyo ya bana ne mitima yabo. Lelo, ukutontonkanya ukuti icupo nga capwa ninshi ifintu fikawamina abana cilubo. Linda J. Waite na Maggie Gallagher mu citabo ca mutwe wa kuti The Case for Marriage balembele ukuti: “Icupo fye mu cine ceka cilafwa abafyashi ukufunda abana ukufunda ukwa lyonse, ukwalinga uko abana bakonka, na lintu fye icupo tacili bwino.”

Ifingacitika: Ukulekana kuti kwabipila sana abana benu, maka maka nga tamulebakoselesha ukulamonana libili libili no kumfwana no wali umwina mwenu.—Moneni akabokoshi akaleti “Balepeela Ine Imilandu.”

Cino cipande calanda pa fintu fine ifyo cingawama ukutontonkanyapo nga mulefwaya ukulekana. Nga fintu tulandilepo kale, abena mwenu nga babulwa bucishinka, ni mwe mufwile ukupingulapo icupo nga kuti capwa nangu iyo. Nga mwapingulapo ukuti icupo cipwe nangu nga mwatila citwalilile, mulekabila ukwishiba ifya kufumamo. Ishibeni amafya mukalakwata, kabili ishibeni ne fya kucita ayo mafya nga yaisa.

Pa numa ya kutontonkanyapo sana pali uyu mulandu, kuti mwasanga ukuti inshila isuma ya kubombela pa kuwamya icupo cenu. Lelo bushe ico cine cine kuti cacitika?

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

“INSAMBU SHA MWANA UULI ONSE”

“Ilyo nail ne myaka isano, batata baulungene na sekilitare wabo kabili e fyo balekene na bamayo. Balyeseshe ukunsakamana ukulingana na ilya nshita. Libili libili balenjeba ukuti, nangu ca kutila bena tabatemwanene na kabili, lelo ine balintemenwe, kabili ilyo batata baile ku ng’anda uko baleikala beka mwi tauni lya mupepi, bonse batwalilile ukunsakamana bwino bwino.

“Ilyo papitile imyaka ibili bamayo balyupilwe kuli bambi, kabili twakuukiile ku calo cimbi. Nomba nalemonana fye na batata limo limo pa numa ya myaka. Nabamonako fye umuku umo mu myaka 9. Tabaliko uko nalekulila, kabili tabaishiba abana bandi batatu—abeshikulu babo—babeshibila fye mu makalata mbalembela na mapikica mbatumina. Abana na bo tababala abamonapo bawishikulu.

“Nakulile ukwabula ifibala nangu ca kuti abafyashi bandi balilekene. Lelo mu kati mwena nalecula no kukalifiwa, ubulanda, no kukanacetekela abantu ukwabula ukwishiba icalelenga fyonse ifi. Abaume bena nshabacetekele nangu panono. Ilyo nacilile imyaka 30 e lyo cibusa wandi uuncilile anjafwile ukwishiba icalelenga ukuti ndemoneka uwasashila kabili natampile ukubombela pa kupwisha ubu bwafya.

“Ukulekana kwa bafyashi bandi kwampokolwele insambu sha mwana uuli onse—ukumfwa ukuti walitemwikwa no kucingililwa. Abantu ba muli cino calo tababikako amano kuli bambi kabili balatiinya, lelo ine imona ukuti ulupwa lwaba kwati cibumba ica kutucingilila kuli ifi fyonse, uko umwana engaya no kuyumfwa ukuti nasakamanwa no kusansamushiwa. Nga mwapasanganya ulupwa, ne cibumba cine ninshi cafumapo.”—Diane.

[Akabokoshi pe bula 7]

“BALEPEELA INE IMILANDU”

“Abafyashi bandi balekene ninshi ndi ne myaka 12. Mu nshila imo ici calingwamine. Ifintu pa ng’anda fyaishilebako bwino no mutende walibwelele; pantu ukuumana uko abafyashi bandi baleumana kwalipwile. Lelo, nalikwete amafya yambi.

“Pa numa ya kulekana, nalefwaya ukulaumfwana na bafyashi bandi bonse babili, kabili nale-esha sana ukuba pa kati. Lelo te mulandu ne fyo nale-esha, ilingi line nalemona kwati bonse balepeela ine imilandu. Batata balenjeba ukuti baletiina epali bamayo banjeba ukuti mbapate. E ico lyonse nalebeba ukuti bamayo tabanjebapo ifya musango yo. Bamayo na bo tabancetekele. Batile baletiina ukuti naleumfwila ifyabipa ifyo batata balelanda pali bena. Nasukile nalafilwa ukulanda na bafyashi bandi bonse babili pa fyalencusha pantu nshalefwaya ukubakalifya. E ico, kuti natila, ukufuma lintu nali ne myaka 12 ukuya ku ntanshi, nshaebeleko nangu umo pa fyo nalecula pa mulandu no kulekana kwa bafyashi.”—Sandra.