1, 2. (a) Finshi abantu muli cino calo bacita ifilanga ukuti amalekano yalefulilako fye? (b) Mepusho nshi twalayasuka muli cino cipande?

NKASHI umo uwikala ku Bulaya alandile ifyo cali ilyo ashilaba Nte, atile: “Ukutula fye ku bwaice, abantu mpanga yonse bali no lufyengo. Ici calengele napata imitekele ya mu calo candi, kabili natendeke ukutungilila abalefwaya ukwalula imitekele. Na kuba, pa myaka iingi naleenda no mwaume uwali akapondo akalefwaya ukwalula imitekele.” Munyinefwe umo mu Africa na o alemona kwati caliba fye bwino ukucita ubunkalwe. Alandile ati: “Nalemona ukuti umutundu wandi wali uwacindama ukucila imitundu yonse, kabili nalingiile mu kabungwe ka fikansa fya calo. Batwebele ukulaipaya abalwani besu ku mafumo, twaleipaya na ba mu mutundu wesu abaletungilila utubungwe twa fikansa fya calo tumbi.” Nkashi umbi uwikala ku Bulaya alandile ati: “Nalipatile umuntu onse uwa ku calo cimbi nelyo uushali mu mipepele yandi.”

² Muno nshiku abantu abengi baba fye nge fi aba batatu bali. Utubungwe utucita ubunkalwe pa kufwaya ukwalula imitekele tulefulilako fye, abantu balapatana pa mulandu ne fikansa fya calo kabili mu fyalo ifingi abalebeshi balibapata sana ku bana calo. Nga fintu  Baibolo yasobele, abantu muli shino nshiku sha kulekelesha ‘tabafwaya ifipangano.’ (2 Tim. 3:1, 3) Apo amalekano mwi sonde yalefulilako fye, finshi Abena Kristu balingile ukucita pa kuti batwalilile ukuba abaikatana? Kuti twasambilila ifya kucita nga twabeebeeta ifyo Yesu acitile ilyo ifya musango uyu fyalecitika mu nshiku shakwe. Natwasuke ifipusho fitatu: Cinshi Yesu akaanine ukuitumpa mu tubungwe umwali abantu abalefwaya ukulaiteka? Finshi acitile ifilanga ukuti ababomfi ba kwa Lesa tabalingile ukulaitumpa mu fikansa fya calo? Kabili finshi acitile pa kutusambilisha ukuti tatufwile ukuba abankalwe?

3, 4. (a) Bushe abaYuda balefwaya Yesu abalubule kuli finshi? (b) Bushe ifi balefwaya fyalengele abatumwa ba kwa Yesu balaenekela finshi?

³ AbaYuda abengi abo Yesu alebilako imbila nsuma balefwaisha ukulubuka ku bena Roma. AbaYuda abali pa ntanshi mu kulwisha ubuntungwa balilengele abantu balafwaya ukulaiteka. Abengi pali aba balekonkelela Yuda umwina Galili. Uyu aleitunga ukuba mesia kabili alilufishe abantu abengi. Kalemba wa lyashi lya kale umuYuda Josephus alandile ati uyu Yuda “aletunka abaYuda banankwe ukwimina ubuteko, alebeba ukuti bali ni bakuwe pantu balesumina ukutula umutuulo ku bena Roma.” Abena Roma balipeye Yuda. (Imil. 5:37) Bamo abalelwisha ukuba no buntungwa balecita no bunkalwe pa kuti ifyo balefwaya ficitike.

⁴ AbaYuda yaweyawe bena balelolela Mesia uwali no kubalubula mu mitekele. Baleenekela ukuti Mesia nga aisa ali no kulenga icalo cabo caba ica lulumbi kabili ali no kubalubula ku bena Roma ababatekele ubusha. (Luka 2:38; 3:15) Abengi baishibe ukuti Mesia ali no kupanga ubufumu mu Israele. Ifi aficitika abaYuda abengi nga nshi abasalanganine mu fyalo fimbi nga balibwelele ku mwabo. Ibukisheni ukuti inshita imo Yohane Kabatisha aipwishe Yesu ati: “Bushe ni we Uuli no Kwisa, nelyo bushe tufwile ukulolela umbi?” (Mat. 11:2, 3) Nalimo Yohane alefwaya ukwishiba nga ca kuti kwali no kuba umbi uwali no kucita ifyo abaYuda baleenekela. Abasambi ba kwa Yesu babili abakumene nankwe mu musebo wa ku Emao ilyo abuushiwe nabo baleenekela Mesia ukucita fimo. (Belengeni Luka 24:21.) Tapakokwele no kukokola, abatumwa ba kwa Yesu bamwipwishe abati: “Mwe Shikulu, bushe ni pali ino nshita mulebwesesha ubufumu kuli Israele?”—Imil. 1:6.

5. (a) Mulandu nshi abantu mu Galili balefwaila ukuti Yesu abe imfumu yabo? (b) Finshi Yesu abebele pa kuti abalungike mu fyo baletontonkanya?

⁵ Ukwabula no kutwishika ifi abaYuda baleenekela Mesia ukubacitila fyalengele abantu mu Galili balafwaya ukuti Yesu abe mfumu. Baletontonkanya ukuti Yesu ali no kuba intungulushi iisuma nga nshi pantu alelanda bwino sana; aleundapa abalwele; kabili aleliisha na bali ne nsala. Ilyo Yesu aliishishe abaume nalimo 5,000, alilwike ifyo abantu balefwaya ukucita. Baibolo itila: “Ilyo Yesu aishibe ukuti bali mupepi no kumwikata pa kuti bamubike pa bufumu, alifumineko aile na kabili eka ku lupili.” (Yoh. 6:10-15) Ubushiku bwakonkelepo ilyo bali bushilya bwa Bemba wa Galili, nalimo abantu nomba balilekele ukufwaisha ukumubika pa bufumu. Lyena Yesu alibalondolwelele umulimo aishile mu kubomba. Aishile mu kusambilisha abantu pa Bufumu bwa kwa Lesa, te ku kubapeela ifyo balekabila. Abebele ati: “Mwibombela ifya kulya ifyonaika, lelo mubombele ifya kulya ifibelelela ifingamutwala ku mweo wa muyayaya.”—Yoh. 6:25-27.

6. Bushe Yesu alangile shani ukuti talefwaya ukuba imfumu pano calo? (Moneni icikope pa ntendekelo ya cino cipande.)

⁶ Ilyo kwashele panono ukuti Yesu afwe, alilwike ukuti abasambi bakwe bamo balesubila  ukuti ali no kupanga ubufumu pano isonde ubwali no kulatekela mu Yerusalemu. Pa kubalungika abebele icilangililo ca bamaina. Ici cilangililo calangile ukuti Yesu, “uwa ku bufumu” ali no kuya ku calo ca kutali, kabili pali no kupita inshita pa kuti akabwele. (Luka 19:11-13, 15) Na kabili Yesu alyebele abalashi abena Roma ukuti taleitumpa mu fikansa fya calo. Ponti Pilato aipwishe Yesu ati: “Bushe uli mfumu ya baYuda?” (Yoh. 18:33) Nalimo Pilato aletiina ukuti Yesu ali no kulenga abantu baimina ubuteko, ifi e fyo aletiina sana ukutula ilyo atendeke ukuteka. Yesu amwaswike ati: “Ubufumu bwandi te bwa pano calo.” (Yoh. 18:36) Yesu tali na kulaitumpa mu fikansa fya calo pantu Ubufumu bwakwe bwali bwa ku muulu. Aebele Pilato ukuti umulimo aishile mu kubomba pano isonde wa ‘kuba inte ku cine.’—Belengeni Yohane 18:37.

7. Mulandu nshi cayafisha ukukanatungilila utubungwe utulwisha ukuba no buntungwa nangu fye ni mu mutima?

⁷ Nga twaishiba bwino umulimo uo Yehova atupeela nga fintu Yesu aishibe umulimo amupeele, tatwakaletungilila utubungwe utulwisha ukukwata ubuntungwa bwa kuiteka nangu fye ni mu mitima. Kwena calyafya ukucita ifi. Kangalila wa muputule umo alandile ati: “Abantu mu calo cesu balafwaisha ukuti ifintu fyaluke mu mikalile. Balitemwisha icalo cabo, kabili abengi bamona kwati abantu babo nga batendeka ukubateka imikalile ikawama. Icawamako ca kuti aba bwananyina balitwalilila ukuba abaikatana pantu babika amano ku kubila imbila nsuma ya Bufumu. Bacetekela ukuti Lesa e ukafumyapo ulufyengo na mafya yambi ayo tukwata.”

8. Landeni ubwafya abaYuda bakwete mu nshita ya kwa Yesu.

⁸ Ilingi line ulufyengo lulenga abantu balafwaya ukuilatumpa mu fikansa fya calo. Mu nshita ya kwa Yesu ukulipila imisonko kwali lyashi ilikalamba ilyalengele abantu balaitumpa na mu fikansa fya calo. Na kuba, icalengele Yuda umwina Galili apondokele ubuteko bwa bena Roma ni co abena Roma balelemba abantu pa kuti baletuula imituulo. Abo abena Roma baleteka ukubikako fye na balekutika kuli Yesu balingile ukulalipila imisonko iingi, pamo nga iya fipe, iya mpanga ne ya mayanda. Na kabili, bakasonkesha ba misonko baleibila abantu, ne ci calengele abantu bapate sana ukulipila imisonko. Bakasonkesha ba misonko balelipila na balashi ba buteko pa kuti babapeele ififulo kabili balebomfya ifi fifulo bubi bubi pa kuti banonke ifyuma. Sakeo kasonkesha mukalamba uwa misonko mu Yeriko, alinonkele ifyuma pantu aleibila abantu. (Luka 19:2, 8) Ifi Sakeo alecita nalimo e fyo na bakasonkesha ba misonko abengi balecita.

9, 10. (a) Finshi abalwani ba kwa Yesu bacitile apo balefwaya ukuti aitumpe mu fikansa fya calo? (b) Finshi twasambilila ku fyo Yesu abaswike? (Moneni icikope pa ntendekelo ya cino cipande.)

 ⁹ Abalwani ba kwa Yesu balefwaya ukumwesha ilyo bamwipwishe pa kulipila imisonko. Bamwipwishe nga cali fye bwino ‘ukulipila umusonko’ uo abena Roma balelipilisha abo baleteka. (Belengeni Mateo 22:16-18.) AbaYuda maka maka balipatile ukulipila imisonko pantu yalelanga ukuti abena Roma e balebateka. “Aba mu kabungwe ka kwa Herode,” abaipwishe Yesu pa kulipila imisonko baletontonkanya ukuti Yesu nga akaana ukulipila umusonko, bali no kumupeela umulandu wa kwimina ubuteko. Kabili baletontonkanya ukuti Yesu nga alanda ukuti abantu balingile ukulalipila imisonko, abasambi bakwe bali no kumusuula.

¹⁰ Yesu alingile ukuba uwacenjela pa kwasuka icipusho pa misonko pa kuti taitumpile mu fikansa fya calo. Abebele ati: “Peeleni ifya kwa Kaisare kuli Kaisare, ne fya kwa Lesa kuli Lesa.” (Mat. 22:21) Kwena Yesu alishibe ukuti bakasonkesha bamisonko balecenjesha abantu. Lelo talekele ifi fyalenga afilwa ukubika amano ku fyacindeme sana. Ifyacindeme sana Bufumu bwa kwa Lesa ubwali no kupwisha amafya ayo abantu bakwete. Ifi acitile e fyo na basambi bakwe bonse bafwile ukulacita. Tabalingile ukuba mu tubungwe twa fikansa fya calo nangu twingamoneka ukuti tulefwaya ukwafwa abantu. Abena Kristu babika amano ku kufwaya Ubufumu bwa kwa Lesa no bulungami bwakwe. Tabailishanya nga ca kuti aba mu fikansa fya calo bacita fimo ifilelanga ukuti tabali no mulinganya.—Mat. 6:33.

11. Ni nshila nshi iisuma sana iya kupwishishamo ulufyengo?

¹¹ Abengi abaleitumpa mu fikansa fya calo ilyo bashilaba Inte sha kwa Yehova balileka. Nkashi uwa ku Great Britain alandile ati: “Ilyo napwishishe amasambililo ya pa yuniversiti pa mikalile ya bantu, natendeke ukumona ukuti ifintu filingile ukwaluka mu bwikashi. Nalefwaya ukulalandilako abafiita pa kuti bakwate insambu, pantu ababuuta balitucushishe sana. Nangu ca kuti nalecimfya nga kwaba ukukansana pa fyo abafiita balebafyenga, naleumfwa ububi pa numa. Nshaishibe ukuti ifyalelenga abantu balefyenga abantu ba mushobo umbi fintu fyali mu mitima yabo kabili ifi fine e fyo balingile ukufumya mu mitima. Lelo ilyo natampile ukusambilila Baibolo, nalilwike ukuti nalingile ukwaluka mu fyo naletontonkanya. Na kuba, nkashi uwabuuta e wangafwile ukwaluka. Pali lelo nine painiya wa nshita yonse mu cilonganino ca bankomamatwi, kabili ndaibikilishako pa kuti ndesambilisha abantu aba misango yonse.”

12. “Citutumushi” nshi Yesu aebele abasambi bakwe ukucenjela na co?

¹² Mu nshita ya kwa Yesu, ilingi line abantu balesaakanya imipepele ne fikansa fya calo. Ku ca kumwenako, icitabo ca Daily Life in Palestine at the Time of Christ cilanda aciti “utubungwe uto abaYuda balimo e twali kwati tubungwe twa fikansa fya calo.” E co Yesu asokele abasambi bakwe ati: “Loleni, cenjeleni ku citutumushi ca baFarise ne citutumushi ca kwa Herode.” (Marko 8:15) Ifi Yesu alumbwile Herode afwile alelanda pa bali mu kabungwe ka kwa Herode. AbaFarise balefwaya abaYuda babe no buntungwa bwa kuiteka. Ifyo Mateo alembele filanga ukuti Yesu alilandile na pa baSaduke. AbaSaduke balefwaya ukuti ifintu fitwalilile fye ukuba ifyo fyali pantu abengi balikwete ififulo mu buteko bwa bena Roma. Yesu alisokele abasambi bakwe ukwabula ukupita na mu mbali ukuti balingile ukucenjela ku citutumushi nelyo ifisambilisho ifyo aya mabumba yatatu yalesambilisha. (Mat. 16:6, 12) Na kuba, tapakokwele ukutula apo balefwaila ukubika Yesu pa bufumu na apo alandiile pali ifi.

13, 14. (a) Bushe imitekele ne mipepele fyalengele shani kwaba ubunkalwe no lufyengo? (b) Mulandu nshi tushilingile ukucitila ubunkalwe nangu batufyenga? (Moneni icikope pa ntendekelo ya cino cipande.)

 ¹³ Abantu nga basaakanya imipepele ne fikansa fya calo, kuti baba abankalwe. Yesu aebele abasambi bakwe ukuti tabalingile ukulaitumpa mu fya musango uyu. Ifi e fyalengele ukuti intungulushi sha bashimapepo na baFarise bapange ukwipaya Yesu. Balisakamene ukuti abantu bali no kulakutika kuli Yesu kabili bali no kubasuula. Baletiina ukuti ifi nga fyacitika, ififulo bakwete mu mipepele na mu mitekele fyali no kupwa. Batile: “Nga twamuleka ifi fine, bonse bakamutetekela, na bena Roma bakesa no kutupoka itempele no luko lwesu.” (Yoh. 11:48) E ico Shimapepo Mukalamba Kayafa ali pa ntanshi ku kupanga ukwipaya Yesu.—Yoh. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Mu nshita ya bushiku Kayafa atumine abashilika ukuyaikata Yesu. Yesu alishibe ukuti ifi e fyo balefwaya ukucita, e co ilyo alelya umulaalilo wa kulekeleshako na batumwa bakwe abebele ukusenda impanga. Abebele ukusenda impanga shibili pantu alefwaya ukubasambilisha isambililo ilyacindama. (Luka 22:36-38) Pa numa, Petro abulile ulupanga no kuputula ukutwi kwa umo pa baishile mu kwikata Yesu. Icalengele ni co alikalipe pa fyo bafyengele Yesu bulya bushiku. (Yoh. 18:10) Lelo Yesu aebele Petro ati: “Bwesesha ulupanga umo lwikala, pantu bonse ababomfya ulupanga bakafwa ku lupanga.” (Mat. 26:52, 53) Ifi Yesu abasambilishe fyalilingene ne fyo alombele Yehova mwi pepo ilyo apepele lintu ifi fishilacitika, ukutila tabalingile ukuba aba muli ici calo. (Belengeni Yohane 17:16.) Ni Yehova fye e walinga ukupwisha ulufyengo.

15, 16. (a) Bushe Icebo ca kwa Lesa cayafwa shani Abena Kristu ukukanacita ubunkalwe? (b) Bupusano nshi Yehova amona pa bantu bakwe na bantu ba muli cino calo?

¹⁵ Ifi fine e fyo na nkashi wa ku Bulaya uo tulandilepo kale asambilile. Atile: “Nalimona ukuti ubunkalwe tabupwisha ulufyengo. Nalimwene ukuti ilingi line abali abankalwe balebepaya kabili abengi baleba fye abakalipa. Nalitemenwe nga nshi ilyo nasambilile muli Baibolo ukuti ni Lesa fye e wingapwisha ulufyengo pano calo. Ifi fine e fyo nsambilisha abantu pa myaka 25 iyo nabila imbila nsuma.” Munyinefwe wa mu Africa alyalula ifumo ukuba “ulupanga lwa mupashi,” e kutila, icebo ca kwa Lesa pantu nomba aleba abantu ba mitundu yonse ubukombe bwa mutende. (Efes. 6:17) Ilyo nkashi wa ku Bulaya aishileba Inte ya kwa Yehova, aupene na munyinefwe uwa mu mutundu uo uyu nkashi apatile. Icalengele ukuti aba bonse batatu baluke ni co balefwaya ukuba nga Kristu.

¹⁶ Ifi fine e fyo bonse tulingile ukwaluka! Baibolo ilinganya abantu kuli bemba uusunkaana, uwafilwa ukutekanya, kabili uwabula umutende. (Esa. 17:12; 57:20, 21; Ukus. 13:1) Nangu ca kuti ifikansa fya calo filenga kwaba ifimfulunganya, amalekano, abantu baba abankalwe, ifwe tulatwalilila ukuba aba mutende kabili abaikatana. Kabili Yehova afwile alatemwa nga nshi nga amona ifyo abantu bakwe baikatana mu calo umo abantu abengi bashaba abaikatana.—Belengeni Sefania 3:17.

17. (a) Fintu nshi fitatu ifyo tulingile ukucita pa kuti tutwalilile ukuba abaikatana? (b) Finshi tukasambilila mu cipande cikonkelepo?

¹⁷ Twasambilila ukuti fwe Bena Kristu kuti twaba abaikatana nga: (1) Twacetekela ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa ubwa ku muulu e bukapwisha ulufyengo, (2) nga tatuleitumpa mu fikansa fya calo, na (3) nga tatuli abankalwe. Na lyo line, inshita shimo ulupato lwa mushobo kuti lwalenga twafilwa ukutwalilila ukuba abaikatana. Mu cipande cikonkelepo tukasambilila ifyo tufwile ukucita pa kupwisha ubu bwafya nga fintu Abena Kristu ba mu nshita ya batumwa bacitile.