Fintu Kristendomu Asangwike Ulubali lwa Ici Calo

MU KUPITA kwa nshita Ubuteko bwa ciRoma, umo ubuKristu bwa mu kubangilila bwatendekele, bwalibongolweke. Bakalemba be lyashi lya kale abengi batungo kuti kulya kubongoloka kwali na kabili inshita ya kucimfya kwa kupelako ukwa buKristu pa busenshi. Ukulumbula imimwene yapusanako, shikofu wa baAnglican E. W. Barnes alembele ukuti: “Ilyo ukutumpuluka kwa cishilano ca ku kale kwabongolweke, ubuKristu bwalilekele ukuba ubusumino bwa kucebusha ubwa kwa Yesu Kristu: bwasangwike ubutotelo bubomba nge ca kwikasha ca fya kwangalila capamo ica calo cali mu kubongoloka.”—The Rise of Christianity.

Pa ntanshi ya kulya kubongoloka, mu kati ka myanda ya myaka uwalenga bubili, butatu, na bune C.E., ilyashi lya kale lishimika ukuti mu nshila ishingi abo abatungile ukukonka Yesu baisungile abene abapaatuka ukufuma ku calo ca ciRoma. Lelo na kabili lisokolola ukulunduluka kwa busangu mu cifundisho, imyendele, no kuteyanya, nga fintu fye Yesu na batumwa bakwe bali nabasobela. (Mateo 13:36-43; Imilimo 20:29, 30; 2 Abena Tesalonika 2:3-12; 2 Timote 2:16-18; 2 Petro 2:1-3, 10-22) Mu kupelako ukusuusuka kwaishile mu kucitwa ne calo ca ciGreek ne ciRoma, kabili bamo abatungile ukuba Abena Kristu bapokelele ubusenshi bwa mu calo (pamo nga imitebeto ya ciko no kupepa kwa kwa lesa nyina na lesa wabamo butatu), amano ya ciko aya buntunse (pamo ngo kusumina mu mweo uushifwa), no kuteyanya kwa ciko ukwa butungulushi (ukumonwa mu mimonekele ye bumba lya bashibutotelo). Cali ni uku kwalulwa kwaboshiwa ukwa buKristu e kwacebwishe amabumba ya cisenshi ayengi no kusanguka amaka yantu bakateka mu Roma pa kubalilapo baeseshe ukonaula lelo pa numa baishileyapokelela no kutukusha ukubomfya amano yabo yene.

 Ukucimfiwa ku Calo

Kalemba wa lyashi lya kale ilye Calici Augustus Neander alangile amasanso yabimbilwemo muli uku kwampana kupya pa kati ka “buKristu” ne calo. Nga ca kuti Abena Kristu bapeele ilambo ukupaatukako kwabo ukufuma ku calo, “ica kufumamo cali no kuba cimfulumfulu ce calici ne calo . . . uko icalici lyali no kulufya ukusanguluka kwa liko, kabili, ilintu lilemoneka nge lilecimfya, lili no kucimfiwa iline e fintu alembele.”—General History of the Christian Religion and Church, Volyumu 2, ibula 161.

Ici e cacitike. Mu kubangilila kwa mwanda wa myaka uwalenga bune, kateka wa ciRoma Konstantino aeseshe ukubomfya ubutotelo bwa “buKristu” ubwa kasuba kakwe kukukosha ubuteko bwakwe ubwalebongoloka. Pa kucite ici, apeele abaitungile ukuba Abena Kristu ubuntungwa bwa butotelo no kwakanya yamo aya mashuko ya bushimapepo bwa cisenshi kwi bumba lyabo ilya bashibutotelo. The New Encyclopædia Britannica ilondolola ukuti: “Konstantino abweseshe icalici ukufuma mu kutaluka kwa liko ku calo ku kupokelela icishingamo ca fya kwangalila capamo no kwaafwa sosaite ya cisenshi ukukolopekwa kwi calici.”

Ubutotelo bwa Buteko

Pa numa ya kwa Konstantino, Kateka Julian (361-363 C.E.) acitile ukwesha kwa kukaanya ubuKristu no kubwesha ubusenshi. Lelo alifililwe, kabili imyaka 20 pa numa, Kateka Theodosius I abindile ubusenshi no kupampamika “ubuKristu” bwa Bulesa Butatu ngo butotelo bwa Buteko ubwa Kamfulumende wa ciRoma. Mu kuba no kulungatika kwalamuka, kalemba we lyashi lya kale umwina France Henri Marrou alembele ukuti: “Ukufika ku mpela ya kuteka kwa kwa Theodosius, ubuKristu, nelyo ukucilapo kulungatika, buKatolika bwa ciorthodox, bwasangwike ubutotelo bwa mwi funde ubwa calo conse ica ciRoma.” BuKatolika bwa ciorthodox bwali nabupyana ubuKristu bwa cine kabili bwali nabusanguka “ulubali lwa calo.” Ubu butotelo bwa Buteko bwali ubwapusanako apakalamba ukufuma ku butotelo bwa bakonshi ba mu kubangilila aba kwa Yesu, kuli abo asoseleko kuti: “Tamuli lubali lwa calo.”—Yohane 15:19, NW.

Kalemba we lyashi lya kale kabili uwa mano ya buntunse Louis Rougier alembele ukuti: “Ilyo bwasalangene, ubuKristu bwapitile mu kwaluka ukweni ukufika ku cipimo ca kulubwa. . . . Icalici lya batuutu ilya babusu, ilyaikalile ukupitila mu kukumbusuka, lyasangwike icalici ilicimfya ilyatendeke ukumfwana na mabulashi ya liko lintu talyali na maka ya kucimfya yene.”

Mu kubangilila kwa mwanda wa myaka uwalenga busano C.E., “Umutakatifu” wa Roma Katolika Augustine alembele icitabo cakwe icikalamba The City of God. Muli cene alondolwele imisumba ibili, “uwa kwa Lesa no wa calo.” Bushe ici citabo calikomaile pa kupaatukako pa kati ka baKatolika ne calo? Nakalya. Profesa Latourette alondolola ukuti: “Augustine muli bucishinka aishibe [ukuti] imisumba ibili, uwa pe sonde no wa mu muulu, yalisaakana.” Augustine asambilishe ukuti “Ubufumu bwa kwa Lesa bwalitendeka kale muli ici calo mu kuba no kwimikwa kwe calici [lya ciKatolika].” (The New Encyclopædia Britannica, Macropædia, Volyumu 4, ibula 506) Muli ifyo, te mulandu na cintu imifwaile ya kubalilapo iya kwa Augustine pambi yali, imfundo shakwe shalikwete ukusonga kwa kubimbamo Icalici lya ciKatolika mu kucililako kushika mu milandu ya bupolitiki iya ici calo.

Ubuteko Bwaakanikana

Mu 395 C.E., lintu Theodosius I afwile, Ubuteko bwa ciRoma mwi funde bwalyakanishiwe muli fibili. Ubuteko bwa ku Kabanga, nelyo Byzantium bwakwete umusumba ukalamba uwa buko pa Constantinople (iyali kale Byzantium nomba Istanbul), kabili Ubuteko bwa ku Masamba bwakwete umusumba ukalamba uwa buko (pa numa ya 402 C.E.) pa Ravenna, Italy. Nge ca kufumamo, Kristendomu abele uwaakanikana mu nshila ya bupolitiki ne ya butotelo. Mu kulosha ku kwampana pa kati ke Calici no Buteko, icalici mu Buteko bwa ku Kabanga lyakonkele imfundo sha kwa Eusebius uwa ku Kaisare (uwa nkulo imo ine na Konstantino Mukalamba). Ukusuula icishinte ca Bwina Kristu ica kupaatukako ukufuma ku calo, Eusebius apelulwile ukuti nga ca  kuti kateka no buteko basangwike Abena Kristu, Icalici no Buteko fyali no kusanguka sosaite imo iya Bwina Kristu, mu kuba na kateka ukubomba ngo mwiminishi wa kwa Lesa pe sonde. Mu cinkumbawile, uku kwampana pa kati ke Calici no Buteko kwalikonkwapo pa myanda ya myaka ku macalici ya Orthodox ya ku Kabanga. Mu citabo cakwe The Orthodox Church, Timothy Ware, shikofu wa Orthodox, alangile ica kufumamo ukuti: “Ukupupa buluko kwaliba ni mpika yatwalilila iya Orthodox pa myanda ya myaka ikumi iyapitapo.”

Ku Masamba kateka wa kulekelesha uwa ciRoma alifumishiwe mu maka mu 476 C.E. ku mikowa yalecandila iya ku Germany. Ici caishibishe impela ya Buteko bwa ciRoma ubwa ku Masamba. Pa lwa cipunda ca bupolitiki ico cashele, The New Encyclopædia Britannica ilondolola ukuti: “Amaka yapya yalipangilwe: Icalici lya bena Roma, icalici lya bashikofu ba ku Roma. Ili calici lyaimwene nge mpyani ya Buteko bwa ciRoma bwaloba.” Iyi encyclopedia itwalilila ukusoso kuti: “Bapapa ba ciRoma . . . batanunwine ukutunga kwa kamfulumende ya ku calo iye calici bushilya bwa mipaka ya buteko ne calici no kulundulula icaitilwe nga imfundo sha mpanga shibili, ukulondolola ukuti Kristu apeele papa te maka fye ya ku mupashi pe calici lelo na kabili amaka ya ku mubili pa mabufumu ya mu calo.”

Amacalici ya baProtestanti aya Luko

Ukupulinkana Inkulo sha pa Kati, amabutotelo yonse yabili ubwa ciOrthodox no bwa ciRoma Katolika yatwalilile ukuibimba mu kushika mu mapolitiki, ifya kusekesha fya ku calo, ne nkondo. Bushe Ukwaluka kwa baProtestanti ukwa mu mwanda wa myaka uwalenga 16 kwaishibishe ukubwelela ku buKristu bwa cine, ubwapaatukako ukufuma ku calo?

 Iyo. Tubelenga muli The New Encyclopædia Britannica ukuti: “Bakalula ba ciProtestanti aba fishilano fya ciLutele, Calvinist, na Anglican . . . batwalilile abakakatila mu kushansha ku mimwene ya kwa Augustine, kuli uyo amasambililo yakwe aya fya butotelo bakakatileko nga nshi. . . . Cimo na cimo ica fishilano fya baProtesanti ifya mu Europe wa mu mwanda wa myaka uwalenga 16 . . . fyasangile ukwafwilisha ukufuma ku mabulashi ya ku calo mu Saxony [pa kati ka Germany], Switzerland, na England kabili fyatwalilile ifyaikatana mu cifulo cimo cine mu kwampana ku buteko nge fyali icalici lya mu nkulo sha pa kati.”

Ukucila ukuletako ukubwelulukila ku buKristu bwa cine cine, Ukwaluka kwaleteleko ilongo lya macalici ya nko nelyo ififulo ayo yafwaya ukusenamina mu mabuteko ya bupolitiki kabili mu kucincila ayaafwilishe yene mu nkondo sha shiko. Na kuba, amacalici aya baKatolika na baProtestanti yalyafwilisha ukulundulula inkondo sha butotelo. Mu citabo cakwe An Historian’s Approach to Religion, Arnold Toynbee alembele ukukuma ku nkondo sha musango yo ukuti: “Shalangishe baKatolika na baProtestanti mu France, mu Netherlands, Germany, na Ireland, ne fyakaniko fyaba pa bulwani ifya baProtestanti mu England na Scotland, mu ncitilo ya bukatu iya kwesha ukucito lumanimani kuli umo no munankwe ku maka ya fyanso.” Ukushomboka kwa mu kasuba ka lelo uko kuleakanya Ireland ne yali kale Yugoslavia kulango kuti amacalici ya Roma Katolika, Orthodox, na Protestanti yacili yalibimbwamo mu kushika mu milandu ya ici calo.

Bushe ici conse cipilibula ukuti ubuKristu bwa cine, ubwapaatukako ukufuma ku calo, tabwabako pe sonde nomba? Icipande cikonkelepo calaasuka ico cipusho.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 10, 11]

FINTU “UBUKRISTU” BWASANGWIKE UBUTOTELO BWA BUTEKO

UBUKRISTU tabwatalile abufwaikwa ukuba ulubali lwa ici calo. (Mateo 24:3, 9; Yohane 17:16) Nalyo line, ifitabo fya lyashi lya kale fitwebo kuti mu mwanda wa myaka uwalenga bune C.E., “ubuKristu” bwasangwike ubutotelo bwa mwi funde ubwa Buteko bwa Kamfulumende wa ciRoma. Ni shani fintu ici caishileko?

Ukutula pali Nero (54-68 C.E.) ukufika fye mu mwanda wa myaka uwalenga butatu C.E., bakateka bonse aba ciRoma atemwa mu kucincila bapakese Abena Kristu nelyo basuminishe ukubapakasa. Gallienus (253-268 C.E.) aali e kateka wa kubalilapo ku kucito kubilisha kwa kubasuminisha. Nelyo fye ni ilyo, ubuKristu bwali butotelo bwabindwa ukupulinkana ubuteko bonse. Pa numa ya kwa Gallienus, ukupakasa kwalitwalilile, kabili pe samba lya kwa Diocletian (284-305 C.E.) ne mpyani shakwe, kwalilumineko.

Apa kwalukila paishileko mu mwanda wa myaka uwalenga bune mu kuba ne caitilwe ukwalukila ku buKristu ukwa kwa Kateka Konstantino I. Ukukuma kuli uku “kwaluka,” icitabo ca ciFrench Théo—Nouvelle encyclopédie catholique (Théo—New Catholic Encyclopedia) cilondolola ukuti: “Konstantino atungile ukuba kateka wa Bwina Kristu. Mu cishinka, abatishiwe fye pa busanshi bwakwe ubwa mfwa.” Nangu ni fyo, mu 313 C.E., Konstantino na kateka munankwe, Licinius, apeele icipope icapeele ubuntungwa bwa butotelo ku Bena Kristu pamo na basenshi. New Catholic Encyclopedia ilondololo kuti: “Ukutanununa kwa kwa Konstantino ukwa buntungwa bwa kupepa ku Bena Kristu, icalangilile ukuti ubuKristu bwalishibikwe mwi funde pamo nga religio licita [ubutotelo bwa mwi funde] pa mbali ya busenshi, yali ni ncitilo ya bumwaluka.”

Nangu cibe fyo, The New Encyclopædia Britannica ibilisho kuti: “Wene [Konstantino] tacitile ubuKristu ubutotelo bwa buteko.” Kalemba we lyashi lya kale umwina France Jean-Rémy Palanque, icilundwa ca Institute of France, alembo kuti: “Ubuteko bwa ciRoma . . . bwalitwalilile nangu cibe fyo, ukuba ubwa cisenshi mwi funde. Kabili Konstantino, lintu akakatile ku butotelo bwa kwa Kristu, taletele ku mpela iyo mibele.” Mu citabo ca The Legacy of Rome, Profesa Ernest Barker alondolwele ukuti: “[Ukucimfya kwa kwa Konstantino] takwafuminemo ukwimikwa kwa apo pene ukwa buKristu ngo butotelo bwa Buteko. Konstantino ali uwaikushiwa ku kwishiba ubuKristu pamo nga kumo ukwa kupepa kwa pa lwalala ukwa buteko. Pa myaka yakonkelepo amakumi cinelubali impupo sha kale isha cisenshi shalecitwa mwi funde mu Roma.”

E co pali aka kashita “ubuKristu” bwali butotelo bwa mwi funde mu Buteko bwa ciRoma. Ni lilali lintu bwasangwike, mu mano yakumanina aya kulumbululwa, ubutotelo bwa mwi funde ubwa Buteko? Tubelenga muli New Catholic Encyclopedia ukuti: “Icishinte [ca kwa Konstantino] calitwalilile ku mpyani shakwe ukufumyako fye Julian [361-363 C.E.], untu ukupakasa kwakwe ukwa buKristu kwaletelwe ku mpela ya kupumikisha ku mfwa yakwe. Mu kupelako, mu ciputulwa ca kulekelesha ica mwanda wa myaka uwalenga 4, Theodosius Mukalamba [379-395 C.E.] acitile UbuKristu ubutotelo bwa mwi funde ubwa Buteko no kushimaisha ukupepa kwa pa lwalala ukwa cisenshi.”

Ukushininkisha ici no kusokolola cintu fye ubu butotelo bupya ubwa Buteko bwali, uwasambilila ifya Baibolo kabili kalemba we lyashi lya kale F. J. Foakes Jackson alembele ukuti: “Pe samba lya kwa Konstantino ubuKristu no buteko bwa ciRoma fyalipuminkene. Pe samba lya kwa Theodosius fyalikatene. . . . Ukufuma apo ukuya ku ntanshi umutwe wa kuti Katolika wali no kusungilwa abo abapeele umucinshi wa kupepa kuli Wishi, Umwana no Mupashi wa Mushilo mu kuba no kushinshimuna kwalingana. Icishinte conse ica butotelo ica ubu buteko calungatikwe kuli ici, kabili cafuminemo Icisumino ca buKatolika ukusanguka ubutotelo bumo ubwa mwi funde ubwa bena Roma.”

Jean-Rémy Palanque alembele ukuti: “Ilintu Theodosius alelwisha ubusenshi, na o wine aishile mu kusenamina Icalici lya orthodox [Katolika]; icipope cakwe ica mu 380 C.E. cakambishe abatekwa bakwe bonse ukupokelela icisumino ca kwa Papa Damasus na shikofu wa [Bulesa Butatu] uwa ku Alexandria no kupusula abekashi ubuntungwa bwa kupepa. Icilye cikalamba ica pa Constantinople (381) na kabili casenwike ukukaanye cisumino konse, kabili kateka ashininkishe ukuti takwali shikofu uwali no kwafwilisha ukukaanye cisumino. UbuKristu bwa pa Nicaea [Ubwa Bulesa Butatu] bwali mu cine cine nabusanguka ubutotelo bwa Buteko . . . Icalici lyalikatene mu kupalamisha no Buteko no kuipakisha ukwaafwa kwa buko ukwapaatulwa.”

Muli ifyo, tacali buKristu bushasundulwa ubwa mu nshiku sha batumwa ubwasangwike ubutotelo bwa Buteko ubwa Kamfulumende wa ciRoma. Cali ni buKatolika bwa Bulesa Butatu ubwa mu mwanda wa myaka uwalenga bune, ubwapampamikwe ku maka na Kateka Theodosius I no kubeleshiwa ne Calici lya baRoma Katolika, e lyali nga fintu licili mu cine cine ulubali lwa ici calo.

[Abatusuminishe]

Kateka Theodosius I: Real Academia de la Historia, Madrid (Foto Oronoz)

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 8]

Scala/Art Resource, N.Y.