1, 2. (a) Mesho nshi bamunyinefwe na bankashi imbutushi bakwata? (b) Mepusho nshi twalayasuka?

MUNYINEFWE Lije alandile ati: “Twali pa kulongana kwa muputule ilyo inkondo ya bana calo yatendeke mu Burundi. Twalemona abantu balebutuka e lyo bambi balepika imfuti. Abafyashi bandi na fwe bana abali 11 twalifulumwike kabili twasendele fye ifintu ifinono. Balupwa lwandi bamo basukile bafika ku Malawi mu nkambi balesungila imbutushi, baendele amakilomita 1,600. E lyo bambi twasalanganine mu ncende ishalekanalekana.”

² Mwi sonde lyonse mwaba imbutushi ukucila pa mamilioni 65 abasha amayanda yabo pa mulandu wa nkondo nelyo ukubacusha. * Pali ishi mbutushi paliba na ba Nte abengi sana. Abengi balifwilwa balupwa lwabo ne fipe fyabo ifingi fyalyonaika. Mafya nshi na yambi ayo bamo bakwata? Kuti twayafwa shani aba bamunyinefwe na bankashi ‘ukulabombela Yehova no kusekelela’ nangu ca kuti balikwata amesho? (Amalu. 100:2) Na kabili kuti twacita shani pa kuti tulebila bwino imbila nsuma ku mbutushi?

3. Cali shani pa kuti Yesu na basambi bakwe abengi babe imbutushi?

³ Pa numa malaika wa kwa Yehova asoka Yosefe ukuti Imfumu Herode ilefwaya ukwipaya Yesu, Yesu na bafyashi bakwe babutukiile ku Egupti uko baileba imbutushi. Baikele ku Egupti mpaka Herode afwa. (Mat. 2:13, 14, 19-21) Ilyo papitile imyaka iingi, abasambi ba kwa Yesu mu nshita ya batumwa “basalanganine mu Yudea na mu Samaria” pa mulandu wa kuti balebacusha. (Imil. 8:1) Yesu alimwenene libela ukuti abasambi bakwe abengi baali no kusha amayanda yabo. Atile: “Ilyo bamucusha mu musumba umo, fulumukileni kuli umbi.” (Mat. 10:23) Tacayanguka ukusha ing’anda no kufulumukila ku fifulo fimbi.

4, 5. Mafya nshi imbutushi bakwata (a) ilyo balefulumuka? (b) ilyo bali mu nkambi ya mbutushi?

⁴ Imbutushi shilakwata amafya ilyo shilefulumuka na lintu shileikala mu nkambi basungila imbutushi. Ba Gad abaice baba Lije batile: “Twalyendele imilungu iingi, kabili twalesanga ifitumbi ifingi. Pali iyi nshita nali ne myaka 12. Amolu yalifimbile ica kuti naebele balupwa lwandi ukuti banshe. Batata balikeene ukunsha pantu abaimiine ubuteko abansanga nga balinjipeye, e ico balinjimishe. Twalesakamana fye pa fyo twalekabila pali ubo bwine ubushiku, twalepepa kuli Yehova kabili twalimucetekele, limo limo twalelya fye imyembe iyo twalesanga mu nshila.”—Fil. 4:12, 13.

⁵ Balupwa lwa ba Lije abengi baikele imyaka iingi mu nkambi sha mbutushi isha kabungwe ka United Nations. Na lyo line na mu nkambi mwine tabacingililwe. Pali nomba ba Lije ni bakangalila wa muputule. Batile: “Abantu abengi tabakwete incito. Balecita ulwambo, balenwa, baleteya ifyangalo fya kushitikapo, baleiba kabili balecita ubulalelale.” Pa kuti ba Nte belacitako ifi ifyabipa, balingile ukulabomba sana imilimo ya cilonganino. (Heb. 6:11, 12; 10:24, 25) Pa kuti batwalilile ukuba abakosa mu fya kwa Lesa, abengi batendeke bupainiya. Tabalesakamikwa sana pa mafya bakwete, baleibukisha ukuti filya fine abena Israele baleenda mu matololo mpaka bafika uko baleya, nabo bushiku bumo bakaleka ukwikala mu nkambi.—2 Kor. 4:18.

6, 7. (a) Finshi “ukutemwa Lesa” kulenga Abena Kristu bacita ku ba bwananyina abali na mafya? (b) Landeni pa cacitike.

⁶ Baibolo itila “ukutemwa Lesa” kulatucincisha ukulatemwana, maka maka mu nshita ya mafya. (Belengeni 1 Yohane 3:17, 18.) Ilyo kwali icipowe mu Yudea, icilonganino calipekenye ifya kukumbusuka aba bwananyina. (Imil. 11:28, 29) Na kabili umutumwa Paulo na Petro bakoseleshe Abena Kristu ukulasekelelana. (Rom. 12:13; 1 Pet. 4:9) Abena Kristu nga balingile ukulapokelela aba bwananyina ababatandalila, ninshi balingile no kulapokelela aba bwananyina abo ubumi bwabo buli mu busanso nelyo abo bacusha pa mulandu wa citetekelo cabo!—Belengeni Amapinda 3:27. *

⁷ Tapapitile sana inshita ukutula apo ba Nte abengi, abaume, abanakashi na bana bafulumukiile ukufuma ku kabanga ka calo ca Ukraine pa mulandu wa nkondo e lyo no kubacusha. Ku ca bulanda bamo balibepeye. Lelo abengi batendeke ukubasunga ku Bena Kristu banabo abekala mu ncende shimbi isha calo ca Ukraine, e lyo bambi balebasunga ku ba bwananyina mu Russia. Na mu fyalo baya tabaitumpa mu fikansa fya calo pantu ‘tabali ba muli ici calo,’ kabili balitwalilila ‘ukubila imbila nsuma ya cebo ca kwa Lesa.’—Yoh. 15:19; Imil. 8:4.

8, 9. (a) Mafya nshi imbutushi shikwata mu calo shibutukila? (b) Mulandu nshi tulingile ukubatekanishisha ilyo tulebafwa?

⁸ Abantu bamo baba imbutushi mu calo cabo cine, lelo abengi baba imbutushi mu fyalo fimbi. Ubuteko kuti bwabapeelako ifya kulya, ifya kufwala no mwakwikala, lelo nalimo te kuti babapeele ifya kulya ifyo balelya ku mwabo. Imbutushi abafuma ku fyalo ifyakaba abaya ku fyalo ifyatalala nalimo tabeshiba ifya mpepo ifyo balingile ukufwala. Nga ca kuti bafuma ku mushi, tabeshiba ifya kubomfya ifipe fya mu ng’anda ifya cisungu.

⁹ Amabuteko yamo yalafwilisha imbutushi ukubelesha imikalile ya mu calo shaya. Na lyo line mu myeshi fye iinono, ubuteko bwenekela imbutushi ukulaisakamana. Ubu nabo bwafya icine cine. Balingile ukusambilila ululimi ulupya, amafunde ayapya, bafwile ukwishiba ifyo abantu bamona ukuti mucinshi, ifya kusunga inshita, ifya kulipila imisonko, ifya kulipila ifikabilwa, ifya kutwala abana ku masukulu e lyo ne fyo balingile ukusalapula abana, ifi fyonse balingile ukufisambilila pa muku umo! Bushe kuti mwatekanishisha bamunyinefwe na bankashi imbutushi abakwata aya mafya no kubafwa?—Fil. 2:3, 4.

10. Kuti twakosha shani icitetekelo ca bamunyinefwe imbutushi abaisa mu calo cesu? (Moneni icikope pa ntendekelo ya cino cipande.)

¹⁰ Na kabili aba mu buteko limo balacita ifilenga aba bwananyina imbutushi bafilwa ukusanga icilonganino. Utubungwe tumo utwa buteko tulatiinya bamunyinefwe imbutushi ukuti tukaleka ukubafwa nelyo tukabatamfya mu calo nga bakaana ukwingila incito iingalalenga balapuswa ku kulongana. Bamunyinefwe bamo balatiina ukukaana pantu tabakwata apa kuma ukuboko, e ico balasumina ukwingila incito sha musango uyu. Kanshi tulingile bwangu bwangu ukumonana na bamunyinefwe imbutushi ilyo bafika fye. Aba bamunyinefwe balingile ukumona ukuti twalibabikako amano. Nga tuli ne cikuuku kabili tulebafwa tukalenga icitekelelo cabo cikakose.—Amapi. 12:25; 17:17.

11. (a) Finshi imbutushi pa kubalilapo bakabila? (b) Bushe bamunyinefwe imbutushi kuti balanga shani ukuti balatasha?

¹¹ Pa kubala kuti twapeelako aba bwananyina ifya kulya, ifya kufwala, nelyo ifintu fimbi ifyo bengakabila. * Nangu fye ni mu tuntu utunono kuti twabafwa, ku ca kumwenako kuti twamupeelako munyinefwe tai. Na kabili bamunyinefwe imbutushi nga baletasha pa fyo balebacitila, kabili nga tabalelombelesha, bakalenga abalebasakamana ukuba ne nsansa ishaba mu kupeela. Kwena ukulalolela fye ukuti bambi bamwafwe kuti kwalenga mwalafilwa ukuimona ukuti mwalicindama, kabili kuti kwalenga mwafilwa ukuba na bucibusa busuma na aba bwananyina. (2 Tes. 3:7-10) Na lyo line bamunyinfwe imbutushi balakabila ukubafwa.

12, 13. (a) Kuti twacita shani pa kwafwa bamunyinefwe imbutushi? (b) Langilileni.

¹² Tatulingile ukulamona ukuti tulingile ukukwata indalama ishingi pa kwafwa imbutushi, lelo tulingile ukubabikako amano no kulabako nabo pa inshita iikalamba. Nalimo kuti twabalanga ukwakuninina imyotoka na mashitima ne fya kulipila, ifya kushita ifya kulya ifisuma ifishakosa umutengo nelyo ifya kushita ifipe pamo nga mashini ya kubililako, kabili kuti twabasambilishako ifya kubomba umulimo umo pa  kuti bengakwata umwakusangila indalama. Lelo ico tulingile ukubikako sana amano, kubafwa ukulabombako sana imilimo ya cilonganino. Kuti mulebasendako muli motoka nelyo pa ncinga pa kuya mu kulongana. Na kabili kuti mwabalondolwela ifyo bengacita pa kulanda na bantu pa kubila mbila nsuma ya Bufumu. Mulebombako nabo umulimo wa kubila imbila nsuma.

¹³ Ilyo imbutushi abacaice bane baile mu cilonganino cimo, baeluda abalekanalekana balibasambilishe ukwensha motoka, ukutaipa pali kompyuta, ifya kulemba ifipepala fya kufwailapo incito, ne fya kutantika inshita pa kuti balebombesha mu mulimo wa kwa Yehova. (Gal. 6:10) Tapakokwele aba abacaice balitendeke bupainiya. Apo abacaice abene nabo balipangile ukubombako imilimo ya kwa Lesa, calengele balunduluka, kabili tabalecitako ifyo abantu muli cino calo ca kwa Satana bacita.

14. (a) Litunko nshi bamunyinefwe imbutushi balingile ukulwisha? (b) Langilileni.

¹⁴ Nga filya fine caba ku Bena Kristu bonse, bamunyinefwe imbutushi nabo balingile ukulwisha amatunko ya kufwaisha ukukwata ifyuma ayengalenga bucibusa bwabo na Yehova bwapwa. * Ba Lije abo tulandilepo kale na bana banabo balebukisha ifyo bawishi babasambilishe pa kuba ne citetekelo ilyo balefulumuka. Batile: “Batata batendeke ukupoosa ifyo twasendele cimo cimo. Pa kulekelesha baimishe icola ninshi tamuli nangu cimo, bamwentula e lyo batila: ‘Mwamona. Tamulekabila ifyaciba muli ici cola.’”—Belengeni 1 Timote 6:8.

15, 16. Kuti twayafwa shani imbutushi (a) mu fya kwa Lesa? (b) mu fyo bomfwa?

¹⁵ Imbutushi balakabila sana ukubafwa mu fya kwa Lesa na mu fyo bomfwa. (Mat. 4:4) Baeluda kuti bapokelako imbutushi impapulo mu lulimi shilanda no kushafwa ukusanga bamunyinefwe abalanda ululimi shilanda. Imbutushi ishingi shalisha balupwa, abantu abo shaleikala nabo ne filonganino. Kanshi ilyo bali na Bena Kristu banabo balingile ukumfwa ukuti Yehova alibatemwa kabili wa cikuuku kuli bena. Nga tatulebalanga ukutemwa, bakapalama sana kuli balupwa wabo abashili ba Nte nelyo abo bafuma nabo ku calo cimo cine abaishiba intambi shabo ne fyo bapitamo. (1 Kor. 15:33) Nga twabapokelela bwino mu cilonganino, ninshi tulebombela pamo na Yehova ‘ukulinda abalebeshi.’—Amalu. 146:9.

 ¹⁶ Nga filya fine cali kuli Yesu na bafyashi bakwe, imbutushi nabo te kuti babwelele ku calo cabo nga ca kuti abalebacusha bacili balateka. Na kabili ba Lije batile: “Abafyashi abengi abamweneko uko balupwa lwabo balebacenda no kubepaya te kuti bafwaye ukubwesesha abana ku calo ukwalecitika ifyabipa.” Kanshi bamunyinefwe ababa mu fyalo umo aba bwananyina imbutushi abakwetepo aya mafya babutukila, balingile ‘ukulabangulukilako, ukutemwa aba aba bwananyina, ukuba ne nkumbu, no kuicefya mu mitima.’ (1 Pet. 3:8) Pa mulandu wa kuti balebacusha sana, imbutushi shimo shilafilwa ukuba pamo na bantu bambi, kabili limo kuti bafilwa ukulanda pa fyo balebacusha, maka maka nga pali abana babo. Kanshi mulingile ukuyipusha amuti, ‘Nga ca kuti nali imbutushi, finshi ningatemwa abantu balencitila?’—Mat. 7:12.

17. Mulandu nshi ukubila imbila nsuma ku mbutushi kwingalengela shaba ne nsansa?

¹⁷ Imbutushi ishingi shifuma mu fyalo umo umulimo wa kubila imbila nsuma wabindwa. Tulatasha sana ba Nte abacincila ababa mu fyalo umo imbutushi shibutukila, abalenga imbutushi ishingi nga nshi shaumfwa “icebo ca pa bufumu” pa muku wa kubalilapo. (Mat. 13:19, 23) Abengi “abafininwa” balasansamushiwa nga baya ku kulongana kabili basosa abati: “Lesa aba muli imwe cine cine.”—Mat. 11:28-30; 1 Kor. 14:25.

18, 19. Kuti twalanga shani ukuti twaliba abacenjela ilyo tulebila imbila nsuma ku mbutushi?

¹⁸ Bonse ababila imbila nsuma ku mbutushi balingile ukuba “abacenjela” kabili ‘abasalapuka.’ (Mat. 10:16; Amapi. 22:3) Mulekutika ku mafya bakwete, lelo tamulingile ukulanda pa fikansa fya calo. Mulekonka ifyo iofeshi lya musambo lyalanda na mafunde ayo abalashi babikako pa kuti tamuibikile mu busanso nelyo ukubika bambi mu busanso. Mufwile ukwishiba no kucindika imipepele ya mbutushi e lyo ne ntambi shabo. Ku ca kumwenako, abantu abafuma ku fyalo fimo balicindikisha sana ifyo baishiba ukuti e fyo abanakashi balingile ukufwala. Kanshi ilyo muleya mu kushimikila ku mbutushi tamulingile ukufwala ifingabapunwisha.

¹⁹ Nga filya umwina Samaria musuma uo Yesu alandilepo mu cilangililo acitile, na ifwe tulingile ukulayafwa abantu abalecula ukubikako fye na bashili ba Nte. (Luka 10:33-37) Inshila iikalamba iyo twingabafwilamo kulabashimikila imbila nsuma. Eluda umo uwayafwapo imbutushi ishingi atile: “Tatulingile ukupoosa inshita ukubeba ukuti tuli Inte sha kwa Yehova no kuti ico twendele ni ku kubafwa mu fya kwa Lesa te ku kubapeela ifintu. Pantu bamo kuti batendeka ukulongana na ifwe pa kuti fye balepokako fimo.”

20, 21. (a) Fisuma nshi ififuma mu kucita ifilanga ukuti twalitemwa imbutushi? (b) Finshi tukasambilila mu cipande cikonkelepo?

²⁰ Nga tuletemwa “abalebeshi” kuti mwafuma ifisuma. Ilyo abalume ba kwa nkashi Alganesh bafwile, uyu nkashi alifulumwike mu calo ca Eritrea pamo na bana bakwe 6 pantu balebacusha. Bafikile mu calo ca Sudan pa numa ya kwenda inshiku 8 ukupita mu ciswebebe. Uyu nkashi atile: “Aba bwananyina muli ici calo batusungile kwati fye ni fwe balupwa wabo, balitupeele ifya kulya, ifya kufwala, umwakwikala ne ndalama sha kubomfya nga tulefwaya ukuyapo kumo. Takuli nangu umo uwingapokelela abo ashaishiba mu ng’anda yakwe pa mulandu fye wa kuti bapepa Lesa umo wine! Ni Nte sha kwa Yehova fye epela!”—Belengeni Yohane 13:35.

²¹ Kuti twayafwa shani abana ba mbutushi na bana ba bakuukila ku fyalo fimbi? Mu cipande cikonkelepo, tukasambilila pa fyo twingacita pa kwafwa aba abana ukulabombela Yehova no kusekelela.