1-2. Cinshi icacindama ico abaYuda abaleikala mu Babiloni balingile ukusalapo ukucita? (Esra 1:2-4)

 ALA CALIWEME ilyo imfumu yabilishe ukuti abaYuda abo basendele bunkole mu Babiloni pa myaka 70, bali no kubwelelamo ku mwabo ku Israele. (Belengeni Esra 1:2-4.) Ni Yehova fye walengele ukuti ici cicitike. Mulandu nshi twalandila ifi? Pantu abena Babiloni nga basenda abantu muli bunkole, tabalebalekelako. (Esa. 14:4, 17) Nomba umusumba wa Babiloni baliucimfishe, kabili imfumu iipya yaebele abaYuda ukubwelelamo ku mwabo. Ne ci calengele ukuti abaYuda abengi, maka maka imitwe ya ndupwa basalepo nampo nga kuya ku Israele nelyo ukushala mu Babiloni. Calikosele ukusalapo bwino ifya kucita. Mulandu nshi?

² Abengi balikotele sana ica kuti tabali no kukumanisha ukubwelelamo ku Israele. Kabili pa mulandu wa kuti abaYuda abengi bafyalilwe mu Babiloni, e musumba baishibe. Abafyalilwe mu Babiloni tabalemona icalo ca Israele nge calo cabo, lelo balecimona nge calo umwaleikala ifikolwe fyabo. AbaYuda bamo bali abakankaala mu Babiloni, kanshi nalimo calibakosele ukusha amayanda yabo ayasuma nelyo amakwebo yabo no kuya ku calo ico bashaishibe.

3. Bushe Yehova ali no kupaala shani abaYuda abali no kubwelelamo ku Israele?

³ AbaYuda abali ne cishinka bena balemona ukuti ukubwelelamo ku Israele kwalicindeme sana ukucila pa fintu ifyo bali no kusha. Cimo icacindeme sana ca kuti bali no kuya mu kupepa Yehova. Nangu ca kutila mu Babiloni mwali amatempele ukucila pali 50, tamwali itempele lya kwa Yehova. Tamwali iciipailo apo abena Israele bali no kulatuulila amalambo nga filya Amafunde ya kwa Mose yalandile. Kabili mu Babiloni tamwali bashimapepo abali no kulatuula ayo malambo. Na kabili, abantu ba kwa Yehova bali banono sana nga kubalinganya  ku bantu abashalepepa Yehova. Kanshi abaYuda abengi abali ne cishinka kuli Yehova balefwaisha nga nshi ukubwelelamo ku mwabo pa kuti bayebwesha ukupepa kwasanguluka.

4. Finshi Yehova alaile abaYuda abali no kubwelelamo ku Israele?

⁴ Ulu lwendo ulwa-afya ulwa kufuma ku Babiloni ukuya ku Israele lwali no kusendela abena Israele imyeshi 4. Na lyo line, Yehova alibalaile ukuti ali no kuwamya inshila kabili ali no kubacingilila. Esaya, atile: “Wamyeni inshila ya kwa Yehova! Lungamikileni Lesa wesu umusebo mu ciswebebe. . . . Impanga ya tupili ikaba iyatambalala, ne mpanga yalundumana ikabatama.” (Esa. 40:3, 4) Elenganyeni ifyo iyi nshila iyapitile mu ciswebebe yalemoneka bwino, yali iyatambalala kabili umwabula imilundu. Abali no kwenda muli iyi nshila bali no kutemwa icine cine. Calibangukile ukwenda muli iyi nshila iyabatama pantu tabali no kulaninika imilundu nelyo ukwenda mu mikonko. Kabili bali no kufika bwangu.

5. Lishina nshi bapeele inshila ya mampalanya iyafumine ku Babiloni ukuya ku Israele?

⁵ Muno nshiku, imisebo iingi bali-inika amashina nelyo ukuipeela amanambala. Ne yi ine inshila ya mampalanya iyo Esaya alandilepo yalikwata ishina. Tubelenga ukuti: “Kulya kukaba umusebo, kukaba inshila; iketwa Inshila ya Mushilo. Uwakowela takapitemo.” (Esa. 35:8) Bushe ifi Yehova alaile abena Israele fyaleimininako cinshi? Kabili cinshi fimininako muno nshiku?

6. Mulandu nshi iyi nshila baleitila ukuti “Inshila ya Mushilo”?

⁶ Ishina lya kuti “Inshila ya Mushilo,” lyaliweme sana! Mulandu nshi baleitila iyi nshila ukuti “Inshila ya Mushilo”? Muli iyi nshila, tamwali no kupita “uwakowela,” e kutila abaYuda bonse abalecita ubulalelale, abalepepa utulubi nelyo abalecita imembu ishikalamba. AbaYuda abali no kubwelelamo ku Israele bali no kuba “bantu ba mushilo” kuli Lesa wabo. (Amala. 7:6) Nomba ici tacilepilibula ukuti apo bali bantu ba mushilo ilyo balefuma ku Babiloni, tabalekabila ukwalukako muli fimo pa kuti balelenga Yehova ukulasekelela.

7. Finshi abaYuda bamo bali no kwalukamo? Landeni pa ca kumwenako.

⁷ Nga fintu tulandilepo pa kubala, abaYuda abengi bafyalilwe mu Babiloni kabili balibeleshe ifyo abena Babiloni baletontonkanya pa fintu, e lyo ne fyo baleikala. Pa numa ya myaka iingi ukutula apo abaYuda babwelelemo ku Israele, Esra alimwene ukuti abaYuda abengi baupile abanakashi abashalepepa Yehova. (Ukufu. 34:15, 16; Esra 9:1, 2) Na kabili Umulashi Nehemia alipapile sana ukusanga ukuti abana abafyalilwe mu Israele, tabaishibe no kulanda ululimi lwa baYuda. (Amala. 6:6, 7; Nehe. 13:23, 24) Bushe aba bana bali no kusambilila shani ukutemwa, e lyo no kulapepa Yehova nga ca kuti tabaleumfwa iciHebere, ululimi umo Icebo ca kwa Lesa calembeelwemo? (Esra 10:3, 44) Aba baYuda balingile ukwaluka sana, lelo cali no kwanguka ukwaluka apo bali mu Israele umo ukupepa kwasanguluka kwalebweshiwa panono panono.—Nehe. 8:8, 9.

8. Mulandu nshi ifyacitikile abaYuda fyatukumina muno nshiku? (Moneni icikope icili pa nkupo.)

⁸ Bamo kuti batontonkanya ukuti, ‘Ili lyashi lisuma sana. Nomba bushe ifi ifyacitikile abaYuda fyalitukuma muno nshiku?’ Ee fyalitukuma, pantu na ifwe pali ino nshita tule-enda mu “Nshila ya Mushilo.” Nampo nga twaba pa basubwa nelyo aba mu “mpaanga  shimbi,” bonse tulakabila ukutwalilila ukwenda mu “Nshila ya Mushilo.” Iyi nshila e ilenga tulepepa Yehova pali ino nshita e lyo na ku ntanshi ilyo Ubufumu bwa kwa Lesa bukafumyapo amafya. b (Yoh. 10:16) Ukutula mu 1919, abantu abengi nga nshi, abaume, abanakashi na bana balifuma muli Babiloni Mukalamba, e kutila ukupepa konse ukwa bufi kabili balitendeka ukwenda mu nshila ya mampalanya. Nalimo na imwe e po mwaba pa batendeka ukwenda pali iyi nshila ya mampalanya. Nangu ca kuti abantu batendeke ukwenda muli iyi nshila ya mampalanya imyaka 100 iyapita, abantu batendeke ukupekanya iyi nshila imyaka iingi nga nshi ilyo uyu mwaka wa 1919 ushilafika.

9. Ukulingana na mashiwi yaba pali Esaya 57:14, bushe “Inshila ya Mushilo” bali no kuiwamya shani?

⁹ Yehova alifumishe fyonse ifya kuipununako mu nshila iyo abaYuda abalefuma mu Babiloni bali no kupitamo. (Belengeni Esaya 57:14.) Inga muno nshiku, bushe Yehova alifumyamo fyonse ifya kuipununako mu “Nshila ya Mushilo”? Imyaka iingi ilyo umwaka wa 1919 taulafika, Yehova alibomfeshe abaume abaletiina ishina lyakwe ukuwamya inshila pa kuti abengi bafume muli Babiloni Mukalamba. (Linganyeniko Esaya 40:3.) Balicitile fyonse ifyalekabilwa pa kuwamya iyi “Nshila ya Mushilo” pa kuti bonse abali no kwisa mu kupepa Yehova bafume muli Babiloni Mukalamba, no kwisa muli Paradaise ya ku mupashi umo ukupepa kwasanguluka ukwa kwa Yehova kwali no kubweshiwa. Finshi balecita pa kuwamya iyi nshila? Lekeni tusambilile pali fimo ifyo bacitile pa kuwamya iyi nshila.

10-11. Bushe ukupulinta no kupilibula Baibo kwalenga shani abantu ukwishiba ifyo Baibo isambilisha? (Moneni ne cikope.)

¹⁰ Ukupulinta Baibo. Ilyo umwaka wa 1450 ushilafika, Baibo baleikopolola fye ku minwe. Uyu mulimo walesenda inshita iitali ica kuti amaBaibo yaleba fye ayanono kabili yalikosele sana umutengo. Nomba ilyo batendeke ukupanga amamashini ya kupulintilako, balipangile amaBaibo ayengi kabili abantu abengi balikwete amaBaibo.

¹¹ Ukupilibula Baibo. Pa myaka iingi, Baibo yalembelwe fye mu ciLatin, ululimi ulo abantu abasambilila fye baleumfwa. Ilyo abantu baishileishiba sana ukupulinta, abaume abaletiina Lesa balibombeshe ukupilibula Baibo mu ndimi isho abantu balelanda. E ico abalebelenga Baibo balelinganya ifyo bashimapepo balebasambilisha ku fyo Baibo isambilisha.

12-13. Landeni pali fimo ifyo abalesambilila Baibo bacitile mu myaka ya ba 1800, pa kuti balenge abantu beshibe ukuti ifyo imipepele yalesambilisha fya bufi.

¹² Impapulo tubomfya pa kusambilisha abantu. Abasambi ba Baibo balesambililako ifingi ku fyo balebelenga mu Cebo ca kwa Lesa. Nomba bashimapepo balefulwa ilyo abasambi ba Baibo bale-ebako abantu ifyo balesambilila. Ku ca kumwenako, mu 1835, abasambi ba Baibo balitendeke ukupeela abantu amatrakiti ayalelanda pa fisambilisho fya bufi ifyo amacalici yalesambilisha.

¹³ Nalimo mu 1835, ba Henry Grew abaletiina Lesa balisabankenye trakiti iyalelanda pa fyo abafwa baba. Muli iyi trakiti balilondolwele ukubomfya Amalembo ifishinka ifyalelangilila ukuti Lesa e upeela umuntu umweo uushifwa. Fwe bantu tatufyalwa no mweo uushifwa nga filya amacalici yambi yalesambilisha. Mu 1837 ba George Storrs balisangile iyi trakiti ilyo bali mwi shitima. Bali-ibelengele kabili balishininkishe ukuti nabasanga icine.  Batendeke ukwebako abantu ifyo basambilile. Mu mwaka wa 1842, balilandile ilyashi pa miku iingi ilyakwete umutwe uusuma uwaleti “Ukufwailisha—Bushe Ababifi ni ba Munshifwa?” Ifyo ba George Storrs balelemba fyalilengele ba Charles Taze Russell basambililako ifyo abantu baba nga bafwa.

14. Bushe filya abaume abaletiina Lesa batendeke ukuwamya “Inshila ya Mushilo” fyalengele shani munyinefwe Russell na ba bwananyina bambi ukunonkelamo? (Moneni ne cikope.)

¹⁴ Bushe filya abaume abaletiina Lesa batendeke ukuwamya “Inshila ya Mushilo” fyalengele shani munyinefwe Russell na ba bwananyina bambi ukunonkelamo? Ilyo balesambilila, balikwete ifitabo ifingi ifyalelanda pali Baibo e lyo na maBaibo yambi ayapilibwilwe kale ayalebafwa ukumfwikisha ifyo balesambilila. Na kabili balinonkelemo mu fyo abaume pamo nga ba Henry Grew, ba George Storrs e lyo na bambi bafwailishe mu Baibo. Munyinefwe Russell e lyo na basambi ba Baibo bambi nabo balibombeleko umulimo wa kuwamya inshila ilyo batendeke ukulemba amabuuku e lyo na matrakiti ayalelanda pa fyo Baibo isambilisha.

15. Finshi ifyacindama ifyacitike mu 1919?

¹⁵ Mu 1919, Babiloni Mukalamba takwete amaka pa bantu ba kwa Lesa. Muli ulya wine mwaka, “umusha wa cishinka kabili uwashilimuka” alitendeke ukubomba, pa kuti abantu abali no mutima uwalefwaya ukusambilila batendeke ukwenda mu “Nshila ya Mushilo.” (Mat. 24:45-47) Filya abaume ba kubalilapo abaletiiina Lesa batendeke ukuwamya inshila, fyalilengele abatendeke ukwenda muli iyi nshila beshibilepo na fimbi pali Yehova e lyo ne fyo afwaya ukucita. (Amapi. 4:18) Kabili batendeke ukwikala nge fyo Yehova afwaya. Yehova tale-enekela ukuti abantu bakwe baaluke pa muku umo. Lelo alilengele baya balealuka panono panono. (Moneni akabokoshi kaleti “ Yehova Alasambilisha Abantu Bakwe Panono Panono.”) Ala tukaba sana ne nsansa ilyo tukalaikala ukulingana ne  fyo Yehova afwaya no kulacita ifikalalenga alesekelela lyonse.—Kol. 1:10.

16. Ukutula mu 1919, bushe “Inshila ya Mushilo” baiwamya shani? (Esaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Inshila yonse ilakabila ukulaiwamya cila nshita. Ukutula mu 1919, umulimo wa kuwamya “Inshila ya Mushilo” walitwalilila pa kuti abantu abengi bafume muli Babiloni Mukalamba. Umusha wa cishinka kabili uwashilimuka uo basontele alitendeke ukubomba kabili mu 1921, alisabankenye impapulo ishilanda pali Baibo ishali no kwafwa abasambi ba Baibo ukusambilila icine. Icitabo caleti The Harp of God balicisabankenye ku bantu mupepi na 6 milioni mu ndimi 36 kabili abengi balisambilile icine. Pali ino nshita twalikwata icitabo icisuma icitila, Kuti Mwaba ne Nsansa Umuyayaya! ico tubomfya pa kusambilisha abantu Baibo. Muli shino nshiku sha kulekelesha, Yehova alabomfya icilonganino cakwe ukutupekanishisha ifya kulya fya ku mupashi ifitwafwa ukulaenda mu “Nshila ya Mushilo.”—Belengeni Esaya 48:17; 60:17.

17-18. Bushe “Inshila ya Mushilo” ni kwisa itutwala?

¹⁷ Kuti twatila umuntu nga asumina ukulasambilila Baibo ninshi akwata ishuko lya kutendeka ukwenda mu “Nshila ya Mushilo.” Bamo bendamo fye panono no kufumamo. E lyo bambi balafwaisha ukutwalilila ukwenda muli iyi nshila mpaka bakafike na ku mpela. Ni kwi uko uyu musebo utwala?

¹⁸ Abakwata isubilo lya kwikala ku muulu, “Inshila ya Mushilo” itwala kwi “bala lya kwa Lesa” ku muulu. (Ukus. 2:7) E lyo abakwata isubilo lya kwikala pano isonde bena, “Inshila ya Mushilo” ikabatwala ku kupwililika ukukabako pa mpela ya myaka 1,000 iyo Kristu akateka. Nga mulenda muli iyi nshila, tamufwile ukubwelela inuma. Kabili mwikaleka ukwendamo mpaka mukafike mu calo cipya!