1. Mulandu nshi abena Babiloni batemenwe kasesema Daniele?

 KASESEMA Daniele ali umwaice sana ilyo abena Babiloni bamusendele muli bunkole ku Babiloni ukwali ukutali sana na ku Yerusalemu. Nangu ca kuti Daniele ali umwaice, abalashi abena Babiloni balemona ifyo alecita ifintu. ‘Balemona ifyalemoneka ku menso.’ Balimwene ukuti Daniele ali umusuma kabili afumine ku lupwa ulwacindama. (1 Sam. 16:7) Pa mulandu ne fyo alemoneka, abena Babiloni balimusambilishe pa kuti alebombela kwi sano lya mfumu.—Dan. 1:3, 4, 6.

2. Bushe Yehova alemona shani Daniele? (Esekiele 14:14)

² Icalengele Yehova atemwe Daniele, te pa mulandu wa kuti alemoneka bwino nelyo pa mulandu wa ncito alebomba kwi sano, lelo mibele iisuma iyo akwete. Na kuba Yehova atile Daniele ali kwati ni Noa na Yobo. Ilyo Yehova alandile aya mashiwi, nalimo Daniele ali fye ne myaka 20. Kanshi Yehova alemona ukuti Daniele ali mulungami, nga filya fine Noa na Yobo abamubombele ne cishinka pa myaka iingi bali. (Ukute. 5:32; 6:9, 10; Yobo 42:16, 17; belengeni Esekiele 14:14.) Kabili Yehova alitemenwe sana Daniele.—Dan. 10:11, 19.

3. Finshi twalasambilila muli cino cipande?

³ Muli cino cipande, twalasambilila pa mibele ibili iyo Daniele akwete iyalengele abe uwacindama kuli Yehova. Twakulasambilila pa mibele imo na imo, e lyo ne fyalangilile ukuti alikwete iyo mibele. Lyena twalasambilila ne calengele Daniele abe ne yi mibele. Pa kulekelesha, twalasambilila pa fyo twingamupashanya. Nangu ca kuti cino cipande balembele abaice, ifwe bonse kuti twasambililako ku fyo Daniele acitile.

4. Landeniko pa ca kumwenako icilelangilila ukuti Daniele ali uwashipa.

⁴ Daniele ali uwashipa nga nshi. Natulandeko pa nshita shibili ilyo Daniele alangile ukuti ali uwashipa. Inshita ya kubalilapo yacitike nalimo imyaka ibili ukutula apo abena Babiloni baonawilile umusumba wa Yerusalemu. Imfumu Nebukadnesari yalilotele iciloto icaitiinishe umo yamwene icimpashanya icikalamba nga nshi. Imfumu yatile yali no kwipaya bonse aba mano, ukubikako fye na Daniele wine, nga ca kuti bafilwa ukuyeba ifyo yalotele, no mwalolele iciloto. (Dan. 2:3-5) Daniele alingile ukubombelapo bwangu pali uyu mulandu pantu abantu abengi bali no kufwa. E ico “aingile no kulomba ku mfumu ukuti imupeele inshita iyalinga iya kuti alondolwele imfumu iciloto.” (Dan. 2:16) Ifi Daniele acitile fyalilangilile ukuti ali uwashipa kabili ali ne citetekelo. Fyalangilile shani? Pantu tapaba apo calembwa mu Baibo ukuti Daniele alilwilepo ifiloto. Aebele abanankwe batatu, Shadraki, Meshaki, na Abednego ukupepa “ukuti na bo balombe inkumbu kuli Lesa wa mu muulu pali iyi nkama.” (Dan. 2:18) Yehova alyaswike amapepo yabo. Daniele alilwile iciloto ico imfumu Nebukadnesari yalotele pantu Lesa alimwafwile. Ena na banankwe batatu tababepeye.

5. Finshi fimbi ifyacitike ifyalangile ukuti Daniele ali uwashipa?

⁵ Ilyo Daniele ailwile iciloto ca cimpashanya, kwali na fimbi ifyacitike ifyo Daniele ali no kulanga ukuti ali uwashipa. Nebukadnesari alilotele iciloto na cimbi icamutiinishe. Muli ici ciloto, amwene cimuti icikalamba nga nshi. Daniele alishipile ilyo alelondolwela imfumu umwalolele iciloto. Kabili alishipile ilyo ale-eba imfumu kuti yali no kupena no kuti bali no kuifumya pa bufumu pa nshita imo. (Dan. 4:25) Imfumu nga yalitontonkenye ukuti Daniele ali mulwani kabili alefwaya ukuipoka ubufumu. Nomba te mulandu ne fi Daniele alyebele imfumu umwalolele iciloto.

6. Finshi fyalengele Daniele abe uwashipa?

⁶ Finshi nalimo ifya-afwile Daniele ukuba uwashipa? Ilyo Daniele ali umwaice alisambilileko ku fyo abafyashi bakwe balecita. Balekonka amafunde ayo Yehova apeele abafyashi abena Israele, kabili balesambilisha na bana babo Amafunde ya kwa Lesa. (Amala. 6:6-9) Daniele alishibe Amafunde Ikumi, kabili  alishibe na Mafunde na yambi ayengi. Ku ca kumwenako, alishibe ifyo umwina Israele engalya ne fyo ashingalya. b (Lebi 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13) Daniele na kabili alishibe ababomfi ba kwa Lesa abaliko kale, alishibe ne fyalebacitikila nga bakaana ukumfwila amafunde ya kwa Lesa. (Dan. 9:10, 11) Ifyalecitika ilyo Daniele ali uwa mweo fyalilengele ashininkisha ukuti Yehova e lyo na bamalaika aba maka balemutungilila.—Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Finshi fimbi ifyalengele Daniele aba uwashipa? (Moneni ne cikope.)

⁷ Daniele aleisambilisha ifyo bakasesema ba kwa Lesa balembele, ukubikako fye no busesemo bwa kwa Yeremia. Pa mulandu ne fyo aleisambilisha, Daniele aishileiluka ukuti abaYuda bali no kulubuka muli bunkole mu Babiloni. (Dan. 9:2) Ukwabula no kutwishika, ukumona uko amasesemo yalefikilishiwa kwalilengele Daniele acetekela sana Yehova. Kabili kuti kwalenga na bacetekela Lesa ukuba abashipa nga nshi. (Linganyeniko Abena Roma 8:31, 32, 37-39.) Ne cacindamisha ca kuti Daniele alepepa kuli Wishi wa ku muulu Yehova. (Dan. 6:10) Aleyebelela imembu shonse kuli Yehova kabili alemweba ne fyo aleumfwa. Na kabili Daniele alelomba Yehova ukuti alemwafwa. (Dan. 9:4, 5, 19) Ali muntu nga ifwe, kanshi tafyelwe uwashipa. Lelo asambilile ukuba uwashipa ukupitila mu kubelenga, ukupepa, no kucetekela Yehova.

8. Kuti twaba shani abashipa?

⁸ Finshi tulingile ukucita pa kuba abashipa? Abafyashi kuti batukoselesha ukuba abashipa, lelo ukushipa te bupyani ubo tupyana ku bafyashi. Ukuba abashipa kwaba kwati kusambilila imilimo imo. Inshila imo iyo mwingasambililamo imilimo, kulolesha ifyo uulemusambilisha alecita e lyo no kulacita ifyo alecita. Ifi fine e fyo na ifwe tusambilila ukushipa, tulamona ifyo abantu bamo balanga ukuti balishipa, kabili ifyo fine e fyo tufwaya ukulacita. Nomba finshi twasambilila kuli Daniele? Nga fintu Daniele alecita, tufwile ukwishiba bwino Icebo ca kwa Lesa. Tufwile ukuba ifibusa sana na Yehova e lyo no kulalanda nankwe lyonse. Kabili tufwile ukucetekela Yehova no kuti akulatwafwa lyonse. Lyena nga ca kuti twakwata amafya, tukatwalilila ukuba abashipa.

9. Tunonkelamo shani nga tuli abashipa?

⁹ Nga tuli abashipa, tulanonkelamo sana. Natulandeko pa fyacitike kuli Ben. Alesambilila pe sukulu limo ku Germany apo abengi basumine ukuti ifintu fyasangwike fye, no kuti icisambilisho ca kuti kwaliba Kabumba icaba mu Baibo ca bufi. Bushiku bumo Ben balimwebele ukwiminina ku ntanshi no kulondolwela abo alesambilila nabo umulandu asuminine ukuti kwaliba Kabumba. Ali uwashipa ilyo alelanda ifyo asuminemo. Finshi fyacitike pa numa? Ben atile: “Bakafundisha balekutikisha ilyo nalelondolola kabili balipeeleko na ba kasukulu banandi impapulo isho nalebomfya pa kulondolola ifyo nasuminamo.” Bushe abana be sukulu abo Ben alesambilila nabo bacitile shani? Ben atile: “Abengi balefwaya ukwishiba na fimbi, kabili balenjeba ukuti balekumbwa ifyo naishibe.” Nga fintu twasambilila kuli Ben, abantu abashipa balabacindika ku bantu, kabili kuti balenga na bambi ukwishiba Yehova. Ukwabula no kutwishika, kuti twaba abashipa.

10. Bushe calola mwi ukuba uwa cishinka? (2 Samwele 22:26)

¹⁰ Mu Baibo ishiwi lya ciHebere ilyo bapilibula ukuti “icishinka,” nelyo ukutemwa ukushipwa,  lilosha ku fyo Lesa atemwa ababomfi bakwe. Baibo na kabili ilalanda pa cishinka ico ababomfi ba kwa Lesa balanga ku ba bwananyina. (Belengeni 2 Samwele 22:26.) Palapita inshita pa kuti tube aba cishinka. Natumone ifyo kasesema Daniele aishilebelako uwa cishinka.

11. Bushe Daniele alangile shani ukuti ali uwa cishinka na lintu akotele? (Moneni ne cikope.)

¹¹ Kwaleba ifyalecitika umo Daniele alekabila ukulanga nampo alekabila ukutwalilila ukuba uwa cishinka kuli Yehova nelyo iyo. Nomba kwali cimo ica-afya icacitike ninshi alicila imyaka 90. Pali iyi nshita ninshi umusumba wa Babiloni baliucimfya ku bena Medai na bena Persia, kabili Imfumu Dariusi e yaleteka. Abalashi ba mfumu Dariusi balipatile sana Daniele kabili tabacindike na Lesa alepepa. Bapangene ukuti balingile ukwipaya Daniele. Balifumishe icipoope icali no kulenga Daniele alange nampo nga ali no kutwalilila ukuba uwa cishinka kuli Yehova nelyo iyo. Ifyo fye Daniele ali no kucita pa kuba uwa cishinka ku mfumu, e lyo na ku bantu bambi, kuleka fye ukupepa kuli Yehova pa nshiku 30. Daniele tacitile ifyo balefwaya. Ne ci calengele bamupoose mu cilindi umwali inkalamo. Nomba Yehova alilambwile Daniele pa fyo ali uwa cishinka ilyo amupokolwele ku tunwa twa nkalamo. (Dan. 6:12-15, 20-22) Bushe kuti twaba shani aba cishinka nga fintu Daniele ali?

12. Cinshi calengele Daniele abe uwa cishinka kuli Yehova?

¹² Nga fintu tusambilile, pa kuti tube aba cishinka kuli Yehova tufwile ukumutemwa. Daniele ali ne cishinka kuli Yehova pantu alitemenwe sana Wishi wa ku muulu. Ukwabula no kutwishika, Daniele alitemenwe Yehova icine cine pantu aletontonkanya pa mibele yakwe, e lyo ne fyo Yehova alelanga imibele yakwe iisuma. (Dan. 9:4) Daniele na kabili aletontonkanya na pa fisuma ifingi ifyo Yehova amucitile pamo na bantu bakwe.—Dan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Mafya nshi ayo abaice bakwata? Landeni pa ca kumwenako. (Moneni ne cikope.) (b) Ukulingana na vidio, kuti mwa-asuka shani nga bamwipusha nga ca kuti mulatungilila abaume nelyo abanakashi abopana beka beka?

¹³ Nga filya fine cali kuli Daniele, abaice abengi pali ino nshita baba na bantu abashacindika Yehova. Kabili aba bantu tababika amano na ku fyo Yehova alanda pa fyalungama ne fyalubana. Abantu ba musango uyu balapata  umuntu onse uwatemwa Lesa. Bamo balesha na maka ukulenga abaice ukukanakonka amafunde ya kwa Yehova. Ku ca kumwenako, moneni ifyacitike ku mulumendo Graeme uwikala ku Australia. Alikwete ubwafya ubukalamba ilyo ali pa sukulu. Bakafundisha baebele abana be sukulu ukulanda ifyo bengacita nga ca kuti umunabo abeba ukuti alalaala na baume banankwe nelyo abanakashi banankwe. Bakafundisha batile abaletila ukucita ifi kwaliba fye bwino beminine ku lubali lumo, e lyo abalekaana nabo beminine ku lubali lumbi. Graeme atile: “Mupepi na bonse mu kalasi ukufumishako fye ine e lyo no munandi uwali ni Nte ya kwa Yehova, ni fwe fye tushali ku balesuminisha.” Ifintu fyalibipileko, kanshi Graeme alekabila ukulanga ukuti wa cishinka kuli Yehova. Graeme atile: “Mupepi ne awala limo ilyasheleko, bakafundisha na bana be sukulu banandi balensaalula. Nalilondolwele ifyo nasuminamo mu nshila iisuma, lelo tabakutike.” Bushe Graeme aumfwile shani pali ifi fyacitike? Atile: “Nshatemenwe filya balensaalula, lelo ico natemenweko ca kuti nali uwa cishinka kuli Yehova kabili nalilandile ifyo nasuminamo.” c

14. Finshi twingacita pa kuti tube aba cishinka sana kuli Yehova?

¹⁴ Kuti twaba aba cishinka kuli Yehova nga filya Daniele ali nga ca kutila twamutemwa sana. Kuti twatemwa sana Yehova nga tulesambilila pa mibele yakwe. Ku ca kumwenako, kuti twasambilila pa fintu abumba. (Rom. 1:20) Nga mulefwaya ukutemenwako no kucindika sana Yehova, kuti mwabelenga ifyebo fyaba mu cipande citila “Ifilanga Ukuti Kwaliba Kabumba” nelyo ukutamba amavidio. Kuti mwabelenga na broshuwa iitila Was Life Created? ne itila The Origin of Life—Five Questions Worth Asking. Umfweni ifyo nkashi umwaice Esther uwa ku Denmark alandile pali ishi mpapulo. Atile: “Ifyebo fyaba muli ishi mpapulo fisuma icine cine. Ifyebo fyaba muli aya mabroshuwa tafipingwilako abantu ifya kucita, lelo filanda fye pa fishinka ifingakwafwa ukusalapo ifyo wingasuminamo.” Ben uo tulandilepo kale, atile: “Ifyaba muli ishi mpapulo filakosha sana icitetekelo cesu. Fyalilenga nacetekela ukuti Lesa e wabumbile ifintu fyonse.” Nga mwabelenga ishi mpapulo, mukasumina ukuti ifyo Baibo ilanda fya cine. Itila: “Mwalilinga, mwe Yehova, mwe Lesa wesu, ukupokelela ubukata no mucinshi na maka, pantu ni mwe mwabumbile ifintu fyonse.”—Ukus. 4:11. d

15. Ni nshila nshi imbi iyo twingabomfya pa kuti tube ifibusa sana na Yehova?

¹⁵ Inshila na imbi iyo twingalangilamo ukuti twalitemwa Yehova, kusambilila pa Mwana wakwe Yesu. Nkashi umwaice Samira uwikala ku Germany na o e fyo acitile. Atile: “Pa numa ya kwishiba Yesu, naishileishiba bwino Yehova.” Ilyo Samira ali umwaice sana, alefilwa ukumfwikisha ukuti Yehova kuti aba cibusa wakwe kabili kuti amutemwa. Lelo aletontonkanya pa fyo Yesu aleumfwa. Atile: “Nalitemenwe sana Yesu pantu alitemenwe abana kabili ali muntu umusuma.” Ilyo Samira alesambilila ifingi pali Yesu, e lyo aletemenwako no kwishiba bwino Yehova. Mulandu nshi twalandile fi? Samira atile: “Naishileishiba ukuti Yesu alepashanya sana Wishi. Imibele iingi iyo Yesu akwata, e yo na Yehova akwata. Naishileiluka ukuti e mulandu wine Yehova atumiine Yesu pano isonde, pa kuti fwe bantunse twishibe bwino Yehova.” (Yoh. 14:9) Nga mulefwaya ukuba ifibusa sana na Yehova, kuti mulebelenga amalyashi ayalanda pali Yesu. Nga mulesambilila ifingi pali  Yesu, mukatemwa sana Yehova kabili mukatwalilila ukuba aba cishinka kuli ena.

16. Tunonkelamo shani nga tuli aba cishinka? (Amalumbo 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Nga tuli aba cishinka kuli bambi, tukakwata ifibusa ifya cishinka. (Ruti 1:14-17) Kabili nga tuli aba cishinka kuli Yehova, tukaba no mutende. Mulandu nshi twalandila ifyo? Pantu Yehova alilaya ukuba uwa cishinka kuli bonse aba cishinka kuli ena. (Belengeni Amalumbo 18:25; Mika 6:8.) Tontonkanyeni pali ici, nangu ca kuti tuli banono sana nga kuilinganya kuli Yehova, atulaya ukutila kuti aba cibusa wesu! Kabili nga aba cibusa wesu, amafya, ukutukaanya, nelyo imfwa, te kuti fitupaatule kuli ena. (Dan. 12:13; Luka 20:37, 38; Rom. 8:38, 39) Kanshi nacicindama sana ukuti tulepashanya Daniele no kuba aba cishinka kuli Yehova.

17-18. Finshi fimbi twingasambilila kuli Daniele?

¹⁷ Muli cino cipande, twasambililako fye pa mibele ibili iyo Daniele akwete. Lelo fingi ifyo twingasambililako kuli ena. Ku ca kumwenako, Yehova alilengele Daniele ukumona ifimonwa no kulota ifiloto ifingi, kabili alimupeele na maka ya kwilula amasesemo. Amasesemo ayengi pali ayo, yalifikilishiwa kale. Yamo yalanda pa fikacitika ku ntanshi ifikakuma abantu bonse pe sonde.

¹⁸ Mu cipande cikonkelepo tukasambilila sana pa masesemo yabili ayo Daniele alembele. Ukwishiba bwino aya masesemo, kuti kwalenga abaice na bakalamba ukulasala bwino ifya kucita pali ino nshita. Kabili aya masesemo kuti yalenga twaba abashipa no kuba aba cishinka pa kuti tuipekanye ku mafya ayo tuli no kukwata.