Apo umwina mwandi lyonse alebika amano ku fyalecitika, bwangu bwangu alimwene ifyalecitika kabili antepeleshe ati, “Mwibatumina bakapokola, nabesa kale!” Baishileimika motoka pa ntanshi ya hotela uko twafutatile. Papitile fye amamineti ayanono balitwikete. Filya umwina mwandi ancenjesheko fyalengele nakwata inshita ya kupeela munyinefwe uo twali nankwe ifipepala fimo.

Ilyo baletutwala ku kapokola, naletontonkanya pa fyo caweme ukukwata umwina mwandi uwashipa kabili uwatemenwe ifya kwa Lesa. Uyu te muku wa kubalilapo uo ine no mwina mwandi twabombele pamo. Kamushimikileko icalengele tuleya mu kutandalila aba bwananyina mu fyalo umo babindile umulimo wa kubila imbila nsuma.

Nafyelwe mu 1930 mwi tauni ilinono ilya Croix mu France. Aba mu lupwa lwesu bali ni baKatolika abakamamo na menshi. Cila mulungu aba mu lupwa lwesu baleya ku kusangwa ku Minsa. Batata balebomba sana imilimo ye calici. Lelo ilyo nali ne myaka mupepi na 14, kwali icacitike icalengele njishibe ifyo aba mwi calici bali no bumbimunda.

Ilyo kwali inkondo ya calo iya bubili, abashilika abena Germany e baletungulula icalo ca France. Lyonse shimapepo nga alepepesha mwi calici, aletukoselesha ukuti tuletungilila ubuteko bwa baNazi ubwaleteka France ubwali mwi tauni lya Vichy. Ifyo alelanda fyaletupapusha sana. Nga fintu abantu abengi mu France balecita, na ifwe mu bumfisolo twalekutika ku mulabasa wa BBC, uwalesabankanya ilyashi pa fyalo abena Germany balelwa na fyo. Lyena shimapepo alilekele ukutungilila abena Germany kabili atendeke ukutungilila ifyalo balelwa na fyo. Alipekenye ukuti kube Iminsa ya kupepela ifi fyalo pa fyo fyaleya filecimfya mu September 1944. Nalipapile sana ifyo uyu shimapepo ayalwike. Ici calengele ndeke ukucetekela bashimapepo be calici lya Katolika.

Ilyo inkondo yapwile, tapakokwele batata balifwile. Apo Simone umukalamba wandi umwanakashi alyupilwe kabili aleikala ku Belgium, nalingile ukulasunga bamayo. E ico natendeke ukubomba ku kampani akapanga insalu. Abakalamba ba ncito na bana babo abaume bali ni baKatolika abakamamo na menshi. Nangu ca kuti nali no kulabomba bwino pali aka akampani, mu kuya kwa nshita nali no kukwata ubwafya.

 Nkashi yandi Simone uwali nomba ni Nte alishile mu kututandalila mu 1953. Abomfeshe Baibolo yakwe pa kutulanga ifisambilisho fya bufi ifyo Icalici lya Katolika lisambilisha pamo nga icisambilisho ca mulilo wa pe, ica kuti muli Lesa umo mwaba abene batatu e lyo ne ca kuti umweo taufwa. Pa kubalilapo, naletalika ukuti ico alelandila ifyo ni co talebomfya Baibolo ya baKatolika, lelo tapakokwele nalishininkishe ukuti ifyo alelanda e cine. Pa numa alimpeele magazini ya Ulupungu lwa kwa Kalinda iyalekanalekana iya kale kabili naliibelengele yonse mu nshita ya bushiku mu muputule nalelaala. Bwangu bwangu nalilwike ukuti ifyo nalebelenga e cine, lelo naletiina ukuti nga naba Inte ya kwa Yehova kuti bantamfya incito.

Pa myeshi ya kubalilapo iinono, naleisambilisha Baibolo kabili nalebelenga magazini ya Ulupungu lwa kwa Kalinda. Bushiku bumo nasukile naya ku Ng’anda ya Bufumu. Nalitemenwe sana ifyo aba mu cilonganino balemoneka ukuti balitemwana. Munyinefwe uwasambilile icine kale alitendeke ukunsambilisha Baibolo kabili pa numa ya myeshi 6, nalibatishiwe mu September 1954. Tapakokwele nalitemenwe ilyo namwene bamayo no mwaice wandi umwanakashi nabo baba ba Nte.

Ku ca bulanda, ilyo kwashele imilungu iinono ukuti kube ukulongana kwa citungu ukwa bantu abafuma mu fyalo ifingi mu musumba wa New York, bamayo balifwile. Nalilesangwako kuli uku kulongana. Ilyo nabwelele, nalilekele incito no kutendeka bupainiya pantu nomba nshakwete abakusunga. Mu kuya kwa nshita, nalikobekele Danièle Delie painiya uwacincila kabili twaupene mu May mu 1959.

Danièle atendekele umulimo wa nshita yonse ku citungu ca Brittany icali ukutali sana na ku mwabo. Alingile ukushipa sana pa kuti alebila imbila nsuma muli iyi ncende umwafula baKatolika na pa kuti aleya ku mishi pa ncinga. Danièle alibikile sana amano ku kubila imbila nsuma nga filya fine na ine nalebikako amano pantu twalemona ukuti impela yalipaleme sana. (Mat. 25:13) Filya aleipeelesha fyalengele twatwalilila ukushipikisha ilyo twalebomba umulimo wa nshita yonse.

Ilyo papitile inshiku ishinono ukutula apo twaupanine, bampeele umulimo wa bukangalila bwa muputule. E ico twatendeke ukwikala imikalile yayanguka. Icilonganino twabalilepo ukubombela cakwete bakasabankanya 14 kabili aba bwananyina bali bapiina ica kuti balifililwe no kutupokelela mu mayanda yabo. Kanshi twalelaala pa cisebele mu Ng’anda ya Bufumu. Kwena tapaweme sana ukulaala, lelo palelenga tuleololako imyongololo.

Nangu ca kuti twali ne fya kucita ifingi mu mulimo wa bukangalila wa muputule, umwina mwandi asukile abelela ukubomba uyu umulimo. Nga kwaba ukukumana kwa baeluda uko tushaleenekela, ilingi line alendolela muli kamotoka kesu kabili taleilishanya no kuilishanya. Twabombele fye mu muputule imyaka ibili kabili muli iyi ine myaka twalisambilile ifyo cacindamina ku baupana ukulalanshanya sana no kulabombela pamo.—Luk. Mil. 4:9.

Mu 1962, balitwitile ku Brooklyn, mu New York ku kusangwa kwi Sukulu lya Gileadi ilyalenga 37 ilyalebako pa myeshi 10. Abaupana muli ili isukulu balimo fye 26 pa basambi bonse 100. E ico ine no mwina mwandi twalitemenwe sana ukuba pamo muli ili isukulu. Ncili ndebukisha ifyo twaletemwa ukuba pamo na bamunyinefwe abali sana ne citetekelo pamo nga  ba Frederick Franz, ba Ulysses Glass, na ba Alexander H. Macmillan.

Ilyo twalesambilila muli ili sukulu, baletukoselesha ukulabika sana amano ku fintu konse uko tuli. Limo limo pa Cibelushi akasuba nga twapwisha ukusambilila, twaleya mu kutandala mu musumba wa New York ku kutamba ifintu ifyalekanalekana. Twaleishiba ukuti pali Cimo kwaleba ukulemba pa fyo twaleya mu kutamba pa Cibelushi akasuba. Ilingi line pa Cibelushi icungulo twalenaka sana ilyo twalebwela mu kutandala. Lelo uwalebombela pa Bethel uwaleya mu kututandasha aletwipushako ifipusho pa kuti tuleibukishako ifishinka fikalamba pa fyo twali no kulemba pali Cimo. Icibelushi cimo, twalyendele akasuba konse mu musumba. Twaliile mu cikuulwa umo basayantisti balebombela umo batulondolwelele pa mabwe nelyo ifyela fya mu lwelele ifyaka no kupya nga fyapalama kwi sonde ifyo beta ukuti meteors, lelo nga tafipile fyonse e lyo fyaponena pano isonde bafita ukuti meteorites. Twaliile na mu cikuulwa ca American Museum of Natural History umo twailesambilila pa misango ya ngw’ena iyabako ne fyo shapusana. Ilyo twabwelele ku Bethel, uwaletutandasha atwipwishe ati, “Bupusano nshi bwaba pa ma meteors na pa ma meteorites?” Pa mulandu wa kuti umwina mwandi alinakile kabili aletontonkanya pa ngw’ena ayaswike ati, “Ama meteorites yakwata ameno ayatali!”

Ilyo twapwishishe isukulu, twalipapile ilyo batutumine mu kubombela pa Musambo wa ku France apo twabombele pa myaka 53. Mu 1976, balinsotele ukuba kampanya wa Komiti ya Musambo kabili balimpeele no mulimo wa kutandalila ifyalo mu Africa na ku Middle East uko babindile umulimo wesu uwa kubila imbila nsuma. Ici e calengele ukuti tuye na ku Gabon uko ifyo twacilandapo pa ntendekelo fyatucitikile. Kwena ukulanda fye icishinka, limo naleumfwa ukuti nshafikilepo ukubomba imilimo imo iyo balempeela ukwabula ukwenekela. Lelo umwina mwandi Danièle alengafwa kabili alenkoselesha pa kuti ndebomba bwino imilimo yonse iyo balempeela.

Ukutula fye ilyo twaile pa Bethel, twalitemenwe sana ukubombelapo. Umwina mwandi uwasambilile iciNgeleshi mu myeshi fye 5 ilyo tushilaya kwi Sukulu lya Gileadi aishileba kalapashi mu kupilibula impapulo shesu. Twaleumfwa bwino sana ukubombela pa Bethel lelo ukubombela mu cilonganino twali kwalelenga tulesekelela nga nshi. Ndebukisha bushiku bumo, ine no mwina mwandi twali mwi shitima ubushiku tulebwelelamo ku Bethel ninshi natunaka icine cine, lelo twali sana ne nsansa pa numa ya kutungulwila pamo amasambililo ya Baibolo ku basambi abalelunduluka. Ku ca bulanda, umwina mwandi alitendeke ukulwala ica kuti alefilwa ukubombesha ukulingana ne fyo alefwaya.

Mu 1993 balimusangile na kansa ya kwi bele. Umuti balemupeela wali uukali sana kabili balimulepwile no kumulepula. Ilyo papitile imyaka 15, balimusangile na kansa na imbi. Apo alitemenwe sana umulimo alebomba uwa kupilibula, aleya mu kubomba ilyo aumfwako bwino.

Nangu ca kuti umwina mwandi alilwele ubulwele ubukali, tatwatalile atutontonkanyapo ukufuma pa musambo. Na lyo line ukulwalila pa Bethel kwalyafya maka maka abantu nga tabeshibe nampo nga naulwalisha nelyo iyo. (Amapi. 14:13) Na lintu umwina mwandi acilile imyaka 70, icinso cakwe icisuma ne fyo alemoneka tafyalelanga ukuti alilwala. Taleililila ubulanda, lelo alebika sana amano ku kwafwa abantu.  Alekutikisha ilyo abantu balemulondolwela amafya balekwata. (Amapi. 17:17) Umwina mwandi taletila ali impanda mano; lelo alebomfya ifyo aishibe ku kwafwa bankashi abengi pa kuti belatiina kansa.

Kwali amafya na yambi ayo twashipikishe. Ilyo umwina mwandi alefilililwa fye ukubomba umulimo wa pa Bethel, aleesha sana ukulangafwa mu fintu ifingi. Alecita ifintu ifingi ifyalelenga canyangukila ukutwalilila ukubomba bukampanya muli Komiti ya Musambo pa myaka 37. Ku ca kumwenako, alepekanya ifya kulya fya kasuba mu muputule twaleikala ne ci calelenga tuletuushishako pamo cila bushiku.—Amapi. 18:22.

Umwina mwandi talesakamana sana pa fyo alwele kabili alefwaisha ukutwalilila ukuba no bumi ubusuma. Lelo alishilekwata kansa pa muku walenga butatu. Tatwaishibe ne fya kucita. Umuti balemupeela ne nshila balebomfya pa kumundapa fyalemupwisha sana amaka ica kuti limo alefilwa no kwenda. Naleumfwa sana ububi nga namona umwina mwandi uwaishibishe umulimo wa kupilibula alefilwa ukulanda bwino.

Nangu ca kuti twalikwete aya amafya, twalitwalilile ukupepa pantu twalishininkishe ukuti Yehova te kuti aleke tukwate amafya ayo tushingashipikisha. (1 Kor. 10:13) Twaletasha sana pa fyo Yehova aletwafwa ukupitila mu Cebo cakwe, mu balebombela ku fya cipatala pa Bethel e lyo na mu fyo aletwafwa ukupitila mu ba bwananyina.

Ilingi line twalelomba Yehova ukuti atwafwe ukusala imyundapilwe iyo twali no kubomfya. Pa nshita imo umwina mwandi tabalemupeela umuti nangu umo. Dokota uwalemundapa pa myaka 23 alifililwe ukulondolola icalelenga alefwa icipuupu nga bamupeela umuti, kabili taishibe no muti umbi uo bali no kulamupeela. Twaumfwile kwati tatwakwete uwa kutwafwa kabili tatwaishibe ne fyo ifintu fyali no kuba. Lyena kwali dokota umbi uwa kansa uwasumine ukwafwilisha umwina mwandi. Yehova alitwafwile ukuleka ukusakamana pa kuti tushipikishe.

Twalisambilile ukulashipikisha amafya ya cila bushiku nga filya fine Yesu alandile ukuti, “Amafya ya mu bushiku bumo yalilinga kuli ubo bwine bushiku.” (Mat. 6:34) Ukulasubila ukuti ifintu fyali no kuba fye bwino e lyo no kulasekako nako kwalitwafwile ukulashipikisha. Ku ca kumwenako, ilyo balekele ukupeela umwina mwandi umuti pa myeshi ibili, anjebele uku ninshi alemwentula ati, “Ala ndeumfwako na bwino!” (Amapi. 17:22) Nangu ca kuti alelwala, alitemenwe sana ukwimba inyimbo sha Bufumu mwi shiwi ilyakosa.

Filya umwina mwandi ashalesakamana sana fyalengele na ine nalashipikisha amafya nalekwata. Ukulanda fye icishinka, pa myaka 57 iyo twaikele mu cupo, umwina mwandi alensakamana mu fintu ifingi. Talefwaya no kunsambilisha ifya kusalula amani! Nomba ilyo alwele sana, e lyo nasambilile ifya kusamfya imbale, ifya kucapa ifya kufwala no kucisa, e lyo no kwipika ifya kulya ifyayanguka. Limo pa kusamfya imbale na pa kupekanya ifya kulya naletoba amatambula, lelo naleba ne nsansa pantu nalecita ifyalelenga umwina mwandi alesansamuka. *

Nga naibukisha ifyo twapitilemo, ndamona ukuti nalisambililako fimo ku mafya twakwete pa mulandu no kulwala e lyo na pa mulandu wa kukota. Ica kubalilapo ico nasambilileko ca kuti, tatufwile ukuleka imilimo tubomba yalenga twalafilwa ukubika amano ku bena mwesu. Tulingile ukubika sana amano ku kusunga bwino abena mwesu ilyo tucili sana na maka. (Luk. Mil. 9:9) Ica bubili ico nasambilileko ca kuti, ifintu ifinono tafilingile ukulatusakamika sana pantu kuti twafilwa no kubika amano ku fyo Yehova atupaala cila bushiku.—Amapi. 15:15.

Nga natontonkanya pa fyo cali ilyo twalebombela pamo no mwina mwandi umulimo wa nshita yonse, nshitwishika ukuti Yehova alitupaalile nga nshi ukucila pa fyo twaleenekela. Ng’umfwa kwati ni filya uwaimbile amalumbo aumfwile uwalandile ati: “Yehova nacita icisuma kuli [ine].”—Amalu. 116:7.