TAKWABA umuntu uufwaya ukulwala! Ukulwala kulalenga mwalafilwa ukucita ifyo mulefwaya kabili kulalenga mulepoosa indalama ku muti. Nga ca kuti namulwala, tamumfwa fye ububi iyo lelo mulafilwa no kuya ku ncito nelyo ku sukulu, kabili cilafya ukufwaya indalama, nelyo fye ukusakamana ulupwa. Na kabili, nga na mulwala mulakabila uwa kumusakamana, e lyo ne ndalama sha kulipila ku cipatala nasho ni mwe mulingile ukufwaya.

Balanda ukuti, “bangilila ilyo mulamba talatulwila.” Kwena te kuti tuicingilile ku malwele fye yonse. Na lyo line, kwaliba fimo ifyo twingacita pa kuti tuicingilile ku malwele nelyo ukulenga amalwele yelailako pa muulu. Moneni ifintu 5 ifyo mwingacita pa kuti muleba no bumi ubusuma.

ICIPANI cilolekesha pa bumi mu Zambia catile, ‘inshila iisuma iya kuicingililamo ku malwele no kukanasalanganya amalwele’ kusamba ku minwe. Inshila imo iilenga tulelwala icifine, kwikata mu myona nelyo mu menso ne minwe iili no tushishi. Nomba pa kuti twilakwata utushishi ku minwe tulingile ukulasamba lyonse ku minwe. Ukuba no busaka kulacingilila ukutandanya amalwele ayakalamba pamo nga, utulaso na malwele ya kupolomya ayepaya abana ukucila pa mamilioni yabili cila mwaka abashilafisha imyaka 5. Kuti twaicingilila nangu fye ni ku bulwele bwa Ebola nga ca kuti tulesamba ku minwe libili libili.

Ukusamba ku minwe kwalicindama maka maka nga tulefwaya ukuicingilila no kucingilila abantu bambi ku malwele. Mulingile ukusamba ku minwe:

• Ilyo mwafuma ku cimbusu.

• Nga mwapwisha ukucinja umwana itebela nelyo nga mwacitwala umwana ku cimbusu.

• Ilyo tamulatendeka ukuwamya icilonda na pa numa ya kuciwamya.

• Ilyo muleya mu kutandalila umulwele na pa numa yakubwelako.

• Ilyo tamulatendeka ukwipika, ukupekanya ica kulya, e lyo no kulya.

• Pa numa ya kutesemuna, ukukoola, nelyo ukufyona.

• Pa numa ya kwikata inama nelyo ubusali bwa nama.

• Pa numa ya kwikata ifisooso.

E lyo kabili mwilamona kwati nga mwasamba ku minwe ninshi ifiko fyonse nafifuma. Ukulingana ne fyo bafwailisha, casangwa ukuti abantu abengi tabasamba ku minwe pa numa ya kubomfya ifimbusu fya cintubwingi e lyo nga balasamba ninshi tabasamba bwino. Nomba mulingile ukusamba shani ku minwe?

• Bomfyeni ku minwe na menshi ayasuma ayaleituluka kabili subeniko isopo.

• Fikineni iminwe yonse ibili pa kuti mupange ipofu, wamyeni amaala, ifikumo, ku numa ya minwe, e lyo na pa kati ka minwe.

• Fikineni iminwe ukufika ku masekondi 20 no kucilapo.

• Sukulusheni iminwe na menshi ayasuma ayaleituluka.

• Pukuteni iminwe ne taulo ilya busaka nelyo ipepala lya kupukutilako iminwe.

Ukucita ifi kuti kwamwafwa ukuicingilila no kucingilila bambi ku malwele.

UKUTAPA amenshi ya kubomfya pa ng’anda, ni ncito iyo abantu abengi babomba cila bushiku mu fyalo fimo. Na lyo line, ukukwata amenshi ayasuma kulafya mu fyalo umwa kuti imipaipi umupita amenshi ayo abantu babomfya yalilamba pa mulandu wa kubundwa, imfula ukulokesha, imipaipi ya menshi ukonaika, nelyo ifintu fimbi ifingalenga amenshi batapa yakowela. Nga ca kuti amenshi mubomfya tayafuma ku ntulo iisuma nelyo tamuyasungile bwino, kuti mwafyalilwa utushishi utwingaleta amalwele pamo nga kolela, ukupolomya sana, taifodi, ukufimba ilibu, e lyo na malwele yambi. Cila mwaka abantu mupepi na mabilioni 1.7 balalwala amalwele ya kupolomya pa mulandu wa kunwa amenshi ayakowela.

Ilingi line icilenga umuntu ukulwala kolela kunwa amenshi nelyo ifya kulya umuli utushishi utufuma ku busali bwa muntu uwalwala kolela. Finshi mwingacita pa kuti muicingilile kuli ubu bulwele na malwele yambi ayesako pa mulandu wa kunwa amenshi ayakowela na pa numa ya kuti kwaliponene akayofi?

• Mulingile ukushininkisha ukuti amenshi ya kunwa ukubikako fye nayo mulebomfya ukukuushila ameno, ukupanga amenshi makasa, ukusamfya ifya kulya ne mbale, nelyo ukwipikila yalefuma ku ntulo iisuma kabili iyacetekelwa, pamo nga ku kampani akawamya amenshi. Kabili nga mwashita amenshi aya mu mabotolo mufwile ukushita amenshi ayo bapanga ku twampani utwaishibikwa bwino.

• Nga ca kuti kuli ifikoweseshe imipaipi umupita amenshi munwa, mulingile ukwipika amenshi ilyo mushilayanwa nelyo ukubikamo umuti uwa kwipaya utushishi.

• Nga mulebomfya umuti wa kwipaya utushishi pamo nga klorini nelyo amatabuleti ya kuwamisha amenshi mulingile ukukonka ifyo abapanga iyo miti balanda.

• Kuti mwabomfya ka mashini ka kusangulwilako amenshi (water filter) nga kuti kasangwa kabili nga takakosa umutengo.

• Lyonse mulebika amenshi ayo mubikilemo umuti nelyo ayo mwipike mu fipe ifya busaka kabili mulekupikapo pa kuti tamwingile utushishi.

• Mulingile ukushininkisha ukuti icipe conse ico mulebomfya ukutapwilako amenshi ukufuma umo muyasungila, cili ica busaka.

• Mwilaikata ifipe umo musungiile amenshi ne minwe ya lamba kabili mwilaikata mu menshi ya kunwa.

MUFWILE ukulalya ifya kulya ifisuma, pantu nga tamulelya ifya kulya ifisuma te kuti mukwate ubumi ubusuma. Mulingile ukucefyako ukulya ifya kulya umuli umucele uwingi, amafuta ayengi, ne fyalowesha, kabili mwilalisha. Pa fya kulya mulelya mulebikapo na ifisabo no musalu kabili mwilalya ifya kulya fimo fine lyonse. Pa kushita ifya kulya pamo ngo mukate, ama cereal, macaroni, ubunga nelyo umupunga mulebelenga pa fipaketi balongamo pantu cikalamwafwa ukushita ifya kulya ifyakwata umulyo. Ifya kulya ifya kuti tabafumyako umulyo kabili umwaba ifikapa no tumapapa fisuma sana ukucila pa fya kulya ifyo bapisha sana muli bamashini. E lyo mwilalya sana inama ne nkoko, nga ca kuti mulefwaya ukulya mulelya ishishakwata sana amafuta lelo isabi lyena, kuti mwalilya nangu fye imiku iingi mu mulungu. Mu fyalo fimo mulasangwa ifya kulya ifyakwata umulyo uusangwa mu fya kulya pamo nga isabi, inama ne nkoko ififuma ku fya misalu misalu.

Nga mulelya sana ifyalowesha ne fya mafuta, kuti fyalenga mwaina ukucila mu cipimo. Pa kuti mwikena ukucila mu cipimo, mulenwa sana amenshi ukucila ukulanwa ifyalowa. Mulelya sana ifisabo ukucila ukulalya ifya kulya umuli shuga. Mwilalya sana ifya kulya ifya mafuta sana pamo nga soseji, inama, butter, amakeke, cheese, ne fya kulya ifyo bapangila ku mufuba umuba sana amafuta. E lyo kabili mu nshita ya kubomfya saladi iikosa nangu butter, mulebomfya saladi iishikosa kabili iisuma.

Ukulya sana umucele kuti kwalenga umulopa walabutukisha. Nga ca kuti mwalikwata ubu bwafya, mulebelenga ifyo balemba pa fipaketi fya fya kulya pa kuti mwilalya umuli sana umucele. Mu nshita ya kubika umucele mu fya kulya kuti mwabikamo amasipaisi pa kuti ifya kulya filenunkila.

Mulingile ukubika amano ku bwingi bwa fya kulya mulya e lyo na ku fya kulya mulya. Kanshi ilyo mulelya, nga mwaikuta tamulingile ukutwalilila fye ukulya.

Ukulya ifya kulya ifisuma kwalicindama pantu ifya kulya kuti fya mulwalika. Ifya kulya ifili fyonse kuti fya mulwalika nga ca kuti tamufipike bwino no kufisunga bwino. Akabungwe ka WHO katile, amamilioni ya bantu balalwala pa mulandu wa kulya ifya kulya ifishaipikwa no kusungwa bwino. Bamo balapola fye bwino lelo bambi balafwa. Nomba finshi mwingacita pa kuti ifya kulya tafilemulwalika?

• Abalima umusalu limo balabikamo citindi wa ng’ombe nelyo amatotoli, kanshi mulingile ukusuka sana umusalu ilyo mushilawipika.

• Ilyo mushilatendeka ukuputula umusalu, mulesamba ku minwe, mulesamfya apo muleputwila, umwele, ibeseni, ne fyo mulebomfya fyonse na menshi ayakaba umuli sopo.

• Pa kuti utushishi twa mu fya kulya fimo twilaya ku fya kulya fimbi, mwilabika ifya kulya mu cipe umwacifuma ifya kulya ifishipikwe pamo nga amani, inkonko, inama, nelyo isabi. Mulebalilapo ukusamfya icipe e lyo mwabikamo fimbi.

• Muleipika ifya kulya mpaka fyapya, kabili mulebika mu furiji ifya kulya ifingasasa bwangu ifyo tamwalye bwangu.

• Mulepoosa ifya kulya ifisasa bwangu nga ca kuti nakukaba sana ukucila pali 32°C kabili papita iawala limo nelyo yabili.

NAMPO nga muli bakalamba nelyo nga muli baice, mulingile ukulatukusha umubili lyonse. Muno nshiku, abantu abengi tabatukusha sana umubili. Mulandu nshi ukutukusha umubili kwacindamina? Ukulatukusha umubili kuti kwamwafwa:

• Ukulaalala bwino.

• Ukuba uwacincila.

• Ukukwata amafupa ne micincili iyakosa.

• Ukukanaina ukucila mu cipimo.

• Ukukanalwala ubulwelele bwa kuba sana no bulanda.

• Ukukanafwa bwangu.

Nga ca kuti tamuletukusha umubili, kuti mwalwala:

• Ubulwele bwa ku mutima.

• Ubulwele bwa shuga type 2.

• Ubulwele bwa kubutukisha kwa mulopa.

• Ubulwele bwa kufulisha kwa mafuta mu mubili.

• Lupuma.

Icikapima inshila ya kutukushishamo umubili iiyingamulinga, myaka mukwete ne fyo ubumi bwenu buli, kanshi kuti mwaipusha ba dokota benu ilyo mushilatendeka inshila imo iya kutukushishamo umubili. Ukulingana ne fyo basanga, abana na bacaice balingile ukutukusha sana umubili pe awala limo cila bushiku. Abakalamba balingile ukutukusha umubili mu kulinga pa ma-awala yabili na mamineti 30 cila mulungu, nelyo kuti batukusha sana umubili pe awala limo na mamineti 15 cila mulungu.

Mulesala inshila ya kutukushishamo umubili iingalenga muleumfwa bwino ukutukusha umubili. Nalimo kuti mwateyako basketball, tennis, umupila, ukukumpauka pa kwenda, ukucofa incinga, ukulima, ukuputula imbao, ukowa, ukoba ubwato, ukubutuka, nelyo fimbi ifingakosha umubili wenu. Kuti mwaishiba shani ukuti muletukusha umubili mu kulinga nangu muleutukusha sana? Nga mwapiba ninshi muletukusha umubili mu kulinga, e lyo nga ca kuti ilyo muletukusha umubili mulefilwa no kushimika ilyashi nabo muli nabo ninshi muleutukusha sana.

AMA-AWALA umuntu alingile ukulaala yalapusanapusana ukulingana fye ne fyo umuntu aba. Utunya utwingi tulaala ama-awala 16 ukufika ku 18 cila bushiku, abana abali no mwaka umo ukufika kuli itatu balaala ama-awala nalimo 14, e lyo abali ne myaka itatu ukufika kuli ine balaala ama-awala nalimo 11 nelyo 12. Abana abaya ku sukulu bena balingile ukulaala ama-awala 10 no kucilapo, abacaice bena ma-awala 9 nelyo 10, e lyo abakalamba bena ma-awala 7 ukufika kuli 8.

Umuntu fye onse alingile ukulaala ama-awala ayo afwile ukulaala. Abasambilila batila ukulaala ama-awala ayalinga kwalicindama pantu kulalenga:

• Abana ukukula bwino.

• Umuntu ukulasambilila bwangu ifintu no kukanakwata icilafi.

• Umubili ukulasungulula bwangu ifya kulya no kukwata umubili uwalinga.

• Ukukanalwala amalwele ya ku mutima.

• Umubili ukukwata amaka ya kulalwisha amalwele.

Abasambilila batila ukukaanalaala ama-awala ayalinga kulalenga umuntu ukwina ukucila mu cipimo, ukulaba sana no bulanda, ukulwala amalwele ya ku mutima, ubulwele bwa shuga, e lyo kulalenga amasanso ya pa musebo. Ukwabula no kutwishika, ukwishiba ifi kulingile ukutulenga tulelaala ama-awala tulingile ukulaalala.

Nomba kuti mwacita shani nga mulefilwa ukulaala ama-awala yalinga?

• Muleeshako ukulaala no kulashibuka pa nshita imo ine cila bushiku.

• Mu muputule mulelaala mufwile ukuba umwafiita, umwabula icongo, kabili tamufwile ukukaba sana nelyo ukutalala sana.

• Mwilatamba TV nelyo ukubomfya ifya kumfwaninamo ifili fyonse ilyo muli pa busanshi.

• Ubusanshi bufwile ukuba ubusuma.

• Ilyo muli mu kuya mu kulaala, mwilanwa ifya kunwa umuli kafeni nelyo ukunwa ubwalwa kabili mwilalya ifya kulya ifingi.

• Nga ca kuti mwacita ifi twalandapo lelo mucili mulefilwa ukulaala nelyo mulekwata amafya yambi ayakuma ukulaala pamo nga ukushipula sana akasuba nelyo ukupwilila kutulo, ninshi mufwile ukuya ku cipatala.