Abena Kristu ba mu Kubangilila ne Calo

MUPEPI ne myaka amakana yabili iyapitapo, ica kuponako ca kusungusha calicitike mu Middle East. Umwana wafyalwa eka uwa kwa Lesa alituminwe ukufuma ku calo cakwe ica kwikalamo mu muulu ku kwikala pa kashita kanono mu calo ca mutundu wa muntu. Ni shani fintu icinabwingi ca mutundu wa muntu caankwileko? Umutumwa Yohane asuko kuti: “[Yesu] e po ali pano isonde, na pano isonde palengelwe kuli wene, kabili pano isonde tapamwishibe iyo; aishile ku mwabo [Israele], na ba ku mwabo tabamusekelele.”—Yohane 1:10, 11.

Icalo tacapokelele Yesu nangu panono, Umwana wa kwa Lesa. Mulandu nshi cishamupokelele? Yesu alondolwele umulandu umo lintu atile: “Aba pano isonde . . . bapata ine, ico ine mbashimiko bunte ukuti imilimo yabo ya bubifi.” (Yohane 7:7) Mu kupelako, aba pano isonde bamo bene—ukwimininwako ne ntungulushi sha butotelo isha ciYuda shimo, imfumu ya ku Edomu, na politishani umwina Roma—baipeye Yesu. (Luka 22:66–23:25; Imilimo 3:14, 15; 4:24-28) Ni shani pa lwa  bakonshi ba kwa Yesu? Bushe icalo cali no kuba icacilapo kuipekanya ukubapokelela? Iyo. Mu kwipipa pa ntanshi ya mfwa yakwe, Yesu abasokele ukuti: “Amuba aba pano isonde, aba pano isonde nga batemwa ababo bene; lelo ico tamuli ba pano isonde, lelo ine namusalile mu ba pano isonde, e co aba pano isonde bamupatila.”—Yohane 15:19.

Mu Nshita sha Butumwa

Amashiwi ya kwa Yesu yashininkishe ukuba aya cine. Imilungu fye inono pa numa ya mfwa yakwe, abatumwa bakwe baliketwe, ukutiinishiwa, no kupumwa. (Imilimo 4:1-3; 5:17, 18, 40) Mu kwipipa pa numa ya ico, Stefani wapimpa akulilwe pa ntanshi ya Sanhedrini ya ciYuda kabili lyene alipoolelwe amabwe imfwila. (Imilimo 6:8-12; 7:54, 57, 58) Pa numa, umutumwa Yakobo aliputunkanishiwe ku Mfumu Herode Agrippa I. (Imilimo 12:1, 2) Mu kati ka nyendo shakwe isha bumishonari, Paulo alipakeswe pa kusongelekanya kwa baYuda Abasalanganiwe.—Imilimo 13:50; 14:2, 19.

Ni shani fintu Abena Kristu ba mu kubangilila baankwileko ku kupakasa kwa musango yo? Mu nshiku sha mu kubangilila, lintu amabulashi ya butotelo yabindile abatumwa ukushimikila mwi shina lya kwa Yesu, abatumwa balondolwele ukuti: “Tuli no kunakila Lesa ukucilo kunakila abantu.” (Imilimo 4:19, 20; 5:29) Iyi yatwalilile ukuba e mibele yabo iya mutima ilyo lyonse ukukaanya kwaimineko. Nangu ni fyo, umutumwa Paulo afundile Abena Kristu mu Roma ‘ukunakila bakateka [aba kamfulumende] abacilamo.’ Na kabili abafundile ukuti: “Nga cingacitwa, mube aba mutende ku bantu bonse nga caba mu maka yenu.” (Abena Roma 12:18; 13:1) Muli fyo, Abena Kristu ba mu kubangilila bali no kulanga ukushikatala kwamonekesha. Baumfwilile Lesa nga Kateka wabo umukalamba. Pa nshita imo ine, banakile amabulashi ya luko no kwesha ukuba aba mutende ku bantu bonse.

Abena Kristu mu Calo ca ciRoma

Ku numa mu calo ca mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo uwa Buteko bwa ciRoma, Abena Kristu ukwabulo kutwishika balinonkelemo ukufuma muli Pax Romana, nelyo Umutende wa ciRoma, uwasungililwe ne fita fya ciRoma. Imitekele yashikatala iya cishinte ce funde no muyano, imisebo isuma, ne myendele ya pali bemba iyacingililwa mu kwampanako fyaleteleko ifyashingulukako ifyasenamine ukulunduluka kwa buKristu. Abena Kristu ba mu kubangilila mu kumonekesha balishibe imisha bakwete kuli sosaite kabili baumfwile ukukambisha kwa kwa Yesu ku ‘kupeela ifya kwa Kaisare kuli Kaisare.’ (Marko 12:17) Ukulembela kateka wa ciRoma Antoninus Pius (138-161 C.E.), Justin Martyr atungile ukuti Abena Kristu, “mu kucilapo kuipekanya pa bantu bonse,” balipile imisonko yabo. (First Apology, icipandwa 17) Mu 197 C.E., Tertullian aebele bakateka ba ciRoma ukuti bakasonkesha ba misonko babo balikwete “imisha ya kutootela ku Bena Kristu” pa nshila yasakamanishisha intu balipililemo imisonko yabo. (Apology, icipandwa 42) Iyi yali ni nshila imo intu bakonkelemo ukufunda kwa kwa Paulo ukuti balingile ukunakila amabulashi yacilamo.

Mu kulundapo, ukufika pantu ifishinte fyabo ifya Bwina Kristu fyali no kusuminisha, Abena Kristu ba mu kubangilila baeseshe ukuba aba mutende ku bena mupalamano babo. Lelo ici tacali icayanguka. Icalo cabashingulwike cali ca bucisenene nga nshi kabili cashikeme mu kupepo tulubi kwa bena Greece na bena Roma, kuntu ukupepa kateka kwali nakulundwako bwangu. Ubutotelo bwa cisenshi ubwa bena Roma bwali apakalamba ubutotelo bwa Buteko, e co ukukaana ukuli konse ku kubelesha bwene kwali no kumonwa ngo bulwani ku Buteko. Ni kwi ici cashile Abena Kristu?

 Profesa wa pa Oxford E. G. Hardy alembele ukuti: “Tertullian atantawila ifintu ifingi ifyali ifishingacitika ku Mwina Kristu wasakamanishisha, pamo nge fyabimbilemo kupepo tulubi: ku ca kumwenako umulapo uwali uwaseeka pa fipangano; ukubengeshimya kwa fiibi pa mitebeto, na fimbipo; ukusefya kwa butotelo bwa cisenshi konse; amangalo ne fya kusekesha; ukulamuka kwa kusambilisha ifitabo [fya cishilano ca cisenshi] ifya ku calo; umulimo wa fita; incito sha cintubwingi.”—Christianity and the Roman Government.

Ee, cali icayafya ukwikala mu calo ca ciRoma ukwabula ukufutuka icitetekelo ca Bwina Kristu. Kalemba wa ciKatolika uwa ku France A. Hamman alembo kuti: “Cali icishingacitikako ukucita icili conse ukwabula ukulolenkana na kalesa. Icifulo ca Mwina Kristu camuletele impika sha cila bushiku; tapokelelwe kuli sosaite . . . Alolenkene ne mpika sha libili libili mu ŋanda, mu misebo, pa mushiika . . . Mu musebo, nampo nga aali mwikashi wa mu Roma nelyo iyo, Umwina Kristu alingile ukufuula icisote ku mutwe lintu alepita pe tempele nelyo pa caimikwa ca kwibukisha. Ni shani fintu engataluka ku kucite co ukwabula ukubalamuna umutunganya, nalyo line ni shani fintu engabomba ukwabula ukunakilako? Nga ca kuti aali mu bukwebo kabili akabile ukwashima indalama, aali no kulapa ku washimisha indalama mwi shina lya tulesa. . . . Nga ca kuti apokelele incito ya cintubwingi, aenekelwe ukupeela ilambo. Nga ca kuti alembelwe mu fita, ni shani fintu engasengauka ukulapa umulapo no kwakana mu ntambi sha mulimo wa fita?”—La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197) (Ubumi bwa Cila Bushiku pa Kati ka Bena Kristu ba mu Kubangilila, 95-197 C.E.).

Abana Calo Basuma, Lelo Abalandilwa Bubi Bubi

Mupepi na 60 nelyo 61 C.E., lintu Paulo ali mu Roma ukulolela ukupingulwa kuli Kateka Nero, abaYuda baletungulula basosele ukukuma ku Bena Kristu ba mu kubangilila ukuti: “Pantu icakaniko ici caishibikwa kuli ifwe ukuti konse konse cisoselwo bubi.” (Imilimo 28:22) Icalembwa ca lyashi lya kale cicitilo bunte ukuti Abena Kristu basoselwo bubi—lelo ico mu lufyengo. Mu citabo cakwe The Rise of Christianity, E. W. Barnes ashimiko kuti: “Mu fipepala fya bulashi bwa mu kubangilila ifya kako akabungwe ka buKristu kemininwako pamo nga ka mibele isuma nga nshi kabili akomfwila ifunde. Ifilundwa fya kako bafwaile ukuba abana calo basuma na batekwa ba cumfwila. Basengawike ukupelebela ne mibele yabipa iya cisenshi. Mu bumi bwa pa mbali bafwaile ukuba abena mupalamano ba mutende ne fibusa fyacetekelwa. Balisambilishiwe ukuba abasakamana, abapikintika kabili abapempenkana. Pa kati ka kubola no bupulumushi, baali aba bufumacumi kabili aba cine, nga ca kuti baali aba cishinka ku fishinte fyabo. Ifipimo fyabo ifya kwampana kwa bwamba fyali ifyasumbuka: icikakilo ca cupo calicindikwe no bumi bwa lupwa bwali ubwasanguluka. Mu kuba ne yo mibele tabali na kuba, nga fintu umo aali no kutontonkanya, abana calo bayafya. Nalyo line balisuulilwe pa nshita yalepa, ukulandilwa bubi bubi no kupatwa.”

Nga fintu fye icalo ca ku kale tacaumfwikishe Yesu, tacaumfwikishe Abena Kristu na muli ifyo calibapatile. Apantu balikeene ukupepa kateka na tulesa twa cisenshi, balipeelwe umulandu wa bumukanalesa. Nga ca kuti akayofi kalicitike, balipeelwe umulandu pa kukalifya tulesa. Pa mulandu wa kuti tabasangilwe ku mangalo ya bucisenene nelyo ifilangisho fya kulwa ne finama, balangulwikwe abashatemwa ukwangalila capamo, nelyo fye ‘abapato mushobo wa buntunse.’ Abalwani babo batungile ukuti amayanda yalibongolwelwe ku “cakaniko” ca buKristu no kuti cali kanshi ica busanso ku kushikatala kwa kwangalila capamo. Tertullian alandile ulwa balume ba cisenshi abasalilepo ukuti abakashi babo bacite ubucende ukucila ukuti basanguke Abena Kristu.

Abena Kristu balilengulwilwe pa mulandu wa kuti balwishishe ukuponye fumo, ukwabeleshiwe mu kusaalala pali ilya nshita. Nalyo line, abalwani babo babapeele umulandu wa kwipaya abana. Catunganishiwe ukuti pa kulongana kwabo banwene umulopa wa bana bapeelwe ilambo. Pa nshita imo ine, abalwani babo baeseshe ukubapatikisha ukulya soseji wa mulopa, pa kwishiba ukuti ici cali mu  kulwishanya na kampingu wabo. Muli fyo aba bakakaanya bapilike ukupeela kwabo kwine ukwa mulandu.—Tertullian, Apology, icipandwa 9.

Ukusuulwa nge Cakaniko Cipya

Kalemba we lyashi lya kale Kenneth Scott Latourette alembele ukuti: “Nalyo line ulubali na lumbi ulwa kupeela imilandu lwabikile ubuKristu ku kupontelwa pa kutendeka kwa buko ukwa nomba line no kucilanya bwene ku bukokole bwa balwani ba buko [Amabutotelo ya cisenshi aya baYuda na ya bena Greece na bena Roma].” (A History of the Expansion of Christianity, Volyumu 1, ibula 131) Mu kubangilila kwa mwanda wa mwaka uwalenga bubili C.E., kalemba we lyashi lya kale umwina Roma Suetonius aitile ubuKristu “ukupupe imipashi kupya ukwa busanso.” Tertullian apampamike ukuti ishina line Umwina Kristu lyalipatilwe no kuti Abena Kristu bali cakaniko capatilwe. Ukulando lwa nshila abalashi ba Buteko bwa ciRoma bamwene Abena Kristu mu mwanda wa myaka uwalenga bubili, Robert M. Grant alembele ukuti: “Imimwene ya kutendekelako yali ya kuti ubuKristu bwali fye butotelo bushakabilwa, nakalimo ubwa busanso.”—Early Christianity and Society.

Ukupeelwa Umulandu wa Kusangula Kwakaluka

Mu citabo cakwe Les premiers siècles de l’Eglise (Imyanda ya Myaka iya mu Kubangilila iye Calici), profesa wa pa Sorbonne Jean Bernardi alembele ukuti: “[Abena Kristu] bali no kufumina ku kulanda konse konse kabili ku uuli onse. Pa misebo ikalamba na mu misumba, pa fifulo fya cintubwingi na mu mayanda. Nampo nga balipokelelwe nelyo ukukanapokelelwa. Ku babusu, na ku bakankaala abafinininwa ku fikwatwa fyabo. Ku banono na kuli bakateka ba fitungu fya ciRoma . . . Bali no kuya mu misebo, ukunina amato, no kuya ku mpela sha pe sonde.”

Bushe balicitile ici? Mu kumonekesha balicitile. Profesa Léon Homo ashimiko kuti Abena Kristu ba mu kubangilila balikwete imimwene ya cintubwingi ukulwisha bene pa mulandu wa “kusangula kwabo ukwa mupampamina.” Profesa Latourette alondolola ukuti ilintu abaYuda balufishe ukupimpa kwabo ku kusangula, “Abena Kristu, pa lubali lumbi, bali bamishonari bapimpisha na muli fyo baimishe ubukali.”

Mu mwanda wa myaka uwalenga bubili C.E., uwa mano ya buntunse umwina Roma Celsus alengulwile inshila sha kushimikilamo isha Bena Kristu. Alondolwele ukuti ubuKristu bwali bwa bashasambilila no kuti bwali no ‘kushinina fye abatumpa, abasha, abanakashi, na bana banono.’ Apeele umulandu Abena Kristu uwa kufundawila “abantu babepwa,” ukubalenga “ukusumina ukwabula itontonkanyo lya kupelulula.” Atungile ukuti baebele abasambi babo abapya ati: “Mwilaipusha ifipusho; sumineni fye.” Nalyo line, ukulingana na Origen, Celsus umwine asumine ukuti “tacali fye bantu yaweyawe beka abatungulwilwe ku cifundisho ca kwa Yesu ku kupokelela ubutotelo Bwakwe.”

Takwali Ukukumbinkanya

Abena Kristu ba mu kubangilila balilengulwilwe mu kulundapo pa mulandu wa kuti batungile ukukwata icine ca kwa Lesa wa cine umo. Tabapokele ukukumbinkanya, nelyo ukusakaanya ifisumino. Latourette alembele ukuti: “Ukukanapala icinabwingi ca fisumino fya pali iyo nshita, bene [Abena Kristu] bali pa bulwani na mabutotelo yambi. . . . Mu kucilana no kutekelesha kwaanana nga nshi ukwaishibishe imipepele ya kusefya imbi, babilishe ukuti balikwete icine ca kupelako.”

Mu 202 C.E., Kateka Septimius Severus apeele icipope ukubinda Abena Kristu  ukupilibula abantu. Ici, nangu cibe fyo, tacabaleseshe ukufuma mu kucitilo bunte pa lwa citetekelo cabo. Latourette alondolola ica kufumamo ati: “Mu kukaana kwa buko ukubombela pamo no busenshi bwa iyo nshita kabili mu kuba ne ntambi ishingi isha kwangalila capamo ne fibelesho fya mibele isuma ifya nshita [ubuKristu bwa mu kubangilila] bwalundulwile umuyano no kuteyanya ifyo fyabalwikenye na sosaite. Ukuputukako kwine ukwafwaikwe pa kuilunda kuli bwene kwapeele abakakatile kuli bwene ubushinino ubwapangile intulo ya bukose mu kulwisha ukupakasa ne ya kupimpa mu kupilibula abantu.”

Icalembwa ca lyashi lya kale muli ifyo, cili, icalengama. Pa lubali lukalamba, Abena Kristu ba mu kubangilila, ilintu baletukusha ukuba abekashi basuma ku kwikala mu mutende na bantu bonse, bakeene ukuba “ulubali lwa calo.” (Yohane 15:19, NW) Balicindike amabulashi. Lelo lintu Kaisare ababindile ukushimikila, tabakwete mwa kusengulwila lelo ukutwalilila ukushimikila. Balyeseshe ukuba aba mutende ku bantu bonse lelo bakeene ukunashako ifipimo fya mibele isuma no kupepo tulubi kwa cisenshi. Pali conse ici, balisuulilwe, ukulandilwa bubi bubi, ukupatwa, no kupakaswa, nga fintu fye Yesu ali nasobela ukuti bakapakaswa.—Yohane 16:33.

Bushe ukupaatuka kwabo ukufuma ku calo kwalitwalilile? Nelyo mu kuba no kupita kwa nshita, bushe abo abaitungile ukubelesha ubuKristu balyalwile imibele yabo iya mutima muli ici?

[Amashiwi pe bula 4]

“Icifulo ca Mwina Kristu camuletele impika sha cila bushiku; tapokelelwe kuli sosaite”

[Amashiwi pe bula 6]

“UbuKristu [bwabikilwe] ku kupumiwa pa kutendeka kwa buko ukwa nomba line no kucilanya . . . no bukokole bwa balwani ba buko”

[Icikope pe bula 3]

Apantu Abena Kristu balikeene ukupepa kateka wa ciRoma na tulesa twa cisenshi, balipeelwe umulandu wa bumukanalesa

[Abatusuminishe]

Museo della Civiltà Romana, Roma

[Icikope pe bula 7]

Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo baishibikwe nga bakashimikila bapimpa aba bukombe bwa Bufumu

 [Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

Cover: Alinari/Art Resource, N.Y.