Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Ubukwebo bwa kushitisha abena Africa mu busha ku bena America bwaleleta sana indalama.

Ifyo Abantu Balelubulwa mu Busha Kale ne fyo Balubulwa Muno Nshiku

Ifyo Abantu Balelubulwa mu Busha Kale ne fyo Balubulwa Muno Nshiku

Ilyo ba Blessing * baile ku Bulaya baleenekela ukwingila incito ya kulawamya abantu umushishi. Lelo ilyo bafikile kulya, balibomine pa nshiku 10 kabili balebatiinya ukuti bakulacusha balupwa wabo abo bashile ku ng’anda. Lyena ba Blessing balibapatikishe ukwingila incito ya kulalaala na baume.

Icikope icilelanga abasha baikete mu Egupti

Ba Blessing babebele ukulapanga indalama ama euro 200 ukufika kuli 300 mu bushiku fye bumo pa kuti bengalipila inkongole isho bakwete ku babengishe incito ishali ama euro 40,000. * Ba Blessing batile, “Naletontonkanya sana pa kubutuka, lelo naletiina ifyo bengacita balupwa wandi. Kanshi nshaishibe ifya kucita.” Ifyacitikiile ba Blessing e ficitikila abantu nalimo amamilioni 4 abo basenda mu busha no kubapatikisha ukulabomba incito ya kulalaala na baume nelyo abanakashi.

Mupepi ne myaka 4,000 iyapita, Yosefe balimushitishe mu busha kuli bandume nankwe ninshi ali fye umwaice kabili aileba umusha mu ng’anda ya mukankaala umwina Egupti. Pa kubala, Yosefe ena tabalemucusha ku bamushitile mu busha nga filya cali kuli ba Blessing. Lelo ilyo alekaana ukulaala no mukashi wa kwa shikulu wakwe, balimubepeshe ukuti alefwaya ukumucenda. Lyena balimubikile mu cifungo.—Ukutendeka 39:1-20; Amalumbo 105:17, 18.

Yosefe ali musha uwaliko akale, lelo ba Blessing bena ni muno nshiku bali abasha. Na lyo line, bonse baba kwati ni balya abantu abo basenda mu busha ku fyalo fimbi pa kuti fye abantu bambi bakwatilemo indalama nelyo ubunonshi. Uyu umusango wa kusenda abantu mu busha watendeke kale sana.

INKONDO ILALENGA ABANTU BABA ABASHA

Inkondo e shalelenga maka maka ukuti abantu balebasenda mu busha ku fyalo fimbi. Imfumu ya ku Egupti, Thutmose III, yalisendele abafungwa 90,000 ukufuma ku Kanaani ilyo abashilika baile ku nkondo. Abena Egupti balebomfya aba abafungwa mu kwimba amabwe, ukukuula ama tempele no kupanga imifoolo umwa kupita amenshi.

Mu Buteko bwa Bena Roma namo, inkondo shalelenga abantu abengi baleba abasha, kabili limo abantu baletendeka inkondo pa mulandu fye wa kufwaisha abasha. Ifipendo filanga ukuti mu nshita ya batumwa, mupepi na hafu ya bantu abaleikala mu musumba wa Roma, bali abasha. Abasha ba bena Egupti na ba bena Roma abengi balebacusha sana. Abasha abena Roma abengi abalebomba incito ya kwimba amabwe baleikala fye imyaka 30.

Mu kuya kwa nshita, ukushitisha abasha kwalicililemo sana. Ukutula muli ba 1500 ukufika muli ba 1800, ubukwebo bwa kushitisha abena Africa mu busha ku bena America, e bwaleleta sana indalama ukucila amakwebo yambi. Lipoti ya kabungwe ka UNESCO yatile, ‘Abaume, abanakashi, na bana nalimo amamilioni 25 ukufika ku mamilioni 30, balibekete no kubashitisha mu busha kabili abengi balifwile pa kwabuka bemba wa Atlantic. Ba Olaudah Equiano, abaali pa basha abapuswike batile: “Ifyo banamayo balepunda ne fyo abaali mu kufwa balelila, fyaletiinya ica kutila kuti wafilwa no kulondolola bwino.”

Ku ca bulanda, ubusha tabwaliko fye kale, na pali ino ine nshita e ko bwaba. Akabungwe akalolekesha pa babomfi ba mu calo aka International Labour Organization katile, abaume, abanakashi na bana amamilioni 21 bacili babomba nga basha kabili balabapeela imilimo iingi, lelo babalipila fye indalama ishinono e lyo limo no kubalipila tababalipila. Abasha ba muno nshiku babomba mu mikoti, mu fikuulwa umo babomba imilimo iyakosa lelo umo babalipila indalama ishinono, umo batama injelwa, mu fikuulwa bacitila ubulalelale e lyo na mu mayanda. Nangu ca kuti ukucita ifi mulandu, ukubomfya abantu muli uyu musango nakuseeka.

Abantu abengi bacili mu busha

UKULUBULWA KU BUSHA

Abasha abengi balalwisha ubuntungwa pa mulandu ne fyo babacusha. Muli ba 73 B.C.E., Spartacus, umwaume uo baingishe incito ya kulwa pa kuti abantu balemutamba, e lyo na basha 100,000 balifwaile ukufyuka mu Roma, lelo balifililwe. Muli ba 1700, abasha aba pa cishi ca Caribbean mu Hispaniola baliimine bashikulu wabo. Ifyo abasha balebacusha ilyo balebomba umo balima ifisali fyalengele kwaba inkondo pa myaka 13, kabili ici calengele icalo ca Haiti cipoke ubuntungwa mu 1804.

Na lyo line, takwatala akuba abantu abafumapo mu busha nga filya abena Israele bafumine mu busha ku Egupti. Uluko lonse ulwa bena Israele, abaali nalimo amamilioni yatatu, e bo bafumishe mu busha mu Egupti. Ukwabula no kutwishika calilingile ukuti balubulwe. Baibolo ilondolola ukuti abena Egupti balebomfya abena Israele mu “mulimo onse uwa busha . . . buluku buluku.” (Ukufuma 1:11-14) Imfumu Farao imo yalimishe ne funde lya kwipaya abana ba bena Israele pa kuti tabafulile sana mu Egupti.—Ukufuma 1:8-22.

Ifyo abena Israele balubwilwe mu busha fyaliibela pantu Lesa umwine e wabalubwile. Lesa aebele Mose ati: “Ninjishiba ukukalipwa balekalipwa. Kabili ndeya ku kubapokolola.” (Ukufuma 3:7, 8) Ukufika na ino nshita abaYuda bonse balasefya Ica Kucilila cila mwaka pa kwibukisha bulya bushiku.—Ukufuma 12:14.

UBUSHA BUKAPWA UMUYAYAYA

Baibolo ilanda pali Lesa wesu Yehova ukutila taaluka, kabili itila: “Kuli Yehova Lesa wesu takwaba bubifi.” (2 Imilandu 19:7; Malaki 3:6) Lesa atumine Yesu “ukubila ukuti abafungwa bakalubulwa . . . , no kulubula abanyanyantilwa.” (Luka 4:18) Bushe ici cilolele mu kuti akalubula abantu abo bacusha mu busha? Awe! Yesu bamutumine ku kulubula abantu ku busha bwa lubembu ne mfwa. Alandile ukuti: “Icine cikamulenga ukuba abantungwa.” (Yohane 8:32) Na muno nshiku mwine, icine ico Yesu asambilishe cilalubula abantu mu fintu ifingi.—Belengeni akabokoshi kaleti “ Ukulubulwa ku Busha na Bumbi.”

Lesa alyafwile Yosefe na ba Blessing ukulubulwa mu busha mu nshila ishalekanalekana. Nga mulefwaya ukubelenga ilyashi lya kwa Yosefe, kuti mwalisanga mwi buuku lya Ukutendeka ifipandwa 39 ukufika ku 41. Ifyo ba Blessing nabo balubwike filapapusha sana.

Ilyo ba Blessing babatamfishe mu calo cimo ica ku Bulaya, baile ku Spain. Ilyo baile kulya, balishibene ne Nte sha kwa Yehova kabili balitendeke ukusambilila Baibolo nabo. Apo balefwaya ukwalula imibele yabo, baingile incito iisuma kabili balilanshenye na bo balebombako uko bafumine ukuti bababwesesheko indalama babebele ukulabalipila cila mweshi pa kupwisha inkongole. Bushiku bumo, ba Blessing balibatumiine foni ku banakashi ababengishe incito pa kubala. Balefwaya ukubeba ukuti baleke ukubalipila inkongole kabili balefwaya no kulomba ubwelelo. Cinshi calengele balya banakashi bacite ifi? Ni co na bo balitendeke ukusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova. Ba Blessing batile, “Ala cilapapusha ukumona ifyo icine cilenga umuntu aba umuntungwa!”

Yehova Lesa aleumfwa ububi ilyo abena Egupti balecusha abena Israele, kanshi na muno nshiku mwine tomfwa bwino nga amona abantu balebacusha. Ca cine ukuti kufwile kwaba ukwaluka ukukalamba pa kuti abantu bakaleke ukuteka abantu banabo ubusha. Na lyo line, Lesa alitulaya ukuti akaalula ifintu. Baibolo itila: “Tulelolela imyulu ipya ne sonde lipya ifyo Lesa alaya, umukaba ubulungami.”—2 Petro 3:13.

^ para. 2 Ishina nalyalulwa.

^ para. 3 Ama euro 200 ukufika kuli 300 nga ni mu ma kwacha kuti yaba nalimo K2,179.04 ukufika kuli K3,268.56 e lyo ama euro 40,000 nga ni mu ma kwacha kuti yaba nalimo K435,808.00