Ukulwisha Amafisakanwa ku Lupanga lwa Mupashi

‘Fwaleni ubuntu bupya, ubwalengelwe mu cipasho ca kwa lesa mu kulungama no kushila kwa cine.’—Abena Efese 4:24.

TAKWATALILE akubapo imitekele ya buntunse iyacilile Ubuteko bwa ciRoma muno calo. Amafunde ya ciRoma yalebomba bwino ica kuti nangu ni pali ndakai ifyalo ifingi filabomfya yene nge fishinte fya mafunde ya fiko. Nelyo cingati Roma yalikwete imilalo ya fita iishaifulila, yafililwe ukucimfya icipondo cabipisha: amafisakanwa. Kabili kuli pele pele, amafisakanwa yalengele Roma ukubongoloka mu kwangufyanya.

Nangu fye mutumwa Paulo na o aliculile sana pa mulandu wa kuti bamushika ba ciRoma balefwaya amafisakanwa kuli ena. Pa numa ya kumulubulwisha, Felikisi kateka wa ciRoma asangile ukuti Paulo takwete mulandu. Lelo pa mulandu wa kuti Felikisi ali ni kateka wa mafisakanwa ukupala bakateka bambi aba mu kasuba kakwe, ashingilishe umulandu wa kwa Paulo, ukwenekela ukupeelwa indalama e lyo amulekeko.—Imilimo 24:22-26.

Mu cifulo ca kupeela Felikisi amafisakanwa, Paulo amwebele icine pa lwa “bulungami no kuteka umutima.” Felikisi atwalilile ukulomba amafisakanwa, lelo Paulo asalilepo ukuba mu cifungo ukwabula ukushimaisha umulandu ukupitila mu kupeela amafisakanwa. Ashimikile ubukombe bwa cine kabili ubwa cishinka, no kwikalilila kuli ifyo fine fintu. Alembele Abena Kristu ba ciYuda ukuti, “Natusuubila ukuti tuli na kampingu musuma, pa kufwayo kwenda bwino bwino muli fyonse.”—AbaHebere 13:18.

 Ukupingulapo kwa kwa Paulo kwalipusene no kwa bantu bambi aba pali ilya nshita. Pallas, munyina wa kwa Felikisi, alikwatishe icuma kabili aali ni umo pa bantu baishibikwe ukukwata icuma cishaifulila mu calo, nga ca kuti kucipendela mu ndalama, kuti cafika ku mamilioni ya madola 45, lelo mupepi na conse fye icuma akwete, cafumiine mu mafisakanwa nelyo mu kupoka ku maka. Nangu cibe fyo, icuma cakwe tacingafika ku mabilioni ya madola yantu bakateka ba mafisakanwa aba mu mwanda wa myaka uwalenga 20 batutila mu mabanki yashaishibikwa bwino. Ukwabula ukutwishika, uushaishiba imibombele ya mu calo atemwa uushaebwa bwino e wingasumina ukuti amabuteko ya muno nshiku yalicimfya ubulwi bwa mafisakanwa.

Apo amafisakanwa kale yatendeke, bushe tufwile ukuyasuminisha? Atemwa kufwile kwacitwa fimo pa kuti amafisakanwa yengafumishiwapo?

Bushe Amafisakanwa Kuti Yafumishiwapo Shani?

Icilingile ukwishiba intanshi ca kuti amafisakanwa yalonaule fintu ifingi kabili yalibipa pantu abantu abashili abololoke e bamwenamo ilyo bambi balecula. Ukwabula ukutwishika, kwalibako ukutunguluka kumo ku kwesha ukufumyapo amafisakanwa. James Foley kalemba wa cibili uwa ku calo ca United States, atile: “Bonse twalishiba ukuti ififuma mu mafisakanwa fyalibipisha. Amafisakanwa yonaula imitekele isuma, yonaula ubunonshi no buyantanshi, yabwesesha amakwebo pa nshi, na bekashi bonse mu calo balaculilamo.” Abengi kuti basuminisha aya mashiwi. Pa December 17, 1997, ifyalo fikalamba 34 “fyasuminishenye pa fishinte fikalamba” ifyapangilwe “pa kuti kwingaba ukufumyapo amafisakanwa mu calo conse.” Ukusuminishanya kwabo kwali kwa kuti “mulandu ukutambika, ukulaya atemwa ukupeela amafisakanwa kuli mushika wa mu calo cimbi pa kuti wingapokako nelyo wingatwalilila ukucita amakwebo ne co calo.”

Nangu cibe fyo, ukupeela amafisakanwa pa kuti umo asuminishiwe ukucita amakwebo ne fyalo fimbi, lubali fye ulunono ulwa mafisakanwa. Pa kuti amafisakanwa yengafumishiwapo umupwilapo, icintu ca bubili kabili icakosesha cilakabilwa: ukwalula umutima nelyo imitima ya bantu abengi. Konse kuntu abantu bengaba balingile ukusambilila ukusengauka amafisakanwa. E lintu fye amafisakanwa yakafumishiwapo. Pali uyu mulandu, magazini ya Newsweek yatile bamo balanda ukuti amabuteko yafwile “ukukoselesha abatekwa bonse ukukwata imibele isuma.” Akabungwe kayobeka mu kucincintila amafisakanwa ya pa kati ka fyalo, aketwa Transparency International, kakoseleshe ukuti bonse abo batungilila aka kabungwe bafwile “ukubyala ‘ulubuto lwa bumpomfu’” mu fifulo fya ncito.

Ubulwi bwa kulwisha amafisakanwa bwaba bulwi bwa kulwisha imibele ishingacimfiwa fye no kupangwa kwa mafunde atemwa ku “lupanga” lwa kukanda ukwa mwi funde. (Abena Roma 13:4, 5) Mu mitima ya bantu mulingile ukubyalwa imbuto shisuma kabili isha mpomfu. Ici kuti cacitwa bwino ukupitila mu kubomfya cintu umutumwa Paulo alondolwele pamo ngo “lupanga lwa mupashi,” e kutila Baibolo, Icebo ca kwa Lesa.—Abena Efese 6:17.

Baibolo Yalisenuka Amafisakanwa

Mulandu nshi Paulo akaaniine ukupeela amafisakanwa? Pantu afwaile ukucita ukufwaya kwa kwa Lesa, “uushaba na kapaatulula, uushipoke fisakanwa.” (Amalango 10:17) Cimbi ico Paulo aibukishe, likambisho lya kulungatika ilyaba mwi Funde lya kwa Mose ilitila: “Mwikaba na kapaatulula; kabili mwikapoke fisakanwa; pantu ifisakanwa lipofusha aba mano amenso no kupondamike milandu ya balungama.” (Amalango 16:19) Nangu ni Mfumu Davidi yalitesekeshe ukuti Yehova alipata amafisakanwa, kabili yalombele Lesa ukuti eibika pa bantu ba membu, ‘abo iminwe yabo iya ku kulyo yaisulamo amafisakanwa.’—Amalumbo 26:10.

Abapepa Lesa mu kufumaluka balikwata imilandu yafulilako iyo bashifwaila mafisakanwa. Solomone alembele ukuti: “Ku bupingushi imfumu ilenge calo ukwikala, lelo iyafunukila amafisakanwa yaciwisha.” (Amapinda 29:4, New International Version) Ubupingushi nga ca kuti bulecitwa maka maka ku bakalamba mu buteko e lyo na babomfi ba cintubwingi bambi, abantu balekala bwino mu calo, lelo nga ca kuti bonse baba aba mafisakanwa kulaba ubupiina mu calo. Magazini ya Newsweek na yo yatile: “Ubunonshi bwa calo bulabwelela pa nshi nga ca kuti cila muntu alepoka amafisakanwa mu nshila iili yonse iyo asangako.”

 Nangu cingati ubunonshi tabubwelele pa nshi umupwilapo, abatemwa ubulungi balakalifiwa lintu balemona uko aba mafisakanwa baletwalilila fye ukwabula no wa kubalesha. (Amalumbo 73:3, 13) Kalenga wesu, uwatulenga ne cifyalilwa ca bulungi, na o alakalifiwa. Ku kale, Yehova alinyantukilemo no kufumyapo amafisakanwa. Ku ca kumwenako, ukwabula no kulamba aebele abekashi ba mu Yerusalemu umulandu ali no kubashila mu minwe ya balwani babo.

Ukupitila muli kasesema wakwe Mika, Lesa abebele ukuti: “Shi umfweni ici, mwe bakasomo ba ba ng’anda ya kwa Yakobo, na mwe bacilolo ba ba ng’anda ya kwa Israele, abatungo bupingushi ukuselausha, abapondamika kutambalala konse. Bakasomo ba uko bapingwila kwi fisakanwa, bashimapepo ba uko balangila ku cilambu, na bakasesema ba uko babukila kuli silfere, . . . Ni pali ici, pa mulandu wa imwe, Sione lukalimwa nge cilime, na Yerusalemu ukabo mwina wa fitantala.” Amafisakanwa yalengele imikalile ya mu Israele ukonaika, kwati fintu yaonawile ne mikalile ya mu Roma imyanda ya myaka iyakonkelepo. Ukusoka kwa kwa Lesa kwalifikilishiwe, mupepi no mwanda umo uwa myaka pa numa Mika alembele ayo mashiwi, Yerusalemu alyonawilwe no kufutatilwa.—Mika 3:9, 11, 12.

Nangu cibe fyo, umuntu atemwa icalo tabakabila ukuba na mafisakanwa. Lesa akoselesha imbifi ukuleka imibele ya iko no kwalula amapange ya iko. (Esaya 55:7) Afwaya ifwe bonse ukuleka ubufunushi na mafisakanwa, kabili ukupyanikishapo ukutemwa bambi e lyo no bulungami. Yehova atucinkulako ukuti: “Uucito mulanda ulumanimani aseebanya Uwamulenga; lelo uubisho mubusu amucindika.”—Amapinda 14:31.

Ukubomfya Icine ca mu Baibolo ku Kucimfya Amafisakanwa

Cinshi cingalenga umuntu ukuleka amafisakanwa? Amaka yamo yene ayalengele Paulo ukusuula imikalile ya baFarise no kusanguka umusambi wakamamo na menshi uwa kwa Yesu Kristu. Alembele ukuti: “Icebo ca kwa Lesa ca mweo, kabili caliluma.” (AbaHebere 4:12) Ilelo, icine ca mu Malembo cilenga abantu ukuba na bucishinka, nangu fye ni balya aba kuti balitemwishishe amafisakanwa. Moneni ica kumwenako cimo.

Alexander uwa ku Kabanga ka Bulaya alekele ubushilika, kabili tapakokwele aingile mwi bumba lya bantu abalepoka indalama ku bantu ukubomfya inshila shabipa pamo nga icintiinya, amaka, na mafisakanwa. * Alondolola ukuti, “Umulimo bampeele wa kupoka indalama ku ba makwebo aba kuti balikwata icuma sana, ukubeba ukuti nga bampeela indalama ndi no kulabacingilila ku balwani. Nga namona ukuti uwa makwebo ancetekela sana, nalepita ku mbali no kweba abanandi ukuyamutiinya. E lyo naleeba uwa makwebo ukuti ndi no kumutuula kuli bulya bwafya nga ca kuti ampeela indalama ishingi. Pa numa ya kubafwilisha balentasha sana pa kuti napwisha amafya yabo, libe nine wine naleyaletako. Nangu cingati ici cimusango calibipa, ine e ncito natemenwe.

“Naleipakisha indalama no musamwe imibele ya musango yu yaleleta. Naleensha motoka wa mutengo, ukwikala mu ng’anda iisuma, nalikwete indalama isha kushitamo conse icaisa ku mano. Abantu balentiina, na muli fyo naleyumfwa uwa maka. Nalemona ukuti umuntu nelyo umo tengaba na maka ya kunjikatamo ne funde kuli ine talyali kantu. Nga twakangana na bakapokola, incenshi ya baloya, iyali ne nshila ishingi isha kufulunganishishamo umulandu yalepwisha umulandu, atemwa ukupeela amafisakanwa ku muntu wine wine uwingaputula umulandu.

“Nangu cibe fyo, aba mafisakanwa tabatemwana sana. Umo uo twali na o mwi bumba atampile ukunsuula apabula umulandu, kabili bonse balekele ukubishanya na ine. Ukwabula ukwenekela, nalufishe motoka wandi umusuma, indalama shandi, no mukashana wandi uwatemenwe ifya mutengo alimbutwike. Kabili balimpumine icabipisha. Ifyancitikile fyanengele ukutontonkanya sana pa lwa mifwaile ya bumi.

“Imyeshi imo ilyo ici cishilacitika, bamayo basangwike Inte ya kwa Yehova, kabili natendeke ukubelenga impapulo shabo. Amashiwi yaba pa Amapinda 4:14, 15 cine cine yalengele ukuti ntontonkanyepo bwino. Yatila: ‘Wilaingila umwenda ababifi, kabili wilola umuya ababi; lekako, wipitamo, alukako, fumapo no kupita.’ Amalembo ayapala aya yanshinine ukuti bonse bampulamafunde tabakakwate ubumi bwine bwine ku nshita ya ku ntanshi. Natendeke ukulomba Yehova mwi  pepo ukunanga inshila yalungama. Nasambilile Baibolo ne Nte sha kwa Yehova, kabili kuli pele pele, napeele ubumi bwandi kuli Lesa. Ukutula lilya imikalile yandi yaba ya bucishinka.

“Ukwabula ukutwishika, ifipimo fya bucishinka fyalenga ukuti nikwata indalama ishingi. Lelo ndeyumfwa nomba ukuti inshita yandi iya ku ntanshi ikawaminako, kabili ubumi bwandi bwalikwata imifwaile ine ine. Nalishininkisha ukuti imikalile yandi iya kale na fyonse ifyuma nakwete fyali nge cikuulwa ca mapepala icingabongoloka inshita iili yonse. Akale kampingu wandi talebomba. Pali ndakai, ndetasha sana pa lwe sambililo lya Baibolo, pantu kampingu nomba ilancululusha lyonse nga nabulwa bucishinka—nangu fye mu tuntu utunono. Ndeesha ukukonka fintu Amalumbo 37:3, yalanda: ‘Tetekela Yehova no kucite cisuma, ikala mu calo no kubishanya ne cishinka.’”

“Uwapata Amafisakanwa Akaba no Mweo”

Icine ca mu Baibolo kuti calenga umuntu ukuleka amafisakanwa, kwati fintu cali kuli Alexander. Ayalwile imibele yakwe no kwikala umwabela fintu umutumwa Paulo alembele muli kalata wakwe ku bena Efese: “Fuuleni ubuntu bwa kale, ubwa mibele ya ntanshi, ubuleonaika ku lunkumbwa lwa longolo; . . . mulengwe abapya ku myeo ya mitima yenu, no kufwalo buntu bupya, ubwalengelwe mu cipasho ca kwa Lesa mu kulungama no kushila kwa Cine. E ico pa kufuulo bufi, lanshanyeni icine umuntu onse ku munankwe; pantu tuli filundwa fya banensu. Uwibile eiba kabili; lelo ukucila acucutike, alebomba ku minwe yakwe icawama, ukuti akwate ica kupeelako uwakabila.” (Abena Efese 4:22-25, 28) Inshita ya ku ntanshi ku muntunse ishintilile pa kwaluka kwa musango yu.

Nga takuli kupempwilako, ubufunushi na mafisakanwa kuti fyaonaula icalo, nga filya cali ku Buteko bwa ciRoma. Nangu cibe fyo, ica buseko ca kuti Kalenga wa muntunse takaleke ifintu fya musango yu kuli cela mushuke. Apingulapo “konaula abaleonaule calo.” (Ukusokolola 11:18) Kabili Yehova alilaya bonse abafwaya icalo cabulamo amafisakanwa ukuti mu kwangufyanya kukesa “imyulu ipya ne calo cipya . . . umwaikalo bulungami.”—2 Petro 3:13.

Ca cine, te kuti napamo cibe icayanguka ukukonka ifipimo fya bucishinka muli shino nshiku. Nangu line, Yehova atweba ukuti mu kupita kwa nshita, “uwaba no lwinso lwa fyuma afundaule ng’anda yakwe, lelo uwapata amafisakanwa akaba no mweo.” * (Amapinda 15:27) Nga ca kuti twaleka amafisakanwa nomba, tukalanga ukuti ukupepa kwesu kuli Lesa kwa bucishinka ukwa kuti: “Ubufumu bwenu bwise. Ukufwaya kwenu kucitwe pano nse nga mu muulu.”—Mateo 6:10.

Lintu tulelolela ubo Bufumu ukwisa, umo umo uwa ifwe kuti ‘atanda ubulungami’ nga ca kuti talesuminishako atemwa ukupeela amafisakanwa. (Hosea 10:12) Imikalile yesu na yo ikashinina ukuti, Icebo ca kwa Lesa icapuutwamo ca maka. Ulupanga lwa mupashi kuti lwacimfya amafisakanwa.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 7]

Baibolo kuti yatwaafwa ukulundulula “ubuntu bupya” no kusengauka amafisakanwa