AYA AMASHIWI ayo Imfumu ya mano Solomone yalembele yalangilila fye ukuti fwe bantu tatufwaya ukufwa. Nalimo icilenga tulefwaisha ukwikala imyaka iingi, ni co tulafwa bwangu kabili tapali ifyo twingacita pa kuti twilafwa. Amalyashi ya kale ne nshimi filangilila fye ukuti fwe bantu tulafwaisha ukwikala imyaka iingi.

Ku ca kumwenako, ulushimi lumo ululanda pali Gilgamesh uwali imfumu ya bena Sumeri lutila, alibikile ubumi bwakwe mu kapoosa mweo ilyo aimine ubulendo pa kuti asange ifya kucita pa kuti abantu belafwa. Nomba ifyo alefwaya ukucita tafyabombele.

Mu myaka ya ba 300 B.C.E., abasambilile ifya sayansi aba ku China balyeseshe ukupanga ifyo baleita ukuti “amenshi ya mweo” ifyo balemona ukutila kuti fyalenga abantu balaikala umuyayaya. Muli aya amenshi, balibikilemo mercury e lyo na sumu beta ukuti arsenic. Aya amenshi bapangile yalipeye imfumu sha mu China ishingi. Pa kati ka ba 500 C.E. na ba 1500 C.E., abantu abasambilile sana ifya sayansi bafwaile ukulapanga gold mu musango wa kuti abantu baleilya, pantu baletontonkanya ukuti ifi gold taikwata indalawa kabili taibola, kuti yalenga ubumi bwa muntu ukutantalilako.

Muno nshiku, abasambilila pa bumi bwa bantu balesha ukusanga icilenga abantu balekota. Ifi bacita filangilila fye ukuti na muno nshiku mwine abantu balafwaisha ukusanga ifingabafwa ukuleka ukukota no kufwa. Nomba finshi basanga?

Basayantisti balilanda pa fintu ifingi ifilenga tulekota no kufwa. Muno nshiku, abasambilila pa fyo ubumi bwa muntu bwaba, balisanga inshila sha kubomfya pa kwalula insandesande pa kuti abantu belakota bwangu. Ifi basanga, fyalilenga abakankaala abengi ukubapeela indalama ishingi pa kuti bengalafwailisha pa calenga fwe bantu tulefwa. Finshi basayantisti bacitapo?

Ukutantalishako imyaka umuntu alingile ukwikala. Basayantisti bamo baishiba ukuti icilenga tulekota, fintu ficitika ku fyo beta ukuti ama telomeres. Ilyo insandesande shileakanikana, aya ama telomeres yalacingilila ifyebo pa fyo insandesande shilepangwa shifwile ukuba. Na kabili insandesande nga shayakanikana, ama telomeres yalepipilako. Ama telomeres nga yaipipa sana, insandesande shilaleka ukwakanikana, kabili ici cilalenga umuntu atendeka ukukota.

 Ba Elizabeth Blackburn abo balambwile mu 2009 pa fyo babombesha mu mulimo wa busayantisti, balibombeele capamo na basayantisti banabo pa kusanga ifilenga ama telomeres ukukanaipipa bwangu. Ico balefwaya, kusanga ifingalenga abantu belakota bwangu. Na lyo line, ba Elizabeth Blackburn ne bumba lyabo balandile ukuti ukulepa kwa ma telomeres “te kulenga twaikala imyaka iingi ukucila iyo abantu abengi bekala.”

Ukwalula insandesande e nshila imbi iyo basayantisti bamona ukutila kuti yalenga twaleka ukukota. Insandesande shesu nga shakokola ica kuti shaleka ukwakanikana, shilalenga umuntu ukufimba, ukumfwa ubukali e lyo no kulwala. Nomba line fye, basayantisti aba ku France balyalwile insandesande shimo isho bafumishe mu bakoloci. Bamo pali aba abakoloci bali ne myaka ukucila pali 100. Ba profesa Jean-Marc Lemaître abaletungulula ili ibumba lya basayantisti, balandile ukuti ifi bacitile fyalelangilila fye ukuti “insandesande kuti shayaluka” pa kuti umuntu aleke ukukota.

Basayantisti bamo balanda ukutila ifyo basayantisiti banabo basanga pa fingalenga abantu ukukanakota bwangu, te kuti filenge abantu balaikala imyaka iingi ukucila iyo twikala pali ino nshita. Kwena ukutendeka muli ba 1800, imyaka abantu bekala yalifulilako. Nomba icilenga maka maka ni co abantu baliba no busaka kabili kwaliba imiti iicingilila abantu ku malwele e lyo ne iposha amalwele ayengi. Basayantisti bamo balanda ukutila imyaka fwe bantu twikala tayakatale aifula ukucila ifyo yaba pali ino nshita.

Napapita nalimo imyaka 3,500 ukutula apo kalemba wa Baibolo Mose alembeele ukuti: “Inshiku sha myaka yesu shaba imyaka 70; Lelo nga natukwatisha amaka, shiba imyaka 80, Na lyo line shileta fye amafya ne fya kukalipwa; Pantu shilapita bwangu, e lyo twapupuka twaya.” (Amalumbo 90:10) Abantu balesha na maka ukucita ifingatantalishako ubumi, lelo imyaka twikala yaba fye nga filya Mose alandile.

Nangu ca kuti fwe bantu tulafwa bwangu, kwaliba ifya mweo ifikala imyaka iingi. Ku ca kumwenako, ifya mweo beta ukuti red sea urchins ne fyo beta ukuti quahog clams kuti fyaikala imyaka ukucila pali 200, kabili imiti pamo nga giant sequoia kuti yaikala imyaka ukucila pali 1000. Nga twalinganya imyaka twikala ku myaka ifi ifya mweo fikala, nalimo kuti twaipusha ukuti, ‘Bushe kukabako inshita ilyo tukalaikala imyaka ukucila pali 70 nelyo 80?’