Ifyo Mwingacita pa Kupwisha Ukutalalilwa

NGA mulatalalilwa, kuti cawama mwaipusha amuti: ‘Bushe kwaliba ifyo ningacita pa kupwisha ukutalalilwa? Bushe mfwile ukwalulako fimo ifyo ncita? Nga ca kuti e ko fyaba, finshi ifyo fine?’ Ifipusho fyakonkapo nalimo kuti fyamwafwa ukuibebeta mwe bene e lyo no kwishiba ifyo mwingacita pa kupwisha ukutalalilwa.

Bushe Mfwile Ukwaluka mu fyo Imona Ifintu?

Uuli onse fye kuti atalalilwa. Lelo ukutalalilwa nga kwacilamo kuti kwaba bwafya ubukalamba. Ukutalalilwa nga kwacilamo limbi ninshi kuli fimo ifilubene. Nalimo ubwafya kuti bwatendekela ku fyo mucita nelyo ukulanda ilyo muli na bantu bambi. Bamo ukwabula no kwishiba ifyo balecita, nalimo kuti balatalusha bambi abalefwaya ukuba ifibusa fyabo. Inshita shimo icifwaikwa fye kwalula imibele yesu.

Tontonkanyeni pa fyacitikile ba Sabine ilyo bakuukile ku England. Batile, “Cilasenda inshita pa kuti abatendeke ukuba ifibusa baleumfwana sana no kucetekelana. Cilawama ukubepushako pa kuti bamushimikilako ifyo bakulile. Abantu balenjeba ukutila: ‘Takwaba intambi ishacila ishinankwe. Mu ntambi shonse mwalibako ifintu fimo ifyawama.’” Nga filya ba Sabine babakoseleshe, na imwe mulemonamo imibele isuma mu bantu bambi iyo mwingafwaya ukupashanya.

Bushe Ndaitalusha Kuli Bambi?

Ipusheni amuti: ‘Bushe nalitemwa ukuitalusha kuli bambi? Bushe nga ndebasansamukila sana, kuti baba ifibusa fyandi?’ Nga mwamona ukuti kuti mwaba ifibusa, kanshi kuti cawama mwalabasansamukila. Ba Roselise abali ne myaka 30 abafumine ku Guadeloupe no kukukila ku England batile, “Ilingi line abatalalilwa ninshi balaitalusha abene kuli bambi.” E co batile: “Kuti cawama ukumona nga kuli abalemoneka ukuti nabo nabatalalilwa. Itendekeleniko ukulanda nabo, nomba pa kuti mupange icibusa no muntu,  ico mufwile ukucita inshita shimo kumwipusha fye icipusho.”

Kwena tamwakabe ifibusa apo pene, lelo pa kapita inshita kabili mufwile ukuba no mukoosha pa kuti mube ifibusa na bantu bambi. Kanshi ico mufwile ukucita intanshi kulabika sana amano ku fyo bambi balelanda. Ukukutikisha kuti kwalenga mwaishiba ifya kulanda kuli bena e lyo no kwishiba ifyo bengatemwa ukumfwa. Kanshi muleibukisha ukuti ukuba ne cikuuku kuli bambi kuti kwalenga mwakwata ifibusa!

Bushe Ubwafya Nakwata bwa Kuti Ndaisuula?

Ukuisuula kuti kwalenga mwafilwa ukupanga ifibusa. Muleipusha amuti, ‘Bushe nalicilamo ukuisuula?’ Abigaïl, uuli ne myaka 15, uwa ku Ghana atile: “Inshita shimo naletontonkanya sana ukuti tapaba ifyo naba, kabili ici calenenga ukutalalilwa. Naleumfwa kwati nshatemwikwa kabili naleumfwa kwati nshali kantu.” Nga muleitendekelako ukulanda na bantu no kulabafwa muli fimo, bakulamumona ukuti muli bantu icine cine. Mukamona ukuti nabo bene bakulatemwa ukupanga icibusa na imwe. Kanshi kuti cawama muleitendekelako ukulanda na bantu bambi.

Ukuicetekela na ko kuti kwamwafwa ukupanga ifibusa na bo mushalingana umushinku. Kuti mwanonkelamo nga nshi ukuba icibusa na bashili ba mushinku wenu, kuti baba abakalamba nelyo abaice. Icikalamba sana icalengele ukuti Abigaïl elatalalilwa sana, ni co alipangile ifibusa na bakalamba pali ena. Atile, “Nalinonkelemo sana mu fyo balempandako amano pantu balipita mu fingi.”

Bushe Nalitemwa Ukucita Ifintu Neka?

Abengi abatalalilwa bafwaya ukulafyalafya ukutalalilwa kwabo pa kulapoosa inshita iikalamba ukutamba TV, ukuteya ifyangalo fya pa mavidio, nelyo ukupoosa inshita iikalamba pa kompyuta. Nomba nga baleka ukucita fye ifi, balatalalilwa na kabili. Elsa, uuli ne myaka 21 uwikala mu Paris, atile, “Ukutamba TV no kuteya ifyangalo fya pa vidio kuti fyasuka fyalenga umuntu ukukanafwaya ukupanga ifibusa.”

Ububi bumo ubwaba mu kutamba TV bwa kuti uuletamba takuba uo alanshanya nankwe, takuba uo apandashanya amano, kabili te kuti apange icibusa nabo aletamba. Ifyangalo fya pa mavidio na fyo fyaba fye cimo cine—filenga abantu ukulatontonkanya pa fya kwelenganya fye ifya kuti lilya bapwisha ukwangala fyonse fyauluka.  Ukupoosa inshita iikalamba pa Intaneti ukwabula ne co mulefwayapo kuti kwamoneka kwati kulemwafwako panono, lelo na kabili kuti kwalenga mwatunkwa ukutendeka ukumona ifintu fyabipa nelyo ukulalanshanya na bantu abo mushaishiba bwino bwino. Te kuti musange nelyo ukupanga ifibusa ifisuma pa Intaneti.

Bushe Kuupa Nelyo Ukuupwa?

Abashimbe bamo kuti bafwaya ukuupa nelyo ukuupwa pa kufwaya ukupwisha ukutalalilwa. Ca cine ukutila nga waupa nelyo ukuupwa ku muntu uwaba ne cikuuku no kutemwa kuti alenga wasansamuka, lelo taufwile ukubutukila ukuupa nelyo ukuupwa.

Icupo te cingapwisha ukutalalilwa kwa muntu. Casangwa ukuti ilingi line abaupana abakwata ubwafya bwa kulanshanya “balatalalilwa.” Ica bulanda ca kutila abantu ababa no bu bwafya, bengi nga nshi. Nga ca kuti bushiku bumo mukafwaya ukuupa nelyo ukuupwa, kuti cawama nga mwabalilapo ukupwisha ukutalalilwa ilyo mushilatemwa uo mulefwaya ukuupana nankwe. Nga mwayalula imibele yenu kabili mulebombela pa kukwata imisango isuma kabili muleitendekelako ukupanga ifibusa ilyo mucili abashimbe, ninshi muleipekanishisha ukwisakwata icupo ca nsansa.

Kuti Mwashipikisha

Nalimo te kuti mupwishe ukutalalilwa apo pene fye. Lelo kuti mwashipikisha nga mwakonka Ifunde lya Mulinganya, ilyo Yesu alondolwele bwino bwino. Atile: “E ico, fyonse ifyo mufwaya abantu ukuti balemucitila, e fyo na imwe mulebacitila.” (Mateo 7:12) Kanshi nga mulefwaya abantu balemusansamukila, na imwe bene mufwile ukulabasansamukila. Nga mulefwaya abantu balelanda na imwe, mwilaifinya. Bamo nalimo te kuti babe ifibusa fyenu apo pene fye, lelo mu kuya kwa nshita kuti basuka baba ifibusa fyenu. Nangu ca kutila tababele ifibusa fyenu, mukaba ne nsansa pantu mwalyeseshe ukubapanga ifibusa.

Yesu alandile pa cishinka na cimbi icingamwafwa ukushipikisha nga mwatalalilwa, atile: “Mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.” (Imilimo 20:35) Nga mwapatulako inshita ya kwafwa abantu bambi, pamo nga ukwafwa umwana uuli ne milimo ya ku sukulu nelyo ukushitilako umukalamba ifya kushitashita nelyo  ukumuwamishako ing’anda nelyo ukumuliminako ibala, mukaba ne nsansa kabili limbi mukaba ifibusa fine fine.

Ukufwaya Ifibusa Ifisuma

Kwaliba na fimbi ifyo mwingacita ifingamwafwa ukuleka ukutalalilwa. Mwilaikala mweka mu ng’anda. Nga kuti mwakumanisha, kuti cawama mwaya mule-endaukako. Nga muli mweka pa ng’anda, mulebombako imilimo yalekanalekana, pamo nga ukubila, ukubombako utumilimo twa pa ng’anda nelyo ukulungisha ifyonaike, nangu mwatampa fye ukubelenga. Umwaume umo atile, “Nangu nga naciba no bulanda shani, nga nabuula fye ibuuku no kutampa ukubelenga, ubulanda bulapwa.” Abengi balasanga icisansamushi nga balebelenga ifyebo fyaba mwi buuku lya mu Baibolo ilya Amalumbo.

Abasambilila sana bamo basanga ukutila umuntu nga aleba nabo apepa nabo kuti kwamwafwa ukupwisha ukutalalilwa kabili kuti aba no bumi busuma. Ni kwisa mwingasanga abantu abesha ukukonka Ifunde lya Mulinganya? Umuntu umo alembele mu citabo cakwe icilanda pa mipepele ukuti: “Inte [sha kwa Yehova] mu filonganino fyabo balicetekelana kabili balomfwana.”

Yesu alandile pa cali no kulenga abantu ukwishiba Abena Kristu ba cine ilyo aebele abasambi bakwe ukutila: “Nga muletemwana, e lyo bonse bakeshiba ukuti muli basambi bandi.” (Yohane 13:35) Uku kutemwa maka maka e kulenga abantu ukwishiba ababa mu cilonganino ca mapepo ica cine. Kanshi tulingile ukubalilapo ukutemwa Lesa e lyo twakonkeshapo ukutemwa abasumina banensu.—Mateo 22:37-39.

Ukuba ifibusa na Lesa e nshila isuma iya kupwishishamo ukutalalilwa. Lesa nga aba icibusa na imwe, tamwakatale amutalalilwa!—Abena Roma 8:38, 39; AbaHebere 13:5, 6.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 24]

IFYO NCITA PA KUTI NILATALALILWA SANA

Ba Anny, bamukamfwilwa batile: “Ndesha na maka ukukanaba sana no bulanda, ntontonkanya fye pa fisuma.”

Ba Carmen, abashimbe batile: “Nalileka ukutontonkanya sana pa fyancitikile kale lelo ntontonkanya fye pa fya ku ntanshi kabili nalitendeka ukupanga ifibusa ifipya.”

Ba Fernande, bamukamfwilwa batile: “Nga wabika sana amano ku kukwafwa bambi, cilafwa sana ukulabako ku mafya yobe.”

Ba Jean-Pierre, abashimbe batile: “Ilingi line nalitemwa ukwendaukako, kabili pali iyi nshita e lyo njeba Lesa ifili mu mutima wandi.”

Ba Bernard, bamukamfwilwa batile: “Ukulanda na banandi pa foni kulangafwa ukukosha bucibusa e lyo no kukanatontonkanya sana pa fyancitikila.”

Ba David, abashimbe batile: “Nangu ca kutila mu cifyalilwa fye nalitemwa ukuba neka, ndesha na maka ukulalanda na bantu bambi.”

Ba Lorenna, abashimbe batile: “Ndaitendekelako ukulanda na bantu no kubapanga ifibusa.”

Abigaïl, uukwete imyaka 15 atile: “Abo natemwa sana ukupanga ifibusa, bakalamba pali ine pantu ndasambililako ifingi.”

Ba Cherry, abashimbe batile: “Nasanga ukuti nga waebako abantu bambi ukutila nautalalilwa, balesha na maka ukukubikako amano.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 25]

IFYO MWINGACITA PA KUPWISHA UKUTALALILWA

● Mulecita ifintu ifisuma

● Mwilacilamo ukulacita ifintu mweka, pamo ngo kutamba TV

● Pangeni ifibusa na bantu abacita ifyo mwacindika, ukusanshako na balya abo mushalingana nabo umushinku

● Na pali fyonse ifi, beni ifibusa fya kwa Lesa

[Icikope pe bula 23]

Pangeni ifibusa na bo mushalingana nabo umushinku