Nasukile natendeka bupainiya, kabili ici calengele Yehova ampaale ukucila na pa fyo naleenekela. (Efes. 3:20) Nalimo kuti mwafwaya ukwishiba ifyo ampaalile. Lekeni imushimikile ifyo cali pa kubala.

Nafyalilwe mu musumba wa Berlin, ku Germany pa numa fye ya myeshi iinono ukutula apo Inkondo ya Calo iya Cibili yatendekele mu 1939. Ilyo iyi nkondo yali mu kupwa mu 1945, e lyo abashilika bacililemo ukuponya amabomba mu Berlin. Bushiku bumo baliponeshe ibomba mu musebo uko twaleikalila, kabili ine no lupwa lwandi twabutukile ku cikuulwa uko abantu baleya pa kuti bacingililwe. Pa numa twakukiile ku musumba wa Erfurt uko bamayo bafyalilwe pa kuti tucingililwe kuli iyi nkondo.

Apo bamayo balefwaisha ukwishiba icine, balebelenga sana amabuuku ayo abasambilile amano ya buntunse balembele, kabili balile ku mipepele yalekanalekana lelo tabasangile icine. Nalimo mu 1948, Inte sha kwa Yehova babili balishile pa mwesu kabili balilanshenye na bamayo. Bamayo balipwishe aba ba Nte ifipusho ifingi. Tapapitile ne awala limo ukutula apo batendekele ukulanshanya, bamayo baebele ine no mwaice wandi umwanakashi abati, “Nasanga icine!” Tapakokwele na kukola, ine, bamayo na nkashi yandi twalitampile ukulongana mu Erfurt.

Twalibwelele ku Berlin mu 1950 kabili twalelongana mu cilonganino ca Berlin-Kreuzberg. Pa numa twakukiile ku cifulo cimbi mu Berlin mwine kabili twatendeke ukulongana mu cilonganino ca Berlin-Tempelhof. Tapapitile ne nshita bamayo balibatishiwe lelo ine naleshingashinga. Cinshi calengele?

Nshalelunduluka sana pantu nali ne nsoni sana. Nangu ca kuti pa myaka ibili naleya mu kushimikila abantu imbila nsuma pamo na ba bwananyina, nshatalile nshimikilapo umuntu nangu umo. Nalekele ukuba no mwenso ilyo natendeke ukulaba pamo na ba bwananyina abengi abali abashipa kabili ababikile sana amano ku kubombela Yehova. Bamo pali aba balishipikishe ilyo balebacusha mu nkambi sha baNazi nelyo mu fifungo fya ku East  Germany. Bambi baletwala impapulo ku East Germany mu bumfisolo nangu ca kuti bali no kubakaka ababekata. Ifi bali abashipa fyalengele nkose. Natendeke ukutontonkanya nati nga ca kuti aba aba bwananyina baleibika mu kapoosa mweo kabili tabaletiina ukukakwa pa kuti babombele Yehova na bamunyinabo, ninshi na ine nshifwile ukuba no mwenso ne nsoni.

Insoni shaileshilepwa ilyo nabombeleko kampeni yaibela iya kubila imbila nsuma iyaliko mu 1955. Muli kalata yali mu lupapulo ulo baleita ukuti Informant, * munyinefwe Nathan Knorr alandile ukuti ilya kampeni yali pa makampeni ayakalamba ayo icilonganino ca kwa Lesa capekenye. Atile nga ca kuti bakasabankanya bonse babombako iyi kampeni, ninshi uyu e mweshi twali no kubila sana imbila nsuma. Ifi fine e fyacitike! Tapakokwele naliipeele kuli Yehova, kabili mu 1956 nalibatishiwe pamo pene na batata na nkashi yandi. Pa numa kwali ifyacindama ifyo nalingile ukusalapo.

Pa myaka iingi nalishibe ukuti nalingile ukutendeka bupainiya lelo nalelalikisha ukutampa. Ica kubalilapo ico nacitile, natendeke ukubomba mu Berlin pa kuti nsambilile ifya kushita ifintu ku fyalo fimbi e lyo ne fya kufishitisha. Ilyo nasambilile uyu mulimo, nalefwaya ukuti mombeko pa kuti njishibishe ifya kuubomba ilyo nshilatendeka bupainiya. E ico mu 1961, nalingiile incito mu musumba wa Hamburg, umwaba icabu icikalamba pa fyabu fyonse mu calo ca Germany. Nalitemenwe sana iyi incito ica kuti nalelalikisha ukutendeka bupainiya. Nomba finshi nali no kucita?

Ndatasha sana pali filya Yehova abomfeshe aba bwananyina pa kuti angafwe ukwishiba ukuti ukumubombela e cintu icacindamisha ico nalingile ukucita. Abanandi abengi balitendeke bupainiya kabili nalefwaya ukubapashanya. Na kabili munyinefwe Erich Mundt uwalipo mu nkambi umo balecusha abantu alinkoseleshe ukuti nalingile ukucetekela Yehova. Anjebele ukuti aba bwananyina bamo abaicetekele mu nkambi umo balecushisha abantu, mu kuya kwa nshita balilekele ukucetekela sana Yehova. Lelo abacetekele sana Yehova bena balitwalilile ukuba aba cishinka kabili balyafwile sana aba bwananyina mu cilonganino ca kwa Yehova.

Na kabili munyinefwe Martin Poetzinger uwaishileba mwi Bumba Litungulula, alekoselesha aba bwananyina ati, “Ukushipa e cuma icacindamisha ico mufwile ukukwata!” Ilyo natontonkenye sana pali aya mashiwi nasukile naleka incito, kabili nalitendeke bupainiya mu June mu 1963. Nalicitile bwino ifi natendeke bupainiya! Pa numa ya myeshi ibili, ninshi nshilatendeka no kufwaya incito, balinjebele ukutendeka bupainiya bwaibela. Ilyo papitile imyaka iinono, Yehova alimpaalile ukucila na pa fyo naleenekela. Balinjitile kwi Sukulu lya Gileadi mwi kalasi ilyalenga 44.

Cimo icacindamisha ico nasambilile cintu munyinefwe Nathan Knorr na munyinefwe Lyman Swingle batwebele, batile: “Mwilayangufyanya ukunenuka ilyo mulebomba umulimo bamupeela.” Batukoseleshe ukutwalilila ukubomba umulimo nangu natukwata amafya. Munyinefwe Knorr atwipwishe ati: “Finshi mukabikako amano? Bushe fiiko, fiipu, bupiina? Nelyo bushe mukabika amano ku miti, ku maluba, na ku bantu abakalasekelela? Mukaletemwa abantu!” Bushiku bumo ilyo munyinefwe Swingle aletweba icalengele aba bwananyina bamo bangufyanye ukuleka umulimo, alyumfwile sana ubulanda ica kuti ne filamba fyalelengalenga mu menso. Alilekele ukulanda ilyashi pa nshita iinono pa kuti ashipe kabili atwalilile ukulanda. Filya munyinefwe Swingle aiketwe ubulanda fyalengele ndefwaisha ukubomba pa kuti nikalenga Kristu na basubwa aba cishinka ubulanda.—Mat. 25:40.

Ilyo batwebele uko twali no kuya mu kubombela, bamunyinefwe bamo pa Bethel balefwaisha ukwishiba uko batutumine. Balilandile ifisuma pa fyalo uko batumine aba bwananyina bambi, lelo ilyo natile bantumine ku “Congo (Kinshasa),” bonse baikele fye tondolo e lyo balanda abati: “Ku Congo! Shi Yehova engaba na imwe!” Pali ilya nshita Congo (Kinshasa) yaleumfwika sana mu malyashi pa milabasa, pa TV, na mu nyunshipepala pantu abantu balelwa kabili baleipayana sana. Lelo natwalilile  ukutontonkanya pa fyo nasambilile mwi sukulu lya Gileadi. Tapakokwele ukutula apo twapwishishe isukulu mu September mu 1967, ine, ba Heinrich Dehnbostel, na ba Claude Lindsay twalimine ukuya ku Kinshasa umusumba uukalamba uwa calo ca Congo.

Ilyo twafikile ku Kinshasa, twalisambilile iciFrench pa myeshi itatu. Lyena twaile ne ndeke ku musumba wa Lubumbashi uo baleita kale abati Elisabethville, uwabela ku kapinda ka ku kulyo aka calo ca Congo mupepi no mupaka wa calo ca Zambia. Twatendeke ukwikala mu ng’anda ya bamishonari iyabelele mu kati ka musumba.

Apo abantu abengi mu Lubumbashi tabatalile abomfwapo imbila nsuma, twalitemenwe sana pantu ni fwe twabalilepo ukushimikila abantu abengi imbila nsuma muli uyu musumba. Tapapitile ne nshita twalikwete abasambi ba Baibolo abengi sana ica kuti bamo twalefilwa no kubasambilisha. Twalebila na ku balashi ba buteko na kuli bakapokola. Abengi balicindike sana Icebo ca kwa Lesa no mulimo twalebomba. Apo abantu abengi balelanda iciSwahili, ine na ba Claude Lindsay twalisambilile ulu lulimi. Tapakokwele balitutumine ku cilonganino ca ciSwahili.

Nangu ca kuti twalebomba bwino sana, twalekwata na mafya. Ilingi line abashilika abalekwata imfuti na bakapokola baletucusha kabili baletubepesha. Bushiku bumo ibumba lya bakapokola abali ne mfuti balishiletupumfyanya ilyo twalelongana pa ng’anda ya bamishonari, kabili balitutwele ku kapokola uko bailetwikalika pa nshi mpaka 10 koloko ya bushiku e lyo batulekeleko.

 Mu 1969, balinsontele ukuba kangalila wa muputule. Ilyo nalebombela ifilonganino, limo naleenda intamfu iitali mu mpanga umwaleba ifyani ifitali e lyo na mu misebo umwaleba sana amatipa. Pa mushi umo, inkoko iyali no twana yaleele mwi fungu lya busanshi bwandi ubushiku. Nshakalabe ifyo ilya nkoko yapangile icongo bulya bushiku kabili yalengele mbuuke ninshi pacili napafiita. Ncili ndebukisha ifyo twalelanshanya na ba bwananyina ifya mu Baibolo ninshi tuleonta umulilo icungulo bushiku.

Ubwafya bumo ubukalamba ubo twakwete bwa kuti kwali abantu abali mu kabungwe ako baleita ukuti Kitawala abasokelele mu filonganino. * Bamo balibatishiwe baba na baeluda. Aba bantu bali nga “mabwe ayabelama” mu cilonganino lelo tabalufishe bamunyinefwe na bankashi abali ne cishinka. (Yuda 12) Mu kuya kwa nshita, Yehova alisangulwile ifilonganino. Pa numa abantu abengi nga nshi balitendeke ukwisa mu cilonganino ca kwa Lesa.

Mu 1971, banjebele ukuya mu kubombela pa musambo mu Kinshasa kabili nalibombele imilimo iyalekanalekana pamo nga ukutuma no kupokelela amakalata, ukuorda impapulo, e lyo ne milimo imbi iyakuma ukubila imbila nsuma. Ilyo nali pa Bethel, nalisambilile ifya kubomba imilimo iingi muli ici calo icikalamba pa nshita ilyo kushali ifintu ifingi ifilenga imikalile yawama. Limo palepita imyeshi pa kuti amakalata ayo twaletuma ne ndeke yafike ku filonganino. Nga balongolola amakalata mu ndeke, baleyalonga mu mato kabili palepita imilungu pa kuti yafike pa mulandu wa kuti pa menshi paleba ifimenwa ifingi. Na lyo line, umulimo walebombwa nangu ca kuti kwaleba amafya ya musango uyu e lyo na mafya yambi.

Nalepapa sana ifyo aba bwananyina balepekanya ukulongana kukalamba nangu ca kuti twalekwata fye indalama ishinono. Balepanga ifisebele pa fyuulu, ku cipaka balecingako imisanse, kabili baleanshika imisanse apa kwikala. Pa kupanga apa kulonganina balebomfya insengu e lyo pa muulu baleanshikapo amatanda kabili e yo balebomfya na pa kupanga amatebulo. Apo tabakwete imisomali, baleputula tumo ku fipande fya fimuti e lyo batusongola kabili e to balepoopela. Lyonse nalepapa ifyo bamunyinefwe na bankashi balebomfya amano pa kuti imilimo ibombwe. Ifi fyalengele mbatemwe nga nshi. Ilyo banjebele ukuya mu kubombela kumbi nalebafuluka sana.

Mu 1974 banjebele ukuya mu kubombela ku musambo wa mu Nairobi, ku Kenya. Twalikwete imilimo iingi pantu umusambo wa ku Kenya e waleangalila umulimo wa kubila imbila nsuma mu fyalo 10 ifyaba mupepi. Mu fyalo fimo pali ifi balibindile umulimo wesu. Ilingi line balentuma ukuyabombela ifi fyalo, maka maka icalo ca Ethiopia umo aba bwananyina balebacusha sana kabili umo baleshipikisha amafya ayengi. Abengi baleboma sana nelyo balebabika mu fifungo; bambi balebepaya no kubepaya. Lelo baleshipikisha pantu bucibusa bwabo na Yehova na ba bwananyina bwali ubwakosa.

Mu 1980, nalicitile icintu icisuma, nalyupile Gail Matheson umwina Canada, kabili nali nankwe ku Isukulu lya Gileadi. Ilyo twapwishishe isukulu, twalelembeshanya amakalata. Gail alebomba bumishonari mu calo ca Bolivia. Pa numa ya myaka 12, twalimonene na kabili mu musumba wa New York. Tapakokwele twalyupene ku Kenya. Ndatasha sana Gail pantu lyonse amona ifintu nge fyo Yehova afimona kabili aliteka sana umutima ku fyo akwata. Alantungilila sana kabili ni cibusa wandi uo natemwa nga nshi.

Mu 1986, ine na Gail batupeele umulimo wa kubombela ifilonganino kabili nali na muli Komiti ya Musambo. Twaleya na mu kubombela ifilonganino mu fyalo ifyo umusambo wa mu Kenya waleangalila.

Ndebukisha ifyo twacitile pa kuti tupekanye ukulongana kwa citungu mu calo ca Asmara (mu Eritrea) mu 1992 ninshi tabalabinda umulimo wesu muli ici calo. Icabipile ca kuti, twasangile fye icikuulwa cimo pa farmu icishalemoneka bwino ku nse kabili mu kati e mwabipile na sana. Pa bushiku bwa kulongana, nalipapile nga nshi ifyo aba bwananyina  baciwemye mu kati ica kuti calilingile ukupepelamo Yehova. Indupwa ishingi shaliletele insalu sha kuyemfesha mu kati kabili balifimbile ponse apashalemoneka bwino. Twalisekelele ilyo twalongene kabili fwe balongene twali 1,279.

Umulimo wa kubombela ifilonganino walengele twaluke pantu cila mulungu twaleikala mu mayanda ayalekanalekana. Inshita imo twaikele mu ng’anda iikalamba iya beni iisuma nga nshi iyali mupepi na bemba. Lyena inshita imbi twaikele mu kayanda ka malata kabili apabelele ifimbusu palepele amamita ukucila pali 100. Nangu caleba ifi, twalebika sana amano ku fyo twalesekelela ilyo twalebilila pamo imbila nsuma na bapainiya na bakasabankanya abacincila. Ilyo batutumine kumbi, twalefuluka sana ifibusa ifyo twakwete.

Ku kupwa kwa ba 1980 na ku kutendeka kwa ba 1990, amabuteko mu fyalo ifingi ifyo umusambo wa Kenya waleangalila yalisuminishe umulimo wesu. Ici calengele kube ukukuula imisambo nelyo amaofeshi muli ifi ifyalo. Mu 1993, balitutumine ukuyabombela pa maofeshi ya mu Addis Ababa ku Ethiopia. Aba bwananyina muli ici calo babombele umulimo wesu mu bumfisolo pa myaka iingi. Nomba pali iyi nshita ubuteko bwalisuminishe umulimo wesu.

Yehova alengele aba bwananyina balebomba bwino umulimo mu Ethiopia. Bamunyinefwe na bankashi abengi balitampile bupainiya. Ukutula mu 2012 bakasabankanya abengi balabomba bupainiya bwa nshita yonse cila mwaka. Na kabili aba bwananyina abengi balisambilila mu masukulu ya bulesa, na Mayanda ya Bufumu ukucila pali 120 yalikuulwa. Mu 2004 abalebombela pa Bethel balikuukiile mu cikuulwa icipya, kabili aba bwananyina balonganina mu cikuulwa ca kulonganinamo ukulongana kukalamba icaba pa ncende imo ine.

Pa myaka iingi ine na Gail twalikwata bamunyinefwe na bankashi ababa fibusa mu Ethiopia. Twalibatemwa nga nshi pantu ba cikuuku kabili baliba sana no kutemwa. Pali lelo tulalwalilila, e co batutumina na mu kubombela ku musambo wa Central Europe. Pali uyu musambo balatusunga bwino, lelo tulafuluka sana ifibusa fyesu ku Ethiopia.

Twaliimwena ifyo Yehova alenga umulimo wakwe wakula. (1 Kor. 3:6, 9) Ku ca kumwenako, ilyo nabilile imbila nsuma pa muku wa kubalilapo kuli bashimaini abena Rwanda abaile mu kwimba umukuba ku Congo, mu Rwanda tamwali kasabankanya nangu umo uwaletuma amalipoti. Pali ino nshita mwaba bamunyinefwe na bankashi ukucila pali 30,000. Mu 1967, mu Congo (Kinshasa) mwali bakasabankanya nalimo 6,000. Nomba pali ino nshita bali nalimo 230,000, kabili abantu abasangilwe ku Cibukisho mu 2018 balicilile pali milioni imo. Mu fyalo fyonse ifyo umusambo wa Kenya waleangalila, impendwa ya bakasabankanya yalicila pali 100,000.

Napapita imyaka ukucila pali 50 ukutula apo Yehova angafwilile ukutendeka umulimo wa nshita yonse ukupitila mu ba bwananyina abalekanalekana. Nangu ca kuti ncili nalikwata insoni, nalisambilila ukucetekela sana Yehova. Ifyalecitika ilyo twalebombela mu Africa fyalenga nasambilila ukutekanya no kuteka umutima ku fyo nakwata. Ine no mwina mwandi Gail twalitemwa bamunyinefwe na bankashi abapokelela sana abeni, abashipikisha amafya ayakalamba, kabili abacetekela Yehova. Ndatasha nga nshi Yehova pa fyo atulanga icikuuku cakwe. Ukulanda fye icishinka Yehova alimpaala ukucila na pa fyo naleenekela.—Amalu. 37:4.