Baali Aba Busumino Kabili Abashipa Te Mulandu no Buluku bwa Nazi

Pa June 17, 1946, Namfumu we shina lya Wilhelmina uwa ku Netherlands atumine amashiwi ya cililishi ku lupwa lwa Nte sha kwa Yehova mu Amsterdam. Amashiwi yali ya kutasha ulupwa pa kushipa kwa kwa Jacob van Bennekom, umwana mwaume uwa muli ulu lwine lupwa uo baipeye ku buteko bwa Nazi ilyo kwali Nkondo ya Calo iya Cibili. Mu myaka yapitileko ba kaunselo ba mu musumba wa Doetinchem, ku kabanga ka Netherlands, bainike umusebo ishina lya kwa Bernard Polman, uo baipeye lintu kwali inkondo. Bernard Polman na o aali ni Nte ya kwa Yehova.

MULANDU nshi ubuteko bwa Nazi bwaipaile Jacob, Bernard, ne Nte sha kwa Yehova shimbi mu Netherlands lintu Inkondo ya Calo iya Cibili yalelwikwa? Kabili cinshi calengele ukuti ishi Nte shitwalilile ukuba no busumino imyaka yonse iyo baleshilamata na kuli pele pele ukucindikwa no kutashiwa ku bana calo bambi na kuli namfumu? Ilyo tushilayasuka, natubale tulondolole ifyalengele ukuti Davidi acimfye Galyati, e kuti ibumba linono ilya Nte sha kwa Yehova licimfye icipookapooka ca bupolitiki kabili icakwatishe fyanso, e kuti ubuteko bwa Nazi kwati ni filya cali mu bulwi bwa kwa Davidi na Galyati.

Ukubombesha Ukucila Kale Te Mulandu ne Cibindo

Pa May 10, 1940, abashilika ba Nazi bacimfishe abena Netherlands. Ubuteko bwa Nazi tabwaikete na ku cani pa kubinda Inte sha kwa Yehova pa mulandu wa kuti impapulo shalesabankanishiwa ne Nte sha kwa Yehova shasansalike imitekele yabo iyabipa no kusumbula Ubufumu bwa kwa Lesa. Papitile fye imilungu nakalimo itatu ukutula apo ubuteko bwa Nazi bwacimfishe abena Netherlands, kabili bwapangile ifunde lya kubinda Inte sha kwa Yehova. Ili funde talyasabankanishiwe ku bekala calo. Pa March 10, 1941, e lintu basabankenye ili funde ku bekala  calo no kupeela Inte sha kwa Yehova umulandu wa kwimya lulu “wa kulwisha ubuteko na macalici.” E ico, bakoseshe ukulonshalonsha Inte sha kwa Yehova.

Icapapwishe ca kuti, nelyo cingati baGestapo baishibikilwe ku bukalushi atemwa bakapokola balebomba mu bumfisolo, balesopa amacalici yonse, bena balamete fye ibumba lya Bena Kristu limo. Kalemba umo uwe lyashi lya kale Dokota Louis de Jong uwa ku Netherlands, atile, “Ulukuta lwa mipepele lumo fye—Inte sha kwa Yehova—e lo balamete no kwipaya.”—Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Ubufumu bwa Netherlands mu Nkondo ya Calo iya Cibili).

BaGestapo baumene akapi na bakapokola ba mu Netherlands mu kufwaya no kwikata Inte sha kwa Yehova. Ukulundapo, uwali kale kangalila wenda lelo pa mulandu wa mwenso aishileba umusangu, na o asebele ku buteko bwa Nazi bonse abali kale bamunyina aba mu kuteyanya. Ku kupwa kwa April 1941, Inte 113 shaliketwe. Bushe uku kusansa kwalileseshe bamunyina ukushimikila?

Icasuko caba mu lupapulo lwa Meldungen aus den Niederlanden (Amalipoti Ukufuma ku Netherlands), ulwalembelwe na bakapokola ba ku Germany mu April 1941. Aba bakapokola baleitwa ukuti Sicherheitspolizei (Bakapokola ba Kucingilila Icalo). Ukulanda pa Nte sha kwa Yehova lipoti yatile: “Ulu lukuta lwa cakaniko cabindwa lucili lulebomba na maka mu calo conse, balalongana pamo ukwabula ukupoka insambu kabili bapopela utupepala utwalembwapo amashiwi yatila ‘Mulandu ukulamata Inte sha kwa Lesa’ na yatila ‘Yehova akakanda bakalamata kabili akabonaula umupwilapo.’” Pa numa ya milungu ibili abantu bamo bene bapeele ilyashi limbi ilya kuti “nelyo cingati bakapokola kale kale balibikako inshila shakosesha mu kucincintila Abasambi ba Baibolo, imibombele yabo icili ilelunduluka.” Cine cine, te mulandu no kwikatwa, Inte sha kwa Yehova shalitwalilile ukubomba umulimo, shashalike impapulo ukucila pali 350,000 ku cintubwingi mu mwaka wa 1941 weka fye!

Cinshi cayafwile ili bumba lya Nte ilinono lelo ilyalelunduluka ukushipa no kukanatiina abalwani babipisha? Ukupala Esaya kasesema wa kale kabili uwa citetekelo, Inte shaletiina Lesa, te muntu. Mulandu nshi? Pantu shatetekele amashiwi ya kukonkomesha ayo Yehova aebele Esaya aya kuti: “Ine, ine, ndi kasansamusha wenu: ni wani, we utiino muntu uukafwa?”—Esaya 51:12.

Bacindikwa pa Mulandu wa Kushipa Kwabo

Ku kupwa kwa 1941, Inte sha kwa Yehova ishaiketwe shafikile kuli 241. Nangu cibe fyo, abanono pali aba balinenwike pa mulandu wa kutiina umuntu. Willy Lages, umo pali bakapokola balebomba mu bumfisolo, kabili umwina Germany uwaishibikwe ukuba uwayafya sana, alandile ukuti “Inte sha  kwa Yehova amapesenti 90 balikeene ukusokolola icili conse, lelo mu mipepele imbi, banono fye bakosele no kukanalanda icili conse.” Shimapepo wa ku Netherlands uwe shina lya Johannes J. Buskes, uwali mu cifungo cimo cine ne Nte shimo, asuminishe ayo mashiwi ya kwa Lages. Mu 1951, Buskes alembele ukuti:

“Pali ilya nshita, natendeke ukubacindika sana pa mulandu wa busumino ne citetekelo cabo icakosa. Nshakalabe umulumendo, uyo nalimo uwali ne myaka mupepi na 19 uwapeelaike impapulo shalesobela ukucimfiwa kwa kwa Hitler no buteko bwa Nazi. . . . Bamwebele ukuti bali no kumulekako mu myeshi 6 nga ca kuti abalaile ukuti tali na kutwalilila ukupelaika impapulo. Tasumiine ukucita ifyo nangu panono, kabili bamupingwile ukubomba incito ya cibe mu Germany ukwabula ukwishiba ilyo yali no kupwa. Twalishibe bwino sana fintu ubo bupingulo bwalepilibula. Ilyo baishile mu kumusenda ulucelo lwakonkelepo, twalimufishishepo, kabili namwebele ukuti twali no kulamwibukisha kabili no kulamupepelako. Ayaswike fye ukuti: ‘Mwisakamikilwa ine. Ubufumu bwa kwa Lesa nangu cibe shani bukesa.’ Icintu ca musango yu te kuti ucilabe, nelyo cingati nukwata icili conse ica kusuushishapo ifisambilisho fya Nte sha kwa Yehova.”

Te mulandu no kukaanya kwakosa, Inte shatwalilile ukufula. Ilyo inkondo ya calo iya cibili tailatendeka kwali Inte sha kwa Yehova 300, lelo mu 1943 shalingilishiweko ukufika kuli 1,379. Ku ca bulanda, ku kupwa kwa ulya wine mwaka, pa Nte 350 ishaiketwe, 54 e shafwilile mu nkambi shapusanapusana isha kucushiwilwamo. Mu 1944, kwali Inte 141 ukufuma ku Netherlands ishali mu nkambi sha kucushiwilwamo ishalekanalekana.

Umwaka Ubuteko bwa Nazi Bwalekelesheko Ukulamata

Pa bushiku bwakakala ubwa June 6, 1944, e po umwaka wa kulekeleshako ukulamatamo Inte sha kwa Yehova wayambile. Ubuteko bwa Nazi na banku ba buko bali apepi no kucimfiwa mu nkondo. Napamo umo kuti atontonkanya ukuti apo ubuteko bwa Nazi bwalecimfiwa, palya pene e papwilile no kwikata Abena Kristu ba kaele. Lelo, muli ulya wine mwaka, Inte shimbi 48 shaliketwe, kabili shimbi 68 pa shali mu cifungo shalifwile. Pabo baipeye pali Jacob van Bennekom, uwacilumbulwa mu kubangilila.

Jacob uwa myaka 18 aali pa bantu 580 ababatishiwe no kuba Inte sha kwa Yehova mu 1941. Pa numa ya kubatishiwa alekele incito alebomba iya pa muulu pa mulandu wa kuti fimo fimo ifyo alecita fyaletoba amafunde ya Bwina Kristu aya kukanaibimbamo mu milandu ya calo. Asangile incito ya kusenda amelu kabili atendeke ukubomba umulimo wa butumikishi bwa nshita yonse. Lintu asendele impapulo shilanda pa fya mu Baibolo ukufwaya ukushitwala kumo, balimwikete no kumukaka. Mu August 1944,  ilyo Jacob aali ne myaka 21 alembele kalata ku lupwa lwakwe. Iyi kalata alembele ilyo aali mu cifungo cabelele mu musumba wa Rotterdam kabili atile:

“Ine ndi fye bwino kabili uwa buseko nga nshi. . . . Ukufika pali ino nshita balinjipusha amepusho imiku ine. Imiku ibili iya kubalilapo calibipile, kabili balimpumine nga nshi, lelo ubukose ne cikuuku ca pa fye ukufuma kuli Shikulu fyanenga ukukanasokolola icili conse ukufika na ndakai. . . . Nalitendeka ukulanda amalyashi muno mwine, yonse pamo nayafika 6, abaumfwako aya malyashi bonse pamo bafikile 102. Bamo pali aba bali abasekelela sana kabili balilaya ukuti nga bafuma mu cifungo, bakatwalilila.”

Pa September 14, 1944, Jacob bamukuushishe ku nkambi ya kucushiwilwamo mu musumba wa Amersfoort mu Netherlands. Na kulya kwine alitwalilile ukushimikila. Mu nshila nshi? Uwali umufungwa mubiye aibukishe ukuti: “Abafungwa baletoola utushiki twa fwaka uto abaletusopa balepoosa kabili balebuula amapepala ya mu Baibolo e yo balepombamo fwaka. Limo limo Jacob alebapaapaata ukuti abelengeko pe bula lya mu Baibolo ilyo bashilati bapombelemo fwaka. Yalya yene amashiwi e yo aletushimikilako. Tapakokwele sana, twatendeke ukwita Jacob ukuti ‘Umwaume wa Baibolo.’”

Mu October 1944, Jacob na bafungwa bambi babatumine ukwimba amacinga ya kuwilamo bamotoka ba nkondo. Lelo Jacob ena alikeene ukwimbako aya macinga pantu kampingu wakwe tamusuminishe ukwafwilisha amatukuto ya nkondo. Nangu cingati abalebasopa lyonse balemutiinya, tabalile anakilako. Pa October 13 uwalebasopa amusendele eka no kumutwala ku cifulo ca ncito. Na pa pene, Jacob ali fye uwakosa ndi. Pa kulekelesha, Jacob bamupatikishe ukwimba inshishi yakwe kabili balimwipeye ne mfuti.

Ukufwailisha Inte Kwatwalilila

Ukushipa kwa kwa Jacob na bambi kwalengele ubuteko bwa Nazi ukukalipa sana no kutendeka ukufwailisha Inte sha kwa Yehova. Pa bo balefwaisha sana pali na Evert Kettelarij uwa myaka 18. Pa kubala Evert alibutwike no kuyabelama, lelo kuli pele pele aliketwe no kupumwa icabipisha pa kuti engasokolola ukwali Inte shimbi. Lintu akaninine fye ndai bamutumine ku Germany mu kubomba incito ya cibe.

Muli ulya wine mweshi wa October 1944, bakapokola baile balafwailisha Bernard Luimes,  bukwe bwa kwa Evert. Bamusangile ali ne Nte shimbi shibili—Antonie Rehmeijer na Albertus Bos. Albertus aali naikalapo kale mu nkambi ya kucushiwilwamo pa myeshi 14. Nalyo line, lintu fye bamulekeleko, ailetwalilila ukushimikila mu kupimpa. Ica kubalilapo aba baume batatu balipuminwe icabipisha ku buteko bwa Nazi, elyo baishilebepaya ne mfuti. Ifitumbi fyabo fyaishilemoneka pa numa ya nkondo kabili e lyo bashikilwe cipya cipya. Lintu fye inkondo yapwile, amanyunshipepala ayengi aya muli cilya calo yasabankenye ilyashi lyalelanda pa fyo balya bantu baipaiwe. Mu nyunshipepala imo mwali ilyashi lyatile Inte shitatu shalikeene imiku iingi ukubombela ubuteko bwa Nazi imilimo yabimbilemo ukutoba ifunde lya kwa Lesa kabili yatile “uyu e mulandu bashipaile.”

Pali ilya nshita, e kuti pa November 10, 1944, Bernard Polman, uulumbwilwe kale, aliketwe no kupeelwa umulimo apalebombela abashilika. Pali bonse abalebomba uyo mulimo e walipo fye Nte eka kabili no kukaana e wakeenepo fye eka ukubomba uyu mulimo. Abalebasopa baeseshe inshila ishingi pa kuti bengamunasha no kucita fintu balefwaya. Bamutanine ifya kulya. Babulile nkonto, fosholo ne citako ca mfuti no kumupumina imfwila. Bamupatikishe no kukubula mu menshi yatalala ayapelele mu makufi, e lyo bamwisalile mu muputule wa pa nshi no kumwikalika apabomba, aikele mulya ubushiku bonse ne fya kufwala fyabomba. Nalyo line, Bernard tanenwike.

Pa nshita ine iyi e po bankashi yakwe babili abashali ni Nte sha kwa Yehova, babasuminishe ukumupempula. Bamwebele ukutontonkanyapo bwino, lelo fyonse ifi tafyalengele ukuti anenuke. Lintu baipwishe Bernard ukuti abebe cintu engafwaya ukuti bamucitile, abebele fye ukubwelela ku ng’anda no kuyatampa ukusambilila Baibolo. Umuku umbi abalemulamata basuminishe umukashi wakwe uwali ne fumo ukumupempula, batontonkenye ukuti nalimo umukashi kuti alenga anenuke. Lelo lintu amwene umukashi wakwe no kumfwa amashiwi yakwe aya kukoselesha, icitetekelo ca kwa Bernard muli Lesa calikoseleko. Pa November 17, 1944, Bernard bamulashile mfuti ku balemucusha basano na bafungwa banankwe ninshi baletambako. Nangu lintu Bernard abe naleka umweo, ne citumbi cakwe icatulaulwa ku mpolopolo, umukalamba wa bakapokola alifulilwe ica kuti abulile imfuti no kulasa mu menso ya kwa Bernard.

Nelyo cingati imfwa ya kwa Bernard yalitulumwishe Inte sha kwa Yehova ishaumfwileko, shatwalilile ne citetekelo kabili tashakwete no mwenso lelo shakonkenyepo no mulimo wa Bwina Kristu. Pa numa fye ya kwipaiwa kwa kwa Bernard icilonganino ca Nte sha kwa Yehova icali na bakasabankanya abanono lwa mupepi na kuntu aipaiwilwe cashimike ukuti: “Uno mweshi, nangu cingati imicele tailewama ukubikapo fye na mafya yantu Satana aleleta pali ifwe, umulimo uletwalilila. Amaawala tupoosa mu butumikishi yalingilishiwako ukufuma pali 429 ukufika kuli 765. . . . Ilyo twaleshimikila, munyina umo ashimikile bwino ku mwaume. Uyu mwaume aipwishe munyina nga ca kuti e cilonganino cimo cine na cilya calepepako ulya mwaume baipeye. Lintu aumfwile ukuti cali cimo cine, umwaume alitemenwe no kusosa ukuti: ‘Kwena ulya mwaume aali ne citetekelo! Aba filya e bo ntila ni mpalume ku citetekelo!’ ”

Yehova Alebukisha

Mu May 1945 ubuteko bwa Nazi bwalicimfiwe no kutamfiwa mu Netherlands. Te mulandu no kulamata kwabipisha ukwaliko pa nshita ya nkondo, Inte sha kwa Yehova shalifulileko ukufuma pa banono fye ukufika ku bacilile pali 2,000. Lintu Dokota de Jong, uwasoma ilyashi lya kale alelanda pali shi Nte sha kwa Yehova ishaliko mu nshita ya nkondo atile: “Abengi nga nshi pali balya balikeene ukwalukila icisumino cabo te mulandu no kubatiinya atemwa ukubacusha.”

E mulandu wine kanshi ne ntungulushi sha muli ci calo shimo shibukishisha ukushipikisha kwa Nte sha kwa Yehova ku mitekele ya Nazi. Nangu cibe fyo, icacilapo ukuwama ca kuti Inte shonse ishishanenwike lintu kwali inkondo, Yehova no mwana wakwe Yesu bakashibukisha. (AbaHebere 6:10) Lintu ukuteka kwa kwa Yesu Kristu ukwa Myaka Ikana Limo ukulepalamina kukatendeka, ishi Nte sha busumino kabili ishashipa ishaipaiwe pa mulandu wa kubombela Lesa shikabuushiwa ukufuma mu nshishi sha cibukisho, no kuba ne subilo lya kwikala umuyayaya muli paradise pe sonde!—Yohane 5:28, 29.

[Icikope pe bula 24]

Jacob van Bennekom

[Icikope pe bula 26]

Inyunshipepala yayambwile ukubilisha kwa kubinda Inte sha kwa Yehova

[Ifikope pe bula 27]

Ku kulyo: Bernard Luimes; pe samba pali: Albertus Bos (ku kuso) na Antonie Rehmeijer; pe samba: Amaofeshi ya Watch Tower Society mu Heemstede