1, 2. (a) Bushe ubumi nga bwaba shani akukanaba Baibolo? (b) Cinshi cingalenga twanonkelamo mu kubelenga Icebo ca kwa Lesa?

BUSHE mulemona ukuti ubumi bwenu nga bwali shani akukanaba Baibolo? Nga tamwakwata ukwakusanga amano pa fya kucita cila bushiku. E lyo nga tamwasanga amasuko ku mepusho ya pali Lesa, pa bumi, na pa fyo ifintu fikaba ku ntanshi. Na kabili nga tamwaishiba ifyo Yehova acitiile abantu ku kale.

² Caliwama ukuti ifi te fyo ifintu fyaba. Yehova alitupeela Icebo cakwe, Baibolo. Kabili alitulaya ukuti Icebo cakwe cikabako umuyayaya. Umutumwa Petro ayambwile amashiwi yaba pali Esaya 40:8. Nangu ca kuti ici cikomo tacilanda pali Baibolo iine, cilosha ku bukombe bwaba muli Baibolo. (Belengeni 1 Petro 1:24, 25.) Kwena kuti twasambilila ifingi mu Baibolo maka maka nga ca kuti yaba mu lulimi ulo twaishiba bwino. Ukutula na kale abatemwa Icebo ca kwa Lesa balishiba ici cishinka. Pa myaka iingi abantu balekanalekana abali ne cishinka balipilibwile Amalembo no kuyasabankanya nangu ca kuti limo caleyafya. Ifyo balecita fyalilingene no kufwaya kwa kwa Lesa ukwa kuti “abantu balekanalekana bakapusuke no kwishiba bwino bwino icine.”—1 Tim. 2:3, 4.

3. Finshi twalasambilila muli cino cipande? (Moneni icikope pa ntendekelo ya cino cipande.)

 ³ Muli cino cipande, twalasambilila pa fyacitike ifilanga ifyo Icebo ca kwa Lesa catwalilila fye ukubako nangu ca kuti (1) ululimi lwalyalwike, (2) imitekele yalilengele abantu abalekanalekana balalanda ululimi lumo, na (3) kwali abalelesha ukupilibula Baibolo. Bushe ukusambilila pali ifi fitatu kwalatwafwa shani? Kwalalenga tutemenweko Icebo ca kwa Lesa. Na kabili kwalalenga tutemenweko uwatupeela Baibolo pa kuti iletwafwa.—Mika 4:2; Rom. 15:4.

4. (a) Bushe indimi shaluka shani mu kupita kwa nshita? (b) Finshi filanga ukuti Lesa wesu alitemwa abantu bonse abalanda indimi ishalekanalekana, kabili ifi filenga mwalaumfwa shani?

⁴ Mu kupita kwa nshita amashiwi abantu balanda yamo yalaleka ukubomba, kabili ubupilibulo bwa mashiwi yamo bulaluka. Nalimo kuti mwatontonkanya pa fyo ululimi mulanda lwayaluka. Ifi fine e fyo caba na ku lulimi lwa ciHebere no lwa ciGriki umo amabuuku ayengi aya mu Baibolo yalembelwe. Ifyo balanda iciHebere ne ciGriki muno nshiku fyalipusana sana ne fyo balelanda ishi indimi ilyo Baibolo yalelembwa. Kanshi umuntu nga alefwaya ukusambilila ifyaba mu Cebo ca kwa Lesa alingile ukubelenga Baibolo iyo bapilibula, nangu fye bantu abaishiba iciHebere ne ciGriki ico balanda muno nshiku. Abantu bamo batontonkanya ukuti balingile ukusambilila iciHebere ne ciGriki ca kale pa kuti balebelenga Baibolo mu ndimi balembeele Baibolo. Lelo nangu bengasambilila iciGriki ca kale te kuti banonkelemo sana. * Icawama ca kuti, Baibolo yonse nelyo amabuuku yamo aya muli Baibolo yalipilibulwa mu ndimi ukucila 3,200. Ukwabula no kutwishika, Yehova afwaya ukuti abantu ba ‘nko shonse na ba mitundu yonse na ba ndimi shonse’ balenonkelamo mu Cebo cakwe. (Belengeni Ukusokolola 14:6.) Bushe ici tacilenga mwapalama sana kuli Lesa uwaba no kutemwa kabili uushakwata akapaatulula?—Imil. 10:34.

5. Mulandu nshi Baibolo ya King James Version yacindamine sana?

⁵ Nga filya fine indimi shimbi shaluka mu kupita kwa nshita e fyo ne ndimi isho bapilibwililemo Baibolo shaluka. Ifyo abantu baleumfwa Baibolo ilyo yapilibwilwe fye kuti fyapusana ne fyo bengalaumfwa nga papita inshita. Natulande pali Baibolo imo iyo bapilibwilile mu ciNgeleshi. Baibolo ya King James Version yafumine mu mwaka wa 1611. Yalishibikwe sana pa maBaibolo ayo bapilibwilile mu ciNgeleshi kabili amashiwi yaba muli iyi Baibolo yalikuma sana ululimi lwa ciNgeleshi. * Ku ca kumwenako, muli Baibolo ya King James Version mwaba fye ishina lya kwa Lesa imiku iinono. Ishina lya kuti “Yehova” lyaba fye mu fikomo ifinono kabili mu fikomo fimbi ifya mu Malembo ya ciHebere, apalingile ukuba ishina lya kwa Lesa babikilepo ishiwi lya kuti “SHIKULU” mu filembo ifikalamba. Na kabili mu Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu ayapulintilwe pa numa, apalingile ukuba ishina lya kwa Lesa balembelepo ishiwi lya kuti “SHIKULU” mu filembo ifikalamba. Ifi bacitile filangilila fye ukuti abapilibwile Baibolo ya King James Version balishibe apo ishina lya kwa Lesa lilingile ukuba mu ciputulwa ico batila Icipingo Cipya.

6. Mulandu nshi tutashisha pa kukwata Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya?

⁶ Na lyo line amashiwi ayo babomfeshe pa kulemba Baibolo ya King James Version mu  kupita kwa nshita yalilekele ukubomba. Ifi fine e fyo caba na ku maBaibolo ayo babalilepo ukupilibwila mu ndimi shimbi. Tulatasha pa kukwata Baibolo iyo bapilibula muno nshiku iya Baibolo Amalembo ya Calo Cipya! Iyi Baibolo baliipilibula yonse e lyo na mu fiputulwa mu ndimi ukucila pali 150, ici calenga abantu abengi bakwate Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya. Amashiwi ayayanguka ayo babomfya yalalenga Icebo ca kwa Lesa ciletufika pa mutima. (Amalu. 119:97) Ico Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya yawamina sana ni co balibwekeshamo ishina lya kwa Lesa umo lifwile ukuba.

7, 8. (a) Mulandu nshi abaYuda abengi abaliko mu myaka ya ba 200 bashaishibile iciHebere? (b) Bushe Septuagint ya ciGriki ni cinshi?

⁷ Ukwaluka kwa mitekele limo limo kwalelenga abantu baleka ukulanda ululimi balelanda pa nshita imo no kutendeka ukulanda ululimi lumbi. Nangu cali ifi, finshi Yehova acitilepo pa kuti Icebo cakwe cibe mu lulimi ulo abantu bengomfwa? Natulande pa fyo cali. Abalembele amabuuku ya kubalilapo 39 aya mu Baibolo bena Israele nelyo abaYuda. Aba bantu e bo babalilepo ‘ukuseekesha ifyebo fya mushilo ifya kwa Lesa.’ (Rom. 3:1, 2) Na lyo line ilyo calefika mu myaka ya ba 200 ninshi Yesu talaisa pano isonde, abaYuda balilekele ukumfwa iciHebere. Cinshi calengele? Alekesandere Mukalamba alicimfishe inko ishingi kabili ubuteko bwakwe ubwa ciGriki bwalikulile nga nshi. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Ilyo ubuteko bwalekulilako, abantu abengi abo bwaleteka batendeke ukulanda iciGriki, ukubikako fye na baYuda abasalanganine mu ncende ishalekanalekana isho ubu buteko bwaleteka. Nomba apo abaYuda abengi batendeke ukulanda iciGriki, abengi balefilwa ukumfwa Amalembo ya ciHebere. Finshi bacitile pa kupwisha ubu bwafya?

⁸ Ilyo calefika muli ba 250 ninshi Yesu talaisa pano isonde, amabuuku ya mu Baibolo ayakubalilapo 5 aya ciHebere baliyapilibwilile mu ciGriki. Bapwile ukupilibula Amalembo yonse aya ciHebere muli ba 100 ninshi Yesu talaisa pano isonde. Amabuuku ya mu Baibolo yonse aya Amalembo ya ciHebere ayo bapilibwile batendeke ukuyeta abati Septuagint ya ciGriki. Uyu e muku wa kubalilapo uo bapilibwilile Amalembo ya ciHebere yonse mu ciGriki.

9. (a) Bushe Septuagint na mabuuku yambi ayo bapilibwile fyayafwile shani abalebelenga Icebo ca kwa Lesa? (b) Ciputulwa nshi mwatemwa mu Malembo ya ciHebere?

⁹ Filya kwali Septuagint calyangukile abaYuda na bantu bambi abalelanda iciGriki ukulabelenga Amalembo ya ciHebere. Elenganyeni ifyo baletemwa nga baumfwa nelyo nga babelenga Icebo ca kwa Lesa mu lulimi ulo baishibe! Mu kupita kwa nshita ifiputulwa fimo ifya Baibolo balifipilibwilile mu ndimi shimbi isho abantu abengi balelanda, pamo nga iciSyriac, iciGothic, ne ciLatin. Ukwabula no kutwishika ilyo abantu balebelenga Amalembo ya Mushilo mu lulimi ulo baishibe, abengi balikwete ifiputulwa ifyo batemenwe sana nge fi fine caba na kuli ifwe muno nshiku. (Belengeni Amalumbo 119:162-165.) Cine cine Icebo ca kwa Lesa calitwalilila ukubako nangu ca kuti ululimi ulo abantu abengi balelanda lwalyalwike.

10. Mulandu nshi abantu abengi aba mu nshita ya kwa John Wycliffe bashakwatile Baibolo?

¹⁰ Pa nshita imo, abantu abali na maka sana balelesha ukupilibwila Baibolo mu ndimi isho abantu yaweyawe balelanda. Lelo abantu aba cishinka balipilibwile Baibolo nangu ca kuti balebakaanya. Natulande pali shimapepo John Wycliffe uwaliko muli ba 1300 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu. Uyu shimapepo alefwaisha ukuti abantu bonse beshibe Icebo ca kwa Lesa. Lelo pali ilya nshita abantu yaweyawe mu calo ca England tabakwete amaBaibolo. Cinshi  calengele? Cimo icalengele ni co abantu abengi balefilwa ukushita amaBaibolo pantu baleyakopolola fye ku minwe kabili balepoosapo indalama ishingi pa kuyapanga. Cimbi ca kuti abantu abengi tabaishibe ukubelenga. Kwena bafwile baleumfwa amalembo yamo ayo balebabelengela nga baya ku macalici. Lelo bafwile tabaleumfwa umwalolele ifyo balebabelengela. Mulandu nshi? Pantu Baibolo iyo icalici lyalebomfya iyo baleita ati Vulgate yali mu ciLatin. Na lyo line pa kati ka mwaka wa 500 no mwaka wa 1500, abantu yaweyawe balilekele ukulanda iciLatin! Bushe abantu bali no kwishiba shani icuma icaba mu Baibolo?—Amapi. 2:1-5.

11. Bushe Baibolo ya kwa Wycliffe yabombele shani?

¹¹ Mu 1382, Baibolo iyo bapilibwilile mu ciNgeleshi iyo baleita ati Wycliffe Bible yalifumine. Tapakokwele abasambi ba kwa Wycliffe balitendeke ukuibomfya. Apo aba abasambi bakwe balefwaya sana ukuti Icebo ca kwa Lesa cilefika abantu yaweyawe pa mitima, baleenda na makasa ukuya mu mishi sha mu calo ca England ku kubila. Ilingi line abasambi ba kwa Wycliffe balebelengela abo balesanga ifiputulwa fya Baibolo ya kwa Wycliffe, kabili balebapeela ne fiputulwa fya Baibolo ifyo bakopolwele ku minwe. Ifi balebombesha fyalengele abantu batendeka ukulafwaisha ukwishiba Icebo ca kwa Lesa na kabili.

12. Finshi bashimapepo bacitilepo pa fyo Wycliffe na basambi bakwe bacitile?

¹² Finshi bashimapepo bacitilepo? Balipatile Wycliffe, Baibolo yakwe e lyo na basambi bakwe. Bashimapepo balicushishe abasambi ba kwa Wycliffe kabili balyonawile amaBaibolo ya kwa Wycliffe ayengi sana. Na lintu Wycliffe afwile balemwita abati musangu. Kwena tabali na kukanda umuntu uwafwa, lelo bashimapepo bena balishulile amafupa ya kwa Wycliffe no kuyoca, kabili bapoosele imito mu Mumana wa Swift. Na lyo line Icalici lyalifililwe ukulesha abantu ukubelenga Icebo ca kwa Lesa no kucumfwikisha. Mu myaka yakonkelepo, abantu abengi mu Bulaya na mu ncende shimbi isha calo balitendeke ukupilibula no kusabankanya amaBaibolo pa kuti abantu yaweyawe baleyabelenga.

13. Finshi twashininkisha, kabili bushe ifi filenga shani icitetekelo cakoselako?

¹³ Abena Kristu tabalingile ukulatontonkanya ukuti Lesa alipeele abantu umupashi wa  mushilo pa kupilibula Septuagint, Baibolo ya kwa Wycliffe, Baibolo ya King James Version, nelyo amaBaibolo yambi. Na lyo line nga twatontonkanya pa fyo cali pa kuti aya maBaibolo yapilibulwe e lyo na maBaibolo yambi ayengi ayapilibulwa, cilanga fye ukuti: Filya Yehova alaile ukuti Icebo cakwe cikabako umuyayaya fya cine. Bushe ici tacilenga mwatetekela sana ukuti Yehova akafikilisha fyonse ifyo alaya?—Yosh. 23:14.

14. Bushe Icebo ca kwa Lesa cilenga shani twamutemenwako?

¹⁴ Na kabili ukulatontonkanya pa fyo cali pa kuti Baibolo itwalilile ukubako pa myaka yonse iyi kulalenga twatemwa sana Yehova. * Na kuba, cinshi Lesa atupeelele Icebo cakwe? Kabili mulandu nshi alaile ukuti cikabako umuyayaya? Ni co alitutemwa, kabili afwaya ukutusambilisha ifingatuwamina. (Belengeni Esaya 48:17, 18.) Kanshi na ifwe tulingile ukutemwa Yehova no kulakonka amafunde yakwe.—1 Yoh. 4:19; 5:3.

15. Finshi tukasambilila mu cipande cikonkelepo?

¹⁵ Kanshi kuti twatila, apo twalitemwa Icebo ca kwa Lesa, tulingile ukulacibelenga pa kuti tulenonkelamo sana. Kuti twacita shani pa kuti tulenonkelamo ilyo tuleisambilisha Baibolo? Finshi fingatwafwa pa kuti tulebomfya Baibolo ilyo tulebila imbila nsuma? Bushe abasambilisha mu cilonganino kuti bacita shani pa kuti balebomfya sana Amalembo ilyo balesambilisha? Aya mepusho yakasukwa mu cipande cikonkelepo.