Ilyo abana be sukulu aba pe sukulu ilyalumbuka mu Canada baile ku cifulo cimbi, abalumendo bamo balibapeele umulandu wa kwangasha ifya mfwalo fya mwana we sukulu munabo umwaume. Pa numa, ba Leonard Stern balembele mu nyunshipepala ya Ottawa Citizen ukuti: “Ukusambilila sana e lyo no kufyalilwa mu ndupwa ishikankaala takwafwa abacaice ukuba ne mibele iisuma.”

Ba Stern balembele no kuti: “Fwe bengi twaishiba ukuti umulimo uwacindama sana uo umufyashi akwata kwafwa umwana ukuba ne mibele iisuma. Nomba cimoneka kwati abafyashi abengi babika sana amano kukwafwa umwana ukusambilila no kuba ne cuma.”

Ca cine ukuti ukusambilila kwalicindama. Na lyo line, umuntu nangu engasambilila shani, ukusambilila te kuti kulenge apate ifyabipa nelyo aleke ukufwaya ukucita ifyabipa. Nomba ni kwi twingasambilila ifya kuba ne mibele iisuma?

Baibolo yaba nga icilola. Nga tulebelengamo e lyo twingeshiba bwino ifyo tushingacita ne fyo tulingile ukwalukamo. (Yakobo 1:23-25) Baibolo ilatwafwa na mu fintu fimbi. Ilatwafwa ukuba ne mibele iilenga tuleumfwana bwino na bantu. Iyi mibele pamo nga ubusuma, icikuuku, ukushishimisha, ukuilama, e lyo no kutemwa. Na kuba Baibolo ilanda pa kutemwa ukuti “cikakilo cafikapo ica kwikatana.” (Abena Kolose 3:14) Cinshi ukutemwa kwacindamina? Natulande pa fyo Baibolo yalanda pa kutemwa.

• “Mu kutemwa mwaba ukushishimisha ne cikuuku. Mu kutemwa tamwaba ubufuba, tamwaba ukuitakisha, nangu ukuituumika. Mu kutemwa tamwaba ukucita ifishayana, tamwaba ukucita ifya kuisekesha, tamwaba ukukalifiwa. Tamwaba ukusunga ifilubo. Tamwaba ukusekelela pa fishilungeme, lelo mwaba ukusekelela pa cine. Ukutemwa kulasuulako ku fya bubifi fyonse, . . . kushipikisha fyonse. Ukutemwa takupwa.”—1 Abena Korinti 13:4-8.

• “Umuntu uwatemwa umunankwe te kuti acite icabipa kuli ena.”—Abena Roma 13:10.

• “Ukucila pali ifi fyonse, muletemwana nga nshi, pantu ukutemwa kufimba pa membu ishingi.”—1 Petro 4:8.

Bushe mumfwa shani nga muli na bantu abamutemwa? Mufwile mulomfwa bwino kabili mulamona ukuti namucingililwa. Na kuba muleshiba ukutila bafwaya ifintu filemuwamina kabili te kuti bacite ifingamukalifya ku mufulo nelyo ukucita ifyabipa kuli imwe.

Ukutemwa kulalenga na bantu baleka ifyo balecita pa kuti ifintu fiwamine abantu bambi. Ku ca  kumwenako, ilyo bashikulubantu twalaita ukuti ba George bakwete umwishikulu, balefwaya sana ukulaba pamo nankwe. Nomba ubwafya bakwete bwa kuti balepeepa sana fwaka, kabili shifyala talefwaya balepeepela apali umwana. Finshi ba George bacitile? Nangu ca kuti balipeepele fwaka pa myaka 50, balilekele ukupeepa pa kuti fye baleba pamo no mwishikulu wabo. Ici icacitike citulanga fye ukuti ukutemwa kulalenga abantu ukwaluka.

Bonse fye kuti twasambilila ukutemwa. Abafyashi e basambilisha sana abana ukuba no kutemwa. Balaliisha abana babo no kubacingilila, kabili nga ca kuti balwala nelyo pali icabipa icabacitikila, abafyashi balabafwa. Na kabili abafyashi abasuma balalanshanya na bana babo, balabasalapula, balabasambilisha ukuba ne mibele iisuma e lyo ne fintu fimbi. Imibele iisuma iyo abafyashi bakwata nayo ilalenga abana ukulabapashanya.

Ku ca bulanda abafyashi abengi tababomba bwino umulimo wabo. Bushe abafyashi nga tabasambilisha abana babo imibele iisuma, ninshi calaala capwa abana bakaba ne mibele yabipa? Awe. Abantu abengi abakuliile mu ndupwa umo bashalebasambilisha imibele iisuma, balyaluka no kuba aba cikuuku kabili abantu balibacetekela. Nga fintu twalamona mu cipande cikonkelepo, pa bantu abayaluka paliba na bantu abo abengi balemona kwati te kuti baaluke.