1. Londololeni ifyacitike ilyo abena Babiloni baonawile umusumba wa Yerusalemu.

MU MWAKA wa 607 ilyo Yesu ashilaisa pano isonde, ibumba ilikalamba ilya bashilika abena Babiloni ilyaletungululwa ne Mfumu Nebukadnesari II lyalisanshile umusumba wa Yerusalemu. Baibolo itila: Imfumu Nebukadnesari “yaipeye abalumendo babo ku lupanga, yabepaile mu ng’anda yabo iya mushilo, tayabelele uluse umulumendo nelyo umukashana, umukalamba nelyo umukote. . . . Yaocele ing’anda ya kwa Lesa wa cine no kubongolola icibumba ca Yerusalemu; kabili impungu sha uko shonse isha kwikalamo baocele ku mulilo ne fipe ifisuma fyonse, mpaka baonaula fyonse.”—2 Imila. 36:17, 19.

2. Finshi Yehova alandile pa kusoka abaYuda pa fyo Yerusalemu yali no konaulwa, kabili finshi fyacitikile abaYuda?

² Abaleikala mu Yerusalemu tabapapile ilyo uyu musumba waonawilwe. Cinshi bashapapile? Pantu pa myaka iingi, bakasesema ba kwa Lesa balesoka abaYuda ukuti baali no kubasenda muli bunkole ku Babiloni nga ca kuti batwalilila ukukanakonka Amafunde ya kwa Lesa. AbaYuda abengi baali no kubepaya ku lupanga e lyo abo bashaipeye baali no kubasenda muli bunkole ku Babiloni. (Yer. 15:2) Bushe abo basendele muli bunkole baleikala shani mu Babiloni? Bushe kwaliba ifyacitikila Abena Kristu ifyapalana  ne fyacitikile abo basendele muli bunkole ku Babiloni? Nga e ko fyaba, ninshi ni lilali fyacitike?

3. Bushe ifyo bankole baleikala mu Babiloni fyapusene shani ne fyo abena Israele baleikala ilyo bali abasha mu Egupti?

³ Ifyo bakasesema basobele fyalicitike. Yehova aebele Yeremia ukweba abaYuda abo baali no kusenda muli bunkole ukuti balingile ukusumina ukuti baali ni bankole no kulabombesha pa kuti baleikala bwino. Yehova atile: “Kuuleni amayanda no kwikalamo, kabili limeni amabala no kulya ifisabo fya yako. Kabili lombeni ukuti mu musumba uo namutwalako muli bunkole mube umutende, kabili upepeleniko kuli Yehova, pantu nga mwaba umutende, na imwe mukaba no mutende.” (Yer. 29:5, 7) AbaYuda abaumfwile ifyo Lesa abebele baleikala fye bwino. Abena Babiloni balipeeleko abaYuda insambu shimo isha kulaicitila ifyo balefwaya. AbaYuda balikwete no buntungwa bwa kuya konse uko balefwaya mu musumba wa Babiloni. Kale, mu musumba wa Babiloni e mo abantu abalefuma ku fyalo ifyalekanalekana balecitila amakwebo, kabili ifyo bashula filanga ukuti ilyo abaYuda bali mu Babiloni abengi balisambilile ifya kucita amakwebo ne fya kupanga ifintu. Na kuba, abaYuda bamo balinonkele ne fyuma. Ifyo bankole baleikala mu Babiloni fyalipusene ne fyo abena Israele baleikala ilyo bali abasha mu Egupti.—Belengeni Ukufuma 2:23-25.

4. Ni bani basendeele kumo na bacipondoka abena Israele muli bunkole ku Babiloni, kabili finshi fyalengele ukuti belapepa bwino Lesa?

⁴ Nangu ca kuti abaYuda balekwata ifyo balekabila, tabalepepa bwino Yehova. Itempele lya kwa Yehova ne ciipailo fyalyonawilwe kabili bashimapepo tabateyanishiwe bwino. Pa baYuda abo basendele muli bunkole pali na babomfi ba kwa Lesa aba cishinka abashalingile ukukandwa lelo baleculila pamo na baYuda bonse. Na lyo line, balebombesha ukulakonka Amafunde ya kwa Lesa. Ku ca kumwenako, Daniele, Shadraki, Meshaki na Abednego balikeene ukulya ifya kulya ifyo Lesa akeenye abaYuda ukulalya. Na kabili twalishiba ukuti Daniele alitwalilile ukupepa kuli Lesa. (Dan. 1:8; 6:10) Nomba apo abaYuda bali muli bunkole, calyafishe ku bali ne cishinka ukutwalilila ukukonka Amafunde yonse aya kwa Lesa.

5. Finshi Yehova alaile abantu bakwe, kabili mulandu nshi ubu bulayo bwabelele ubwa kupapusha?

⁵ Bushe abena Israele baali no kutendeka ukupepa Lesa na kabili ukulingana ne fyo afwaya? Kwena pali ilya nshita calemoneka kwati te kuti cicitike. Abena Babiloni tabaleleka abo baleikata bunkole ukubwelela ku mwabo. Nangu cali ifi, Yehova Lesa alilaile ukuti ali no kulubula abantu bakwe kabili alibalubwile. Fyonse ifyo Lesa alaya filafikilishiwa.—Esa. 55:11.

6, 7. Mulandu nshi twalukile mu fyo twaishibe pali bunkole bwa mu Babiloni ubwa muno nshiku?

⁶ Bushe ifyacitikile abaYuda fyalicitikilapo Abena Kristu? Pa myaka iingi, twalelemba muli ino magazini ukuti ababomfi ba kwa Lesa muno nshiku baile muli bunkole mu Babiloni mu 1918 kabili balubwilwe mu 1919. Lelo ukulingana ne fyo twalalandapo muli cino cipande e lyo na mu cikonkelepo, natwaluka mu fyo twaishibe.

⁷ Tontonkanyeni pali ifi: Babiloni Mukalamba mipepele yonse iya bufi. Kanshi pa kuti abantu ba kwa Lesa babe muli Babiloni Mukalamba mu 1918 balingile ukulakonka fimo ifyo ababa mu mipepele ya bufi balecita pali ilya  nshita. Lelo kwaliba ifishinka ifilanga ukuti imyaka iingi ku numa ilyo Inkondo ya Calo iya Kubalilapo ishilatendeka, ababomfi ba kwa Lesa abasubwa balilekele ukukonka ifyo ababa muli Babiloni Mukalamba balecita. Nangu ca kutila abasubwa balebacusha ilyo kwali iyi Nkondo, abalebacusha balashi ba buteko te Babiloni Mukalamba. Kanshi te kuti tutile abantu ba kwa Yehova batendeke ukuba muli Babiloni Mukalamba mu 1918.

8. Londololeni ifyo cali pa kuti mu kupepa kwa cine mube ifisambilisho fya bufi. (Moneni icikope pa ntendekelo ya cino cipande.)

⁸ Pa Pentekoste mu mwaka wa 33 abaYuda abengi na basangwike abaYuda balisubilwe no mupashi wa mushilo. Aba Abena Kristu abapya baishileba “umushobo uwasalwa, bashimapepo kabili ishamfumu, uluko lwa mushilo, abantu bakwe abaibela.” (Belengeni 1 Petro 2:9, 10.) Abatumwa balesunga bwino icilonganino ca bantu ba kwa Lesa mpaka ne mfwa yabo. Nomba ilyo abatumwa bapwile ukufwa, kwaishileba abaume abalesambilisha “ifyanyongana pa kuti bongole abasambi, balebakonka.” (Imil. 20:30; 2 Tes. 2:6-8) Abaume abengi pali aba balebomba imilimo iingi mu filonganino bamo bali ni baeluda, nomba baishileba “bashikofu”. Kwaishileba ne bumba lya bashimapepo, nangu ca kuti Yesu alyebele abasambi bakwe ukuti: “Imwe bonse muli ba bwananyina.” (Mat. 23:8) Abaume abalumbwike sana abatemenwe ifyo Aristotle na Plato balesambilisha batendeke ukusambilisha ifya bufi mu nshita ya kusambilisha icine icaba mu Cebo ca kwa Lesa.

9. Londololeni ifyo cali pa kuti Ubuteko bwa Roma butendeke ukutungilila abasangu, kabili finshi fyacitike?

⁹ Mu mwaka wa 313 ninshi Yesu aliya kale ku muulu, Kateka wa bena Roma Constantine uushalepepa Lesa wa cine, alipeele Abena Kristu abali abasangu insambu sha kupepa. Ukutula lilya amacalici na mabuteko yalitendeke ukubombela pamo. Ku ca kumwenako, ilyo kateka Constantine akumene na bashikofu mu musumba wa Nicaea, apingwile ukuti shimapepo Arius bamutwale muli bunkole pa mulandu wa kuti alikeene icisambilisho ca kuti Yesu ni Lesa. Pa numa ilyo Kateka Theodosius I, aleteka, icalici lya Katolika lyaishileba e calici uko abantu abengi abaleikala mu ncende ubuteko bwa Roma bwaleteka balepepa. Abasambilila ilyashi lya kale batila abena Roma batendeke ukuitunga ukuba Abena Kristu mu myaka ya ba 300 ninshi Yesu alibwelela ku muulu. Icishinka ca kutila pali ilya nshita ninshi abasangu balingila kale mu mipepele ya bufi iyali mu calo ca Roma e kutila bali mu Babiloni Mukalamba. Na lyo line, kwali ibumba ilinono ilya Bena Kristu abasubwa abali nga ingano isho Yesu alandilepo, abalebombesha mu kupepa Lesa lelo abantu tababikileko amano ku fyo balesambilisha. (Belengeni Mateo 13:24, 25, 37-39.) Ukwabula no kutwishika Abena Kristu ba cine bali muli bunkole mu Babiloni!

10. Mulandu nshi bamo batendekele ukutwishikila ifyo icalici lyalesambilisha?

¹⁰ Nomba ilyo papitile imyaka iingi ukutula apo Yesu abwelele ku muulu, abantu abengi balitendeke ukubelenga Baibolo mu ciGriki nelyo mu ciLatini. Kanshi batampile ukulinganya ifyo balebelenga mu Cebo ca kwa Lesa ku fyo icalici lyalesambilisha. Ifyo balebelenga fyalengele bamo batendeka ukukaana ifisambilisho fya bufi ifyo icalici lyalesambilisha. Lelo calyafishe ukwebako bambi ifyo balebelenga mu Baibolo pantu baletiina ukwipaiwa.

11. Finshi bashimapepo bacitile pa kulesha abantu ukulabelenga Baibolo?

 ¹¹ Mu kupita kwa nshita, abantu balilekele ukulanda indimi isho babomfeshe pa kulemba Baibolo, kabili icalici lya ba Katolika lyalekaanya abalefwaya ukupilibula Icebo ca kwa Lesa mu ndimi isho abantu balelanda. Apo Baibolo yali fye mu ciGriki ne ciLatini, ni bashimapepo fye na bantu abanono abasambilila e balebelenga Baibolo, e lyo bashimapepo bamo tabaishibe no kubelenga nelyo ukulemba bwino. Bonse abalekaana ifyo icalici lyalesambilisha balebakanda sana. Ababomfi ba kwa Lesa abasubwa abali ne cishinka balelongana mu bumfisolo mu mabumba e lyo bambi bena tabalelongana no kulongana. Filya fine cali kuli bashimapepo abali muli bunkole ku Babiloni, Abena Kristu abasubwa kabili “bashimapepo,” nabo tabateyanishiwe bwino mu kupepa Lesa. Ala Babiloni Mukalamba alititikishe sana abantu!

12, 13. Fintu nshi fibili ifyalengele ukuti Babiloni Mukalamba aleke ukutitikisha sana abantu? Londololeni.

¹² Bushe Abena Kristu ba cine bali no kulubulwa no kulapepa Lesa ukulingana ne fyo afwaya? Ee! Ulubuuto lwalitendeke ukubalika kabili kwali ifintu fibili ifyalengele ukuti lutendeke ukubalika. Ica kubalilapo, muli ba 1450 abantu balipangile mashini ya kupulintilako. Ilyo kushilaba ifya kupulintilako, balekopolola fye Baibolo ne minwe. Kanshi Baibolo yalyafishe ukusanga kabili yalikosele umutengo. Caishibikwe ukuti uwaishiba sana ukukopolola alepwisha ukukopolola Baibolo yonse mu myeshi 10! Na kabili amapepala ayo balekopolwelapo yalikosele umutengo. Lelo umuntu uwaishibe ukupulinta alepulinta amabula 1,300 mu bushiku bumo nga abomfya mashini!

¹³ Ica bubili, mu kutendeka kwa ba 1500 abantu abanono abali abashipa balitendeke  ukupilibula Icebo ca kwa Lesa mu ndimi isho abantu balelanda. Abengi abalepilibula baleibika mu kapoosa mweo. Bashimapepo tabalefwaya abantu bakwata Baibolo pantu baletiina ukuti abantu bakeshiba ukuti balebasambilisha ifya bufi. Apo nomba amaBaibolo yalitendeke ukufula, abantu baleyabelenga. E ico batendeke ukwipusha amepusho pamo nga: ‘Lilembo nshi ililanda pa kupya mu mulilo wa pe? nelyo ililanda ukuti umuntu alingile ukulipila bashimapepo pa kuti bapepe pa cililo? nelyo ililanda pali ba papa na bakardino?’ Bashimapepo balikalipe sana ilyo abantu balebepusha amepusho ya musango uyu. E ico bashimapepo balecusha abantu abalekaana ifisambilisho fya bufi kabili fimo pali ifi, fintu Aristotle na Plato balesambilisha. Aristotle na Plato baliko ninshi Yesu Kristu talaisa pano isonde. Icalici lyalepingula bonse abalekaana ifi ifisambilisho ukuti bepaiwe kabili ubuteko e bwalebepaya. Ico balecitila ifi balefwaya abantu baleka ukubelenga Baibolo no kwipusha bashimapepo amepusho pa fyo balesambilisha. Ifi bashimapepo balefwaya fyalicitike. Na lyo line, kwali bamo abali abashipa abashaletiina Babiloni Mukalamba. Pali ilya nshita ninshi balishibako fimo ifyaba mu Baibolo kabili balefwaya ukwishibilapo na fimbi! Ifi bacitile fyalangile ukuti abantu baali no kulubulwa ukufuma mu kupepa kwa bufi.

14. (a) Finshi fyalengele ukuti kube ukumfwikisha icine ca mu Baibolo ku kupwa kwa ba 1800? (b) Londololeni ifyo Munyinefwe Russell atendeke ukufwayafwaya icine.

¹⁴ Abantu abengi abalefwaya ukwishiba icine ca mu Baibolo babutukiile ku fyalo uko icalici lya ba Katolika lishakwete sana amaka. Balefwaya ukulabelenga no kusambilila e lyo no kulalanshanya na bantu bambi pali Baibolo ukwabula uwa kubakaanya. Mu calo ca United States, e mo ba Charles Taze Russell na abo balebomba nabo batendekele ukusambilila Baibolo ku kupwa kwa ba 1800. Pa kubala ba Russell balefwaya fye ukwishiba imipepele iyalesambilisha icine. Balelinganya ifyo Baibolo isambilisha ne fintu ifyalekanalekana ifyo amacalici yasuminemo, ukubikako fye na macalici ayashali ya Bena Kristu pa kuti beshibe ukupepa kwa cine. Tapakolwele balilwike ukuti pa mipepele yonse iyaliko tapali iyalekonka ifyo Icebo ca kwa Lesa calanda. Inshita imo ba Russell balikumene na bashimapepo pa kuti balanshanye icine ico bena na abo balebomba nabo basambilile muli Baibolo pa kuti balesambilisha abantu aba mu macalici yabo. Lelo aba bashimapepo tabalefwaya ukukutika. E ico Abasambi ba Baibolo balilwike ukuti tabalingile ukulalongana pamo na abali mu kupepa kwa bufi.—Belengeni 2 Abena Korinti 6:14.

15. (a) Ni lilali Abena Kristu ba cine bali muli bunkole muli Babiloni Mukalamba? (b) Mepusho nshi tukalandapo mu cipande cikonkelepo?

¹⁵ Natusambilila ukuti Abena Kristu ba cine baishileba bankole ilyo abatumwa bonse bafwile. Na lyo line, tufwile ukwasuka amepusho pamo nga: Fishinka nshi na fimbi ifilanga ukuti ilyo umwaka wa 1914 ushilafika Abena Kristu abasubwa balitendeke ukufuma muli Babiloni Mukalamba? Bushe filya ababomfi ba kwa Yehova bashalebila sana imbila nsuma ilyo kwali Inkondo ya Calo iya Kubalilapo fyalilengele Yehova afulwa? Bushe ilyo kwali iyi nkondo, kwali aba bwananyina bamo abaitumpile mu fya calo kabili bushe ifi bacitile fyalikalifye Yehova? Nga ca kuti Abena Kristu baile muli bunkole muli Babiloni Mukalamba ilyo abatumwa bonse bafwile, ninshi ni lilali balubwilwe? Aya mepusho ayasuma sana. Tukayasuka mu cipande cikonkelepo.