ILYO nali ne myaka 12, e lyo nailwike ukuti nalikwete ifyacindama ifyo ningapeelako abantu. Ilyo twali pa kulongana kwa muputule, munyinefwe alinjipwishe nga kuti natemwa ukutendeka ukubila imbila nsuma. Nalisumine nangu ca kuti nshatalile nshimikilapo. Twaile mu cifulo cesu ica kushimikilamo, kabili ampeele ututabo utwalelanda pa Bufumu bwa kwa Lesa. Anjebele ati, “Walashimikila abantu imbila nsuma abekala kuli ulu ulubali, ine nalaba kuli luno lubali.” Nangu nali no mwenso, nalitendeke ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda kabili nalipeele abantu ututabo tonse uto nakwete. Ne ci calengele imone ukuti abantu abengi balefwaisha ukumfwa imbila nsuma iyo nalebila.

Nafyelwe mu 1923 mwi tauni lya Chatham, mu musumba wa Kent, ku England kabili nakulile pa nshita ilyo abantu bali na masakamika ayengi. Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yalengele fye abantu balacula sana. Abafyashi bandi nabo tabatemenwe ifyo bashimapepo ba calici lya ba Baptisti ababikile fye amano ku kuisekesha abene balecita. Ilyo nali ne myaka 9, bamayo batendeke ukuya ku kulongana ukwa Abasambi ba Baibolo (International Bible Students Association) abatendeke ukuita ukuti Inte sha kwa Yehova. Nkashi umo alesambilisha fwe bana abanono amasambililo ya mu Baibolo ukubomfya Baibolo ne citabo ca The Harp of God. Nalitemenwe ifyo nalesambilila.

Ilyo nali umwaice nalitemenwe ukwebako abantu pe subilo lyaba mu Cebo ca kwa Lesa. Nangu ca kuti ilingi line naleya neka mu kushimikila abantu ku ng’anda ne ng’anda, limo nalebombako na bambi kabili nalesambililako ifingi. Ku ca kumwenako, ubushiku bumo ilyo naleya na munyinefwe umukalamba ku cifulo ca kushimikilamo ninshi tuli pa ncinga, twamwene shimapepo aleya mu nshila e lyo natila, “Imbushi iyo ileya.” Munyinefwe alikiile pa ncinga kabili anjebele ukuti twikaleko pa mulando. E lyo anjeba ati: “Nani akupeela amaka ya kupingula abantu ukuti ni mbushi? Ifwe umulimo wesu wa kubila imbila nsuma, uukapingula abantu ni Yehova.” Muli iyi myaka nalisambilile ukuti mwaliba insansa mu kupeela.—Mat. 25:31-33; Imil. 20:35.

Munyinefwe umukalamba na umbi alisambilishe ukuti, pa kuti tuleba ne nsansa ilyo tulepeela, tulingile ukushipikisha. Abena mwakwe tabatemenwe Inte sha kwa Yehova. Bushiku bumo twaile nankwe ku mwakwe ku kulyako utwa kulya. Apo uyu munyinenfwe aile mu kubila imbila nsuma, umwina mwakwe alifulilwe sana ica kuti atendeke ukutupoosela utubokoshi twa masamba. Uyu munyinefwe takalipiile umwina mwakwe, atolele fye amasamba no kuyabwekesha umo yekala. Pa numa ya myaka iingi,  ukutekanya kwa kwa munyinefwe kwalengele ukuti umwina mwakwe asambilile icine kabili alibatishiwe aba ne Nte ya kwa Yehova.

Apo nalefwaisha ukulaebako bambi pa fyo ifintu fikawama ku ntanshi, mu March 1940 ine na bamayo twalibatishiwe mu musumba wa Dover. Mu September 1939, ninshi ndi ne myaka 16, icalo ca Britain calitendeke ukulwa inkondo ne calo ca Germany. Mu June mu 1940, naletamba imyotoka ishingi ishalesenda abashilika abapuswike mu nkondo iyali mu musumba wa Dunkirk kabili balemoneka abapelenganishiwa. Tabakwete isubilo, e ico nalefwaisha ukubekako pa Bufumu bwa kwa Lesa. Muli ulya wine mwaka, abalwani ba calo ca Britain balitendeke ukuponya amabomba. Lyonse mu nshita ya bushiku, indeke sha nkondo isha abena Germany ishaleponya amabomba shalepita pa muulu wa mayanda yesu. Twaleumfwa amabomba yalelila no kupuulika, kanshi twaleumfwa sana umwenso. Nga bwaca, twalesanga fye amayanda ayengi nayonaika. Ici calengele ncetekele sana ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa e bwali fye no kulenga nkekale bwino ku ntanshi.

Mu 1941 e lyo natendeke ukubomba umulimo uwalenga mbe ne nsansa sana. Pali iyi nshita nalebomba incito ya kupanga no kulungisha amato pa kampani ka Royal Dockyard mu musumba wa Chatham, iyi incito abengi baleikumbwa kabili nalefola indalama ishingi. Pali iyi nshita ninshi ababomfi ba kwa Yehova balishiba ukuti Abena Kristu tabalingile ukulwako inkondo. Ilyo umwaka wa 1941 walefika, twalilwike ukuti tatwalingile no kwingila incito ya kupanga ifyanso fya nkondo. (Yoh. 18:36) Apo incito nalebomba yali ya kupanga amato ya nkondo ayendela pa nshi ya bemba, nasalilepo ukuleka incito no kutendeka ukubomba umulimo wa nshita yonse. Naile mu kubombela kwi tauni lya Cirencester ilyalemoneka bwino sana, mu musumba wa mpili uwa Cotswolds.

Ilyo nali ne myaka 18, balinkakile pa myeshi 9 pantu nalikeene ukwingila ubushilika. Nalyumfwile sana umwenso ilyo banjisalile mu cifungo. Lelo tapakokwele abalinshi bacifungo na bafungwa banandi batendeke ukunjipusha ico bankakiile, naleumfwa bwino ukubalondolwela ifyo nasuminamo.

Ilyo nafumine mu cifungo, balinjebele ukuya mu kubombela pamo na ba Leonard Smith * umulimo wa kubila imbila nsuma mu matauni ya mu citungu ca Kent. Ukutendekela mu 1944, amabomba ayo balepanga kwati tundeke yalepona mu Kent. Icitungu ca Kent cali apo aya amabomba ya ba Nazi yalepitila ukuya ku London. Aya mabomba baleyeta ukuti doodlebugs. Ifintu fyalibipile nga nshi, nga twaumfwa fye akalibomba ako balepanga kwati kandeke kaleka ukulila, twaleishiba ukuti kalapona no kupuulika.  Twalesambilisha ulupwa lumo Baibolo umwali abantu 5. Limo limo pa kusambilila twaleikala mwi samba lye tebulo lya cela ilyo bapangile ku kubacingilila ing’anda nga yawa. Mu kupita kwa nshita bonse muli ulu lupwa balibatishiwe.

Pa numa ya nkondo, naile ku kapinda ka ku kuso aka Ireland uko nabombele bupainiya pa myaka ibili. Tatwaishibe ukuti ifyo abena Ireland bali fyalipusene ne fyo abena England bali. Pa kufwaya ing’anda ya kwikalamo, twaleipusha abantu pa mayanda yabo, twalebeba ati ni fwe bamishonari, kabili twalepeela abantu magazini mu musebo. Tatwalingile ukucita ifi mu calo umwafula ba Katolika! Ilyo umuntu umo alefwaya ukutuma, naileeba kapokola. Uyu kapokola anjebele ati: “Kuno e fyo caba!” Tatwaishibe ukuti bashimapepo ba ku Katolika balikwete sana amaka, baletamfisha na bantu incito nga bapoka ifitabo fyesu, kabili balilengele batutamfya umo twaleikala.

Tapapitile na nshita twalilwike ukuti ilyo fye twafikile mu cifulo icipya, twalingile ukutendekela kubila imbila nsuma ku ncende ukwali shimapepo umbi. E lyo mukulekelesha twalashimikila abantu abaleikala mupepi na uko twaleikalila. Ilyo twali mu musumba wa Kilkenny, twalesambilisha umulumendo imiku itatu cila mulungu nangu ca kuti abantu balefwaya ukutupuma. Naleumfwa bwino ukusambilisha abantu icine ca mu Baibolo ica kuti nalilembeele iofeshi lya musambo ukuti nkayesangwa kwi sukulu lya Baibolo Ilya Gileadi Ilya Watchtower.

Pa numa ya kupwisha amasambililo ya myeshi 5 mwi Sukulu lya Gileadi, ine na bamunyinefwe batatu balitutumine ku cishi ca pali bemba wa Caribbean Sea. Mu November mu mwaka wa 1948 twafumine mu musumba wa New York City, kabili twaninine ubwato ubwalepele amamita 18 ubo twaleita ukuti Sibia. Uyu wali e muku wa kubalilapo naendelepo pa menshi, kanshi nalitemenwe nga nshi. Munyinefwe twali nankwe Gust Maki, alishibe ifya kucita pa kwenda pa menshi. Alitusambilishe ifya kucita pamo nga ifya kwimya amatanga no kuyabwesha, ifya kwalulula ubwato ukuya uko kampasi ilesonta, e lyo ne fyakwensha ubwato pali bemba nga paba umwela. Uyu munyinefwe alyenseshe ubwato pa nshiku 30 na lintu kwali icikuuku ca mwela mpaka twafika ku Bahamas.

Pa numa ya kushimikila pa myeshi iinono pa fishi fya ku Bahamas, twaile ku fishi fya Leeward ne fishi fya Windward, apalepa amakilomita 800 ukufuma ku fishi fya Virgin Islands ifyabela mupepi ne cishi ca Puerto Rico ukufika mupepi ne cishi ca Trinidad. Twalishimikile abantu imbila nsuma pa myaka 5 abaleika mu fishi umushali Inte sha kwa Yehova. Limo twaleikala imilungu iingi ukwabula ukupokelelapo nelyo ukutumapo kalata. Lelo twali ne nsansa ukubila icebo ca kwa Yehova ku bantu abali pa fishi!—Yer. 31:10.

Nga twafika pa cabu, abantu baletutamba sana kabili abekala mushi balekolongana pa kuti bamone abaisa. Bamo tababalile abamonapo ubwato bwa matanga na basungu. Abantu abaleikala pa fishi balitemenwe abantu ne fya kwa Lesa, kabili balishibe bwino Baibolo. Ilingi line baletupeela isabi, amakotapela e lyo ne mbalala. Twaleikala mu bwato bwesu, nangu ca kuti bwali bunono e mo twalelaala, twaleipikila kabili e mo twalecapila ifya kufwala.

Twaleshimikila abantu mu mbali ya bemba ninshi tuli mu bwato. Twalebeba ukuti kwalaba ilyashi lya Baibolo. Lyena icungulo bushiku twalelisha inyenjele ya ku bwato, twaleumfwa bwino ukumona abekala mushi baleisa. Nga baletentemuka ulupili baleisa uko twali, amalampi baleisa nayo yalemoneka kwati ni ntanda. Limo limo abantu 100 baleisa,  kabili tabaleya bwangu pantu baleipusha amepusho ayengi. Baleumfwa bwino ukwimba inyimbo, e ico twabomfeshe mashini ya kutaipilako pa kulemba inyimbo sha Bufumu isho twabapeele. Ine na bamunyinefwe batatu twalesamuna inyimbo sha Bufumu e lyo abantu balekonkamo, twaleimba bwino sana. Ala twalesansamuka nga nshi!

Pa numa ya kutungulula isambililo lya Baibolo, abasambi bamo baletukonka ku masambililo ya Baibolo yambi pa kuti basambililepo na fimbi. Nangu ca kuti twalefuma pa cifulo cimo pa numa ya milungu inono, twaleeba abatemenwe sana ukusambilila ukuti balesambilishako abasambi bambi Baibolo mpaka tukabwele. Twalitemenwe ukumona ifyo abasambi bamo babikile amano ku mulimo twabapeele.

Pali ino nshita, abantu abengi balitemwa ukuya mu kutandala kuli ifi ifishi, lelo kale abantu tabaleya pali ifi fishi pantu pali fye ifishiba, umucanga mu lulamba lwa bemba, e lyo no tuncindu. Ilingi twalefuma pa cishi no kuya ku cishi cimbi mu nshita ya bushiku. Ifimasabi fya muli bemba ifyo beta ati amaDolphin fyaleyangala mupepi no bwato ninshi tuleya, kabili pali bemba pali fye tondolo, twaleumfwa fye amenshi yalelila ilyo icisolo ca bwato cilepita muli bemba ninshi no mweshi naubalika ica kuti naupanga na kashila pa menshi.

Pa numa ya kubila imbila nsuma pa fishi pa myaka 5, twatwele ubwato ku Puerto Rico pa kuti tuyesendako ubwato ubwakwete injini. Ilyo twafikile, nasangile nkashi Maxine Boyd uwayemba uwali mishonari kabili nalimutemenwe. Ukutula fye na ku bwaice uyu nkashi ali uwacincila mu mulimo wa kubila imbila nsuma. Uyu nkashi alebomba bumishonari ku Dominican Republic mpaka mu 1950 ilyo bamutamfishe mu calo ku buteko ubwaletungululwa na ba Katolika. Apo naleenshako ubwato, ubuteko bwalinsuminishe ukwikala mu Puerto Rico pa mweshi umo. Tapali na kupita inshita nali no kuya ku fishi nalebombela kabili pali no kupita imyaka pa kuti mbwelele ku Puerto Rico. E ico nayebele nati, ‘Ronald, nga nautemwa uyu mwanakashi ulingile ukucitapo cimo ili line.’ Pa numa ya milungu itatu nalimulanshishe, kabili pa numa ya milungu 6 twalyupene. Ilyo twaupene balitusumishe ukulabomba bumishonari mu Puerto Rico, kanshi nshabomfeshepo no bwato ubupya.

Mu 1956 twatendeke umulimo wa kutandalila ifilonganino. Aba bwananyina abengi bali bapiina, lelo twaleumfwa bwino ukubatandalila. Ku ca kumwenako, mu mushi wa Potala Pastillo, mwali indupwa sha ba Nte shibili ishakwete abana abengi, nalitemenwe ukulishisha aba bana umutolilo. Naipwishe umwana umo umukashana Hilda nga kuti atemwa ukuya na ifwe mu kubila imbila nsuma. Atile: “Kuti natemwa, nomba te kuti tuye bonse pantu nshakwata insapato.” Twalimushitiile insapato, kabili twaleya nankwe mu kubila imbila nsuma. Mu 1972, ilyo twaile mu kutandala ku Bethel ya ku Brooklyn, nkashi uwapwile amasambililo mwi Sukulu lya Gileadi aishile mu kutuposha. Uyu nkashi bamutumine ku Ecuador kabili ilyo twamonene ninshi ali mupepi no kuya. Atwipwishe ati: “Bushe mulenjibukisha? Nine ulya umukashana uwa ku Pastillo uushakwete insapato.” Hilda! Ala twalitemenwe nga nshi ica kuti twalilukwishe ne filamba!

Mu 1960 balitwitile ukuya mu kubombela pa musambo wa mu Puerto Rico, uwali mu Santurce, San Juan kabili wali fye ni ng’anda iinono iya tunti shibili. Pa kubala, ine na ba Lennart Johnson twalebomba imilimo ingi. Ba Lennart Johnson na bena mwabo e babalilepo ukuba Inte sha kwa Yehova mu Dominican Republic, kabili baile ku Puerto Rico mu 1957. Umwina mwandi, Maxine e walepokelela amaformu ayo abantu baleordelapo magazini no kubatumina. Alitemenwe ukubomba uyu mulimo pantu aletontonkanya pa bantu bonse abalepokelela ifya kulya fya ku mupashi.

Nalitemwa ukubombela pa Bethel, pantu kulalenga ndebombela bambi. Na lyo line, tulakwata amafya ilyo tulebomba imilimo pa Bethel. Ku ca kumwenako, ilyo mu Puerto Rico mwali ukulongana kwa kubalilapo ukwa bantu abafumine ku fyalo ifingi, twalikwete imilimo iingi iya kubomba. Munyinefwe Nathan Knorr, pali ilya nshita uwaletungulula icilonganino ca Nte sha kwa Yehova, alishile ku kulongana. Nomba amwene kwati nshapekanye imyendele ya bamishonari abaleisa ku kulongana, lelo ukupekanya kwena nalipekenye. Pa numa munyinefwe Knorr alinkalipile sana ukuti nshapekenye bwino ifintu, kabili atile tatemenwe imibombele yandi. Nshalefwaya ukuipokolola lelo nalyumfwile ububi sana pantu ifyo alandile te fyo nacitile, kabili palikokwele pa kuti ndabeko ku fyacitike. Na lyo line, umuku umbi uo twamonene na munyinefwe Knorr, alitwitile ku muputule wakwe kabili alitupekanishishe ifya kulya.

 Ilyo twali ku Puerto Rico, ilingi line twaleya mu kutandalila balupwa wandi ku England. Ilyo ine na bamayo twasambilile icine, batata bena tabasambilile. Ilingi line bamayo balesunga bamunyinefwe aba ku Bethel nga baya ku kulanda amalyashi. Batata balimwene ukuti aba bamunyinefwe bali abaicefya, tabali nga bashimapepo abacitile ifyabakalifye. Mu 1962, batata balibatishiwe no kuba Inte ya kwa Yehova.

Umwina mwandi Maxine, afwile mu 2011. Ndafwaisha ukwisamumona ilyo akabuuka ku bafwa. Ndasansamuka sana nga natontonkanya pa kubuuka! Mu myaka 58 iyo twaikele mu cupo, twalimwene uko impendwa ya bantu ba kwa Yehova mu Puerto Rico iyali fye nalimo 650 yafikile pa 26,000! Mu 2013 baliseele umusambo wa ku Puerto Rico kabili abalebombelapo babatwele ku musambo wa ku United States, ine bantwele ku Wallkill mu musumba wa New York. Pa numa ya myaka 60 iyo nabombeele pa cishi ca Puerto Rico, naleumfwa kwati nafyalilwe pali ici cishi. Lelo inshita yalifikile iya kuti mfumepo.

Na ino ine nshita nalitemwa ukubombela Lesa pa Bethel. Ndi ne myaka ukucila pali 90, kabili umulimo momba wa kukoselesha aba pa Bethel. Apo naishila ku Wallkill nalitandalila ababombela pa musambo ukucila pali 600. Bamo balesa kuli ine pa kuti mbapandeko amano pa mafya bakwete nelyo amafya bakwete mu lupwa. Bamo bafwaya ukuti mbapandeko amano pa kuti balebomba bwino pa Bethel. Na bambi aba kuti e lyo bopene fye balesa ukuti mbapandeko amano pa fyo bengaba ne nsansa mu cupo. Bamo abalebombela pa musambo balibatuma ukuya mu kubila imbila nsuma. Ndakutika ilyo balelanda na ine kabili ilingi line mbeba ati: “‘Lesa atemwa uupeela ne nsansa.’ Kanshi muleba ne nsansa ilyo mulebomba. Ni Yehova mubombela.”—2 Kor. 9:7.

Bonse tulakwata amafya ilyo tulebombela Yehova nampo nga tulebombela pa Bethel nelyo iyo: Ico mufwile fye ukucita, kulatontonkanya pa fyo umulimo mubomba wacindama. Imilimo yonse iyo tubomba pa Bethel ya kwa Lesa. Imilimo iibombwa pa Bethel, ilalenga cileyangukila “umusha wa cishinka kabili uwashilimuka” ukupekanishisha bamunyinefwe mwi sonde lyonse ifya kulya fya ku mupashi. (Mat. 24:45) Nampo nga tulebombela Yehova pa Bethel nelyo ku cifulo cimbi, tulamulumbanya. Natutwalilile ukuba ne nsansa mu milimo iyo Lesa atupeela, pantu “Lesa atemwa uupeela ne nsansa.”