1-2. (a) Bushe amafya tukwata yapalana shani na mafya ayo abaYuda ababwelelemo ku Yerusalemu bakwete? (b) Landeni pa mafya ayo abaYuda bakwete. (Moneni na akabokoshi akaleti “ Mu Nshita ya kwa Hagai, Sekaria na Esra.”)

 BUSHE inshita shimo mulasakamana pa fyo ifintu fikaba ku ntanshi? Nalimo incito yalipwa, kabili muletontonkanya pa fyo mukalasunga bwino ulupwa lwenu. Nalimo kuti muletontonkanya pa fyo mukalacingilila ulupwa lwenu pa mulandu wa kuti mu calo muli amafya, balemucusha, nelyo balemukanya ukubila imbila nsuma. Bushe pali amafya mukwete pali aya twalandapo? Nga ca kuti namukwata amafya ninshi ifyo twalasambilila pa fyo Yehova ayafwile abena Israele ilyo bakwete amafya yamo yene, kuti fyamwafwa.

² AbaYuda abaleikala mu Babiloni balekabila ukuba ne citetekelo icakosa pa kuti bashe imikalile iisuma iyali mu Babiloni, no kubwelelamo ku mwabo ku Yerusalemu uko bashaishibe. Ilyo bafikile fye calebakosela ukufwaya ifyo ulupwa lwabo lwalekabila, mu buteko bwa bena Persia mwali ifimfulunganya, kabili inko ishali mupepi shalebalwisha. Kanshi bamo calebakosela ukubika amano ku mulimo wa kukuula cipya cipya itempele lya kwa Yehova. E ico mu mwaka wa 520 ninshi Yesu talaisa pano isonde, Yehova alyebele bakasesema babili Hagai na Sekaria ukuya koselesha abaYuda ukuti batendeke ukubomba na kabili. (Hag. 1:1; Seka. 1:1) Nga fintu twalasambilila, ifyo aba bakasesema babili bakoseleshe abaYuda fyalibafwile. Ilyo papitile imyaka nalimo 50 ukutula apo abaYuda babwelele ku Yerusalemu, balekabila ukubakoselesha na kabili. Ezra uwalekopolola amafunde, alile ku Yerusalemu ukufuma ku Babiloni  pa kuti akoseleshe abantu ukulabika amano mu kupepa Yehova.—Esra 7:​1, 6.

3. Mepusho nshi twala-asuka? (Amapinda 22:19)

³ Nga filya fine ifyo Yehova aebele Hagai na Sekaria fyakoseleshe abaYuda ilyo balebacusha, na ifwe kuti fyalenga twatwalilila ukucetekela Yehova te mulandu na mafya twingakwata. (Belengeni Amapinda 22:19.) Twalasambilila pa fyo Lesa aebele Hagai na Sekaria e lyo na pa fyo Esra acitile. Ilyo tulesambilila pali ifi, twala-asuka amepusho yakonkapo: Finshi fyacitikile abaYuda pa mulandu wa kuti balekwata amafya? Mulandu nshi tulingile ukutwalilila ukucita ukufwaya kwa kwa Lesa na lintu tuli na mafya? Kabili finshi twingacita pa kuti tutwalilile ukucetekela Yehova ilyo tuli na mafya?

4-5. Cinshi calengele abaYuda baleke ukufwaisha ukubomba umulimo wa kukuula cipya cipya itempele?

⁴ Ilyo abaYuda babwelelemo ku Yerusalemu, balikwete ifya kucita ifingi. Bwangu bwangu balikuulile Yehova icipailo, kabili balipangile no mufula we tempele. (Esra 3:​1-3, 10) Lelo balilekele ukufwaisha ukubomba. Mulandu nshi balekeele ukufwaisha ukubomba? Ukulunda pa mulimo wa kukuula itempele, balingile no kukuula amayanda yabo, ukulima amabala, e lyo no kulaliisha indupwa shabo. (Esra 2:​68, 70) Kabili abalwani babo balebakaanya ukutwalilila ukukuula itempele cipya cipya.—Esra 4:​1-5.

⁵ Na kabili abaYuda ababwelelemo ku Yerusalemu, calebakosela ukusunga bwino indupwa shabo, kabili mu buteko ubwaleteka pali ilya nshita mwali ifimfulunganya. Pali ilya nshita icalo cabo catendeke ukulatekwa no buteko bwa bena Persia. Ilyo Sailasi Imfumu ya bena Persia yafwile mu mwaka wa 530 ninshi Yesu talaisa pano isonde, imfumu Cambyses iyaipyene yalefwaya abashilika baiko basanse Egupti. Ilyo abashilika baleya mukusansa icalo ca Egupti, balefwaya abena Israele balebafwaila ifya kulya, amenshi, e lyo no mwakwikala, umulimo uwali uwakosa. Mu myaka ya kubalilapo iya kuteka kwa mfumu Cambyses iyapyene imfumu Darius I, mwali ifimfulunganya. Aya amafya yalilengele abaYuda balasakamana pa fyo bali no kulasunga indupwa shabo. Pa mulandu na mafya bakwete abaYuda bamo batendeke ukutontonkanya ukuti iyi tayali ni nshita yalinga iya kukuulila cipya cipya Yehova itempele.—Hag. 1:2.

6. Ukulingana na mashiwi yaba pali Sekaria 4:​6, 7, mafya yambi ayo abaYuda bakwete, kabili bushe Sekaria abakoseleshe shani?

⁶ Belengeni Sekaria 4:​6, 7. Ukulunda pali aya amafya bakwete, abaYuda balingile ukushipikisha na mafya ya kubasansa, nelyo ukubacusha ku balwani babo. Mu mwaka wa 522 ninshi Yesu talaisa pano isonde, abalwani ba baYuda balilengele imfumu ya bena Persia ukulesha abaYuda umulimo wa kukuulila Yehova cipya cipya itempele. Nomba kasesema Sekaria, alyebele abaYuda ukuti Yehova ali no kubafwa te mulandu na mafya bakwete. Mu mwaka wa 520 ninshi Yesu talaisa pano isonde, imfumu Darius yalifumishepo icibindo kabili yalitumiine abaYuda ifyo bali no kubomfya pa kukuula itempele.—Esra 6:​1, 6-10.

7. Ilyo abaYuda babikile sana amano ku mulimo wa kukulila Yehova itempele, mapalo nshi bakwete?

 ⁷ Ukupitila muli kasesema Hagai na Sekaria, Yehova alilaile abaYuda ukuti ali no kulabatungilila nga babika fye amano ku mulimo wa kukuula itempele. (Hag. 1:​8, 13, 14; Seka. 1:​3, 16) Amashiwi ayo bakasesema babebele yalibakoseshe, ica kuti mu mwaka wa 520 ninshi Yesu talaisa pano isonde abaYuda balitendeke na kabili umulimo wa kukuula. Kabili tabafishishe ne myaka 5 balipwishishe  ukukuula itempele. Pa mulandu wa kuti babikile amano ku mulimo wa kukuula itempele, Yehova alebatungilila te mulandu na mafya ayo bakwete.Ne ci calengele ukuti balesekelela ilyo balepepa Yehova.—Esra 6:​14-16, 22.

8. Bushe amashiwi yaba pali Hagai 2:4 kuti yalenga shani twalabika amano ku kucita ifya kwa Lesa? (Moneni futunoti.)

⁸ Ilyo ubushiku bukalamba bulepalama, tulebukisha sana ukuti tulingile ukumfwila ifunde lya kulabila imbila nsuma. (Marko 13:10) Nomba cilakosa ukulabila imbila nsuma nga ca kuti tatukwete indalama nelyo balitubinda ukubila imbila nsuma. Finshi twingacita pakuti tulebika amano ku kucita ifya kwa Lesa? Mulecetekela ukuti “Yehova wa mabumba” b aba na ifwe. Akatwalilila ukulatutungilila nga tulebika ifya kwa Lesa intanshi. E ico tapali nangu cimo ico tufwile ukutiina.—Belengeni Hagai 2:4.

9-10. Bushe abaupana bamo baishileishiba shani ukuti amashiwi yaba pali Mateo 6:​33, ya cine?

⁹ Natulandeko pali ba Oleg na ba Irina c abaupana kabili bapainiya. Ilyo baile mukutungilila icilonganino cimo ku ncende imbi, tabakwete indalama pantu ifintu muli cilya calo fyalyafishe. Nangu ca kuti tabakwete incito balebomba, lyonse baleumfwa ukuti Yehova alibabikileko amano kabili inshita shimo ababwananyina nabo balebafwilisha. Finshi bacitile pakuti bashipikishe amafya bakwete? Ba Oleg abasakamene sana batile: “Filya twalebila sana imbila nsuma fyalengele tulebika amano ku fyacindama sana mu bumi.” Ilyo balelolela ukuti bakasange incito ya kubomba, balitwalilile no kulabila imbila nsuma.

¹⁰ Bushiku bumo ilyo babwelelemo ku ng’anda  basangile cibusa wabo nabashitilako fimo ifyo balekabila. Kabili uyu cibusa wabo aendele amakilomita 160 pakuti bafike apo baleikala. Ba Oleg batile: “Bulya bushiku bwalilengele twatontonkanya pa fyo Yehova asakamana abantu e lyo ne fyo aba bwananyina batubikileko amano. Twalisangile ukuti Yehova talekelesha ababomfi bakwe te mulandu na mafya ayo bengakwata.—Mat. 6:33.

11. Finshi twingenekela nga ca kuti tulebika amano ku kucita ifyo Lesa afwaya?

¹¹ Yehova afwaya twabika amano ku mulimo wa kupususha, e kutila ukulenga abantu ukuba abasambi. Nga fintu twacisambilila mu  paragrafu 7, kasesema Hagai alyebele abantu ba kwa Yehova ukutendeka na kabili umulimo wa kukuula itempele. Kabili nga bacita ifyo kasesema abebele, Yehova abalaile ukuti “nakulamupaala.” (Hag. 2:​18, 19) Na ifwe bene kuti twacetekela ukuti Yehova akalatupaala nga twabika fye amano ku mulimo atweba ukubomba.

12. Mulandu nshi Esra na baYuda abafumine mu Babiloni balingile ukukwatila icitetekelo icakosa?

¹² Mu mwaka wa 468 ninshi Yesu talaisa pano isonde, Esra na kabili alile ne bumba lyalenga bubili ilya baYuda ukufuma ku Babiloni ukuya ku Yerusalemu. Pa kuti bafike ku Yerusalemu, Esra elyo na baYuda ababwelelemo balekabila ukuba ne citetekelo cakosa. Bali no kupita mu musebo uwali uwayafya umwali ifiswango, kabili balisendele golde na silfere iyo basangwilile ku mulimo wa kukuula itempele. Ici cali no kulenga ifipondo ukubasansa. (Esra 7:​12-16; 8:31) Na kabili baishileishiba ukuti na mu Yerusalemu mwine tabali no kucingililwa. Mu musumba mwali fye abantu abanono, kabili balekabila ukuwamya ifibumba ne mpongolo sha musumba. Finshi twingasambilila kuli Esra pa kucetekela Yehova?

13. Finshi fyalengele Esra acetekele sana Yehova? (Moneni futunoti)

¹³ Esra alimwenepo ifyo Yehova ayafwile abantu bakwe ilyo bali na mafya. Mu mwaka wa 484 Esra afwile aleikala mu Babiloni ilyo Imfumu Ahasuerusi yafumishe icipope ica kuti bepaye abaYuda bonse abali mu fitungu fyonse ifya Persia (Este. 3:​7, 13-15) Pali iyi nshita ubumi bwa kwa Esra bwali mu busanso! Pa mulandu nefi fyacitike, abaYuda “mu fitungu fyonse” balilekele ukulya kabili baleloosha. Bafwile balepepa kuli Yehova ukuti abatungulule. (Este. 4:3) Elenganyeni ifyo Esra na baYuda bambi baumfwile ilyo imfumu yaipeye abalefwaya ukubepaya! (Este. 9:​1, 2) Ifyo Esra amwene nalimo fyalilengele aipekanishisha ku mafya ayali no kwisa ku ntanshi kabili nalimo alishininkishe ukuti Yehova alikwata amaka ya kucingilila abantu bakwe. d

14. Finshi nkashi umo asambilileko ilyo Yehova amusakamene lintu akwete amafya?

¹⁴ Nga twamona ifyo Yehova atwafwa no kutucingilila ilyo tuli na mafya, tulamucetekela sana. Natulandeko pa fyacitike kuli ba Anastasia abekala ku Eastern Europe. Balilekele ukubomba incito balebomba pa kuti beitumpa mu fikansa fya calo. Batile: “Tacayangwike ukwikala ukwabula indalama ishili shonse.” Lyena balandile no kuti: “Nalyebele Yehova fyonse ifyo naleumfwa kabili natendeke ukumona ifyo Yehova alensakamana. Nga ca kuti na kabili incito imomba ikapwa, nshakasakamikwe. Yehova uuli ni Shifwe nga kuti ansakamana lelo, na ku ntanshi kwine akansakamana.”

15. Cinshi calengele Esra ukucetekela sana Yehova? (Esra 7:​27, 28)

 ¹⁵ Esra alimwene ifyo Yehova alemwafwa. Esra nga atontonkanya pa fyo Yehova amwafwilepo kale, ukwabula no kutwishika aletwalilila ukumucetekela. Umfweni ifyo umwine alandile, atile: ‘ukuboko kwa kwa Yehova Lesa wandi e kwangafwile’ (Belengeni Esra 7:​27, 28.) Esra alilandile amashiwi ayapalana imiku 5 mwi buuku ilyo alembele.—Esra 7:​6, 9; 8:​18, 22, 31.

16. Finshi ifingacitika ifingalenga twacetekela sana Yehova ukuti alatwafwa? (Moneni ne cikope)

¹⁶ Yehova kuti atwafwa nga natukwata amafya. Ku ca kumwenako, ilyo tulelomba ku batwingisha incito ukuti batupeeleko inshita ya kuya mu kulongana kwa citungu, nelyo ukuti batupeeleko inshita ya kulalongana cila mulungu, kuti twamona ifyo Yehova e nga twafwilisha. Nalimo nga twaletontonkanya ukuti te kuti batusuminishe ukulalongana, kuti twapapa ifingacitika nga ca kuti batusuminisha ukulalongana. Ici kuti calenga twacetekela sana Yehova.

17. Bushe Esra alangile shani ukuti aliicefya ilyo akwete amafya? (Moneni icikope icili pa nkupo)

¹⁷ Esra lyonse alelomba Yehova ukuti alemwafwa pa mulimo bamupeele ukulabomba. Lyonse Esra nga asakamana pa fyo ali no kulabomba umulimo bamupeele, alepepa kuli Yehova. (Esra 8:​21-23; 9:​3-5) Ifyo Esra alecita fyalilengele bonse abalemonako ukulamutungilila, kabili balefwaya no kulapashanya icitetekelo cakwe. (Esra 10:​1-4) Nga twasakamana sana pa mafya tukwete, nelyo pa fyo ulupwa lwesu lulekabila, tulingile ukulapepa kuli Yehova.

18. Finshi fingalenga twacetekela sana Yehova?

¹⁸ Nga ca kuti lyonse tulelomba ukuti Yehova aletwafwa, kabili tulesuminisha na ba bwananyina ukulatwafwa, tukacetekela sana Lesa. Ba Erika abafyashi abakwata abana batatu, balitwalilile ukucetekela Yehova na lintu bakwete amafya ayakalamba. Ukwabula ukwenekela, umwana uwali talafyalwa alifwile, lyena tapakokwele na bena mwabo abo batemenwe sana nabo balifwile. Ilyo balelanda pali ifi fyacitike batile: “Te kuti wishibile limo ifyo Yehova ali no ku kwafwa. Inshila Yehova atwafwilamo, intu tushenekela. Naisasanga ukuti amapepo ayengi ayo nalepepa, Yehova alyasuka ukupitila mu fyo ifibusa fyandi ficita e lyo ne fyo filanda. Nga nde-eba ifibusa fyandi amafya yonse ayo ndekwata, cilabangukila ukungafwa.”

19-20. Finshi twingasambilila ku baYuda abafililwe ukubwelelamo ku Yerusalemu?

¹⁹ Kuli na fimbi ifyacindama ifyo twingasambilila ku baYuda abafililwe ukubwelelamo ku Yerusalemu. Pa mafya yamo ayalengele abaYuda bamo ukukanabwelelamo ku Yerusalemu, pali no bukote, ukulwalilila, nelyo amafya yambi aya mu lupwa. Nangu ca kuti tabali no kubwelelamo ku Yerusalemu, balitungilile sana abaYuda abali no kubwelelamo pa kubapela ifya kubomfya pa kukuula itempele. (Esra 1:​5, 6) Cimoneka kwati na lintu papitile imyaka 19, ukufuma apo ibumba lya kubalilapo ilya baYuda lyabweleele ku Yerusalemu, abashele ku Babiloni baletuma ifya bupe ku ba bwananyina mu Yerusalemu.—Seka. 6:10.

²⁰ Nangu ca kuti pali ino nshita tekuti tubombe nge fyo twalebomba kale, mulecetekela ukuti Yehova alatasha sana pali fyonse ifyo mu mubombela. Kuti twaishiba shani ukuti Yehova alatasha? Mu nshita ya kwa kasesema Sekaria, Yehova alyebele kasesema wakwe ukupanga icisote ukubomfya golde na silfere iyo aba ku Babiloni batumine. (Seka. 6:11) Ici “icisote ca bufumu” cali no ‘kulaibukisha’ abaYuda abali mu Yerusalemu, bukapekape bwa baYuda abali ku Babiloni. (Seka. 6:14) Na ifwe bene kuti twacetekela ukuti Yehova takabale alaba ifyo tumubombela lintu tuli na mafya.—Heb. 6:10.

21. Cinshi cingalenga twacetekela Yehova temulandu ne fikacitika ku ntanshi?

²¹ Pali ino nshita twakulatwalilila ukuba na mafya pantu tuli mu nshiku sha kulekelesha, kabili ifintu kuti fyabipisha no kucilapo ku ntanshi uku tuleya. (2 Tim. 3:​1, 13) Na lyo line, tatufwile ukulasakamana sana. Muleibukisha amashiwi Yehova alandile mu nshiku sha kwa kasesema Hagai, atile: “Ndi na imwe . . . Mwitiina.” (Hag. 2:​4, 5) Na ifwe bene kuti twacetekela ukuti Yehova akaba na ifwe, kulila fye tulebombesha ukucita ifyo afwaya. Nga tulebomfya ifyo twasambilila pali bakasesema Hagai, Sekaria elyo na Esra, tukatwalilila ukucetekela Yehova te mulandu na mafya ayali yonse ayo tukakwata ku ntanshi.