Ipekanishisheni Amafya Yengesa

“Napingwilepo ukuleka ukupeepa fwaka pa mulandu wa kucingilila ubumi bwa mwana uwafyelwe. Nakambatike mu ng’anda icishibisho caleti ‘Mwilapeepa.’ Ilyo papitile fye iawala limo, nalyumfwile icilaka ca kupeepa fwaka ica kuti nalifililwe ukushipikisha, kabili nasonteke umushanga no kutendeka ukupeepa.”—ba Yoshimitsu, aba ku Japan.

UKULINGANA ne fyacitikile ba Yoshimitsu, umuntu nga alefwaya ukuleka ukupeepa kulabako amafya. Kabili, ukufwailisha kulanga ukuti abengi abesha ukuleka ukupeepa balabwekeshapo no kukonkanyapo ukupeepa. Kanshi nga mule-esha ukuleka ukupeepa fwaka, mukatunguluka nga ca kuti namuipekanishisha amafya ayengesa. Mafya nshi ayaseeka?

Ukuba ne cilaka ca kupeepa: Icilaka ca kupeepa fwaka ilingi line ciluma sana mu nshiku shitatu ukutula apo mwalekele ukupeepa kabili ciyacilepwa pa numa ya milungu nalimo ibili. Shikulubantu umo uwaleka ukupeepa asosele ati pali iyi nshita “ukufwaisha ukupeepa kwisa fye mu nshita mu nshita.” Lelo, nangu ca kutila palipita imyaka ukutula apo mwalekele ukupeepa, napamo icilaka ca kupeepa kuti caisa. Nga caba ifyo mwitendeka ukupeepa na kabili. Loleleniko fye amamineti 5 nelyo ukucilako panono, kabili mwalasanga ukuti icilaka calapwa.

Amafya yambi ayo mwingakwata ilyo mulefwaya ukuleka ukupeepa: Pa kubalilapo fye, abantu balashipulashipula nelyo balafilwa ukubika amano ku fintu kabili kuti batendeka no kwina. Na kabili kuti limbi umubili watendeka ukukalipa nelyo ukulababa. Kabili kuti nalimo batendeka ukulapiba sana, ukulakoola, e lyo kabili kuti nalimo baba fye abasashila icingalenga ukuti belatekanya mu kucita ifintu, balekalipa fye icikalipekalipe, nelyo baleikala fye ababombomana. Lelo, amafya ayengi ayesa pa mulandu wa kuleka ukupeepa yalacepako mu milungu 4 nelyo 6.

Pali iyi nshita ya-afya, kuli fintu fimo ifyo mwingacita ifingamwafwilisha. Ku ca kumwenako:

● Mulelala inshita iikalamba.

● Mulenwa amenshi ayengi nelyo ifya kunwa ififuma ku fisabo. Mulelya ifya kulya ifisuma ku mubili.

● Muletukushako umubili.

● Kuleni umwela uwingi, no kwelenganya ifyo uyo mwela wasanguluka uleingila muli bapwapwa.

Ifingalenga: Ifi e fintu ifingamulenga mwafwaya ukutendeka ukupeepa na kabili. Ku ca kumwenako, napamo lyonse pa kunwa ubwalwa mwalepeepa na fwaka. Nga e fyo mwalecita, ilyo mulefwaya ukuleka ukupeepa, mwilanwa panono panono. Lelo nga mwalekelela ukupeepa, mukalaipakisha ukunwa ubwalwa mu mutima nteka.

Te mulandu ne fyo twalandapo, amatontonkanyo ya kupeepa yakashala nangu ca kutila tamuleumfwa icilaka ca fwaka. Ba Torben abo tulandilepo pa kubala batile, “nangu ca kutila palipita imyaka 19 ukutula apo nalekele ukupeepa, ncili ndomfwa icilaka ca fwaka ilyo tuletuushako panono ku ncito.” Lelo, icilaka ca kupeepa fwaka iciisa ilyo mulecita ifintu fimo kukaya kulecepa umuye nshiku.

Ku bwalwa kwena ifi te fyo caba. Ilyo mule-esha ukuleka ukupeepa, napamo kuti cawama mwaleka ukunwa, mwaleka no kusangwa mu fikuulwa fya bwalwa, pantu abengi batendeka ukupeepa na kabili ilyo balenwa. Mulandu nshi cabela ifyo?

 ● Nangu fye tubwalwa utunono tulalenga umuntu ukuba ne cilaka ca fwaka.

● Abengi abanwena mu fikuulwa fya bwalwa ilingi line na fwaka balapeepa.

● Ubwalwa bulalenga umuntu ukukaanatontonkanya bwino kabili bulacefyako amaka ya kuilama. Baibolo yalilungika ukusosa ati: ‘Umwangashi ulafumyapo umutima wa mano.’—Hosea 4:11.

Ifibusa: Mulesala. Ku ca kumwenako, mwilasangwa na bantu abapeepa nelyo abengamweba ukupeepako. Na kabili mwilaba na bantu abalemuseeka pa fyo mule-esha ukuleka ukupeepa.

Inkuntu: Ukulingana no kufwailisha kumo abantu abengi ababwekeshepo ukupeepa batile ilyo tabalati bapeepe balibipilwe nelyo balikalipe. Nga ca kuti mwaisa itontonkanyo lya kupeepa fwaka, citenipo fimo pamo nga ukunwako amenshi, ukusheta cungamu, nelyo ukuyamuleololako amolu. Muletontonkaya pa fintu ifisuma, napamo ukupepa kuli Lesa nelyo ukubelengako Baibolo.—Amalumbo 19:14.

Mwilaipokolola pa kusosa ati

● Nalakulako fye umuku umo.

Icishinka ca kuti: Ukukulako fye umuku umo kuti kwalenga nicotine yaba muli fwaka ukuya kuli bongobongo no kwikala kulya pa ma-awala yatatu. Ici kuti calenga mwatendeka ukupeepa na kabili.

 ● Ukupeepa fwaka kulanenga ukulabako ku masakamika.

Icishinka ca kuti: Ukufwailisha kulanga ukuti nicotine na kuba ilalundako ukusakamana. Umuntu nga aumfwako bwino ilyo apeepa fwaka te kutila ninshi ni fwaka yalenga. Lelo mulandu wa kuti filya umuntu omfwa ububi ilyo aleka ukupeepa fileyafilecepa.

● Ine nalikunkuma te kuti ndeke ukupeepa.

Icishinka ca kuti: Uuleitwishika te kuti aleke. Baibolo itila: “Bushe ulanenuka mu bushiku bwa macushi? Awe ninshi amaka yobe yanono.” (Amapinda 24:10) Kanshi te kwesha ukulatontonkanya ati teti muleke. Onse fye uulefwaya ukuleka ukupeepa kabili uwakonka uku kupanda amano kuli muli ino magazini, kuti aleka ukupeepa fwaka.

● Nafilwa ukushipikisha.

Icishinka ca kuti: Umuntu nga aleka ukupeepa alomfwa sana ububi, lelo nga papita imilungu iinono alatendeka ukumfwako bwino. Kanshi mwibwelela inuma! Nga ca kuti mwaumfwa icilaka ca kupeepa pa numa ya myeshi nelyo imyaka, na co cili no kupwa, napamo mu mamineti fye ayanono—nga tamusonteke fwaka.

● Nalilwa ubulwele bwa kuli bongobongo.

Icishinka ca kuti: Nga ca kuti balemundapa ubulwele bwa kuli bongobongo, pamo nga ukupopomenwa nelyo ubulwele bwa kukanatontonkanya bwino (schizophrenia), ebeni badokota ukumwafwa ukuleka ukupeepa. Badokota bakatemwa nga nshi ukumwafwa, napamo ukwalulako panono umusango wa muti balemupeela pa kutila tamukwete ubwafya mu fyo mupingwilepo.

● Nga nabwekeshapo ukupeepa, mona kwati te kuti ndeke.

Icishinka ca kuti: Nga ca kuti mwafilwa ukushipikisha kabili mwabwekeshapo ukupeepa—filya ciba ku bengi ilyo bale-esha ukuleka ukupeepa—mwimona ukuti teti muleke. Labeniko fye ku fyo mwafililwe ukushipikisha kabili pampamineni fye pa kukanabwekeshapo. Ukubwekeshapo ukupeepa tacipilibula ukuti te kuti muleke. Ukukonkanyapo ukupeepa e cilangililo ca kuti mwafilwa. E co akuibikilisheniko. Umuye nshiku mukasuka mukalekelele!

Natulande pali ba Romualdo, abalepeepa fwaka pa myaka 26 lelo ukutula apo balekele ukupeepa napapita ne myaka ukucila 30. Batile, “Nalikele no kupenda imiku nalebwekeshapo ukupeepa. Lyonse nga nabwekeshapo ukupeepa naleumfwa sana ububi. Lelo, ilyo nakoseshe bucibusa bwandi na Yehova Lesa no kulapepa libili libili kuli ena ukuti angafwe, nalilekelele ukupeepa fwaka.”

Mu cipande ca kulekeleshako pali ifi fipande fikonkene, twalalanda pa fyebo na fimbi ifingamwafwa ukuleka ukupeepa no kuba aba nsansa.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

FWAKA ILEPAYA

Fwaka baibomfya mu nshila shalekanalekana. Fimo fimo ififuma kuli fwaka balafibomfya mu fya kulya na mu miti iyo bashitisha mu mashitolo. Na lyo line, akabungwe ka ba World Health Organization katile “fwaka ilepaya.” Umuntu nga alwala amalwele yesa pa mulandu wa kupeepa fwaka, pamo nga kansa no bulwele bwa ku mutima, kuti afwa. Banamayo abali pa bukulu na bo kuti balenga umwana uuli mwi fumo ukufwa. Bushe ififuma kuli fwaka ilingi line bafibomfya shani?

Fwaka ya kuipombela mu minwe: Iyi fwaka yaseeka sana ku fyalo fya ku Asia. Fwaka ya kuipombela mu minwe yalikwatisha tar, nicotine na carbon monoxide ukucila fwaka yaseeka.

Fwaka ya Cigar: Iyi fwaka baipomba mwi bula lya fwaka nelyo mwi pepela ilyapangwa ukufuma kuli fwaka. Fwaka ya cigar yalikalipa sana ukucila fwaka yaseeka pantu yena nangu umuntu aleipeepa ukwabula ukwasha, nicotine kuti yaingilila mu kanwa.

Fwaka beta ati Kreteks: Iyi fwaka isangwa sana ku Indonesia kabili yalikwatisha tar, nicotine, na carbon monoxide ukucila fwaka yaseeka.

Fwaka wa mpaipi: Ukupeepa impaipi takwawamapo pa kupeepa imishanga, pantu iyi misango yonse ilaleta amalwele ya kansa nelyo amalwele yambi.

Fwaka yabula ukusonteka: Pali iyi fwaka paba fwaka ya kusheta, fwaka ya nsuko, na fwaka beta ku Southeast Asia ati gutkha. Nicotine ingila mu mulopa ukupitila mu kanwa. Iyi fwaka yabipa fye nga fwaka imbi.

Impaipi sha menshi (isho beta ati bongs, hookahs, narghiles, shishas): Muli ishi mpaipi, umuntu nga akula icushi ca fwaka citala capita mu menshi. Lelo ukupeepa fwaka muli uyu musango takucefyako ubukali bwabamo, kabili takulenga umuntu ukukanalwala kansa ya kuli bapwapwa.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 8]

IFYA KWAFWA UMUNTU UKULEKA UKUPEEPA

● Mwilamulengulula. Ukutasha no kulambula uwaleka ukupeepa kulakoselesha ukucila ukulamulengulula fye. Cisuma ukulanda amashiwi ya kuti “Ndemona kwati kuti mwaleka nga mwakosapo fye” ukucila ukulanda ati “Mwamona mwafilwa na lelo!”

● Mulemwelelako. Mwilasakamana nga ca kuti uule-esha ukuleka ukupeepa amukalifya. Mulebomfya amashiwi ayasuma pamo nga ya kuti, “Ninjishiba ukuti tacangwike, lelo nintemwa ifyo mule-eshaesha ukuleka ukupeepa.” Te kwesha ukusosa ati, “Nalimutemenwe sana ilyo mwalepeepa!”

● Beni cibusa wakwe. Baibolo itila: “Ukutemwa kwa kwa cibusa wa cishinka takupwa, kabili uyu cibusa ni munyina uufyalwa ilyo kuli ubucushi.” (Amapinda 17:17) Kanshi, muletekanishisha umuntu uulefwaya ukuleka ukupeepa kabili ukutemwa mwamutemwa kwikatala ‘akupwa’—te mulandu ne fyo ali pa nshita iili yonse.