Basanga Icimfungwa ca Kale
Icimfungwa ca Ein Gedi tabalecibelengapo ukutula mu 1970 ilyo bacisangile pantu calipiile sana. Mashini ya 3-D scanner ilanga ukuti mu ciputulwa ce buuku lya Bwina Lebi ica muli ici cimfungwa mwaliba ishina lya kwa Lesa
MU 1970, abashula ifya mu mushili basangile icimfungwa icapiile sana pa cifulo beta abati Ein Gedi ku Israele mupepi na ku masamba ya lulamba lwa Bemba Wafwa. Basangile ici icimfungwa ilyo baleimba apali isunagoge ilyapiile ilyo basanshile umushi nalimo mu 500 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu. Apo ici cimfungwa calipiile sana, calyafishe ukubelenga ifyalembelwemo, kabili tabalingile ukucipombolola pantu nga calyonaike. Nangu cali ifi, abaishibisha ifya kucita pa fya musango uyu babomfeshe mashini ya 3-D scanner pa kuti bamone ifyalembelwe muli ici cimfungwa. E ico programu imo iipya yalengele babelenga ifyalembelwe mu cimfungwa.
Finshi fyalembelwe mu cimfungwa? Mwalembelwe ifya mu Baibolo. Amashiwi ayo babelengeleko mu cimfungwa mashiwi yaba mu fikomo fimo ifya kubalilapo mwi buuku lya Ubwina Lebi. Muli ifi ifikomo mwaba ne shina lya kwa Lesa mu ciHebere mu filembo ifyo beta ukuti Tetragramatoni. Ici icimfungwa bacilembele nalimo pa kati ka mwaka wa 50 no wa 400 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu. Ici icimfungwa ica malembo ya ciHebere e cakokweshapo pali fyonse ifyo basanga, ukutula ilyo basangile amamanyuskripiti ya Bemba Wafwa (Qumran). Gil Zohar alembele mu nyunshipepala ya The Jerusalem Post ukuti, “Ilyo tushilabelenga ifyaba mu cimfungwa ca Ein Gedi, papitile imyaka 1,000 ukutula apo balembeele ifimfungwa fyakokweshapo ifyo basangile muli Bemba Wafwa (nalimo ifyalembelwe mu mwaka wa 100 ninshi Yesu talaisa pano isonde) na apo balembeele na fimbi ifyakokola sana ifyo beta ukuti Aleppo Codex (nalimo ifyalembelwe mu mwaka wa 930 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu).” Ukulingana na basambilila sana, ici cimfungwa cilanga ukuti amamanyuskripti ayo abaYuda beta ukuti Torah * ayo baMasore bakopolwele tayaaluka pa myaka iingi sana no kuti ifilubo ifyo abalekopolola bapangile tafyaalula ifyaba muli ici cimfungwa.
[Futunoti]
^ para. 4 Torah e shina abaYuda bainika amabuuku ya kubalilapo yasano aya mu Baibolo, e kutila Ukutendeka, Ukufuma, Ubwina Lebi, Impendwa na Amalango.