Bushe Amalandwe Ya Cine Cine Atemwa Ni Nshimi Fye?

UKUSHINGULUKA icalo conse ilyashi lya kwa Yesu wa ku Nasareti, umulumendo wayalwile ilyashi lya kale ilya muntunse, lyaba lubali lwakatama mu bwikashi bwa bantunse. Lilasambililwapo mu masukulu na mu mikalile fye iya mu bwikashi. Abengi bamona Amalandwe ukuba utumfukumfuku tushikama utwa fintu fya cine ne nsoselo, pamo nga “Leka icebo cobe cibe Ee, ee, napamo Iyo, iyo.” (Mateo 5:37) Cine cine, mu Malandwe napamo e mo abafyashi benu balefumya ifyo bamusambilishe, nampo nga bali Bena Kristu nelyo iyo.

Ku mintapendwa ya basambi ba kwa Kristu aba cishinka, Amalandwe yapayanya ubulondoloshi bwa mwaume uo mu kuitemenwa baculilapo no kufwilapo. Kabili Amalandwe yabapayanishisha ishintililo na maka ya kuti babe abakosa, abashipikisha, aba citetekelo kabili abasubila. E ico, bushe, te kuti musumine ukuti kulingile ukubako ubushininkisho bwakosa pa kuti umuntu akaane aya malyashi ukuti ni nshimi fye? Lintu mwatontonkanya pa kusonga kushaikulila uko Amalandwe yasonga umuntontonkanya wa buntunse ne mibele, bushe nga ca kuti umo aletwishika imilembelwe ya yako te kuti mumwipushe amweba umulandu aletwishikila?

Twamulaalika ukutontonkanya pa fipusho fya kucincimusha pa lwa Malandwe. Imweneni mwe bene fintu abaceeceeta Amalandwe bamo batontonkanya, nangu cingati bambi pali aba tabali Bena Kristu. Lyena mwe bene kuti mwasondwelela ukulingana na fintu mwalayumfwila.

IFIPUSHO FYA KUTONTONKANYAPO

◆ Bushe Amalandwe kuti yaba ya kwelenganya fye?

Robert Funk, uwatendeke ukukumana kwa Jesus Seminar, atila: “Mateo, Marko, Luka na Yohane ‘balondolwele Mesia’ mu nshila ya kuti engomfwana ne cifundisho ca bukristu icatendeke pa numa ya mfwa ya kwa Yesu.” Nangu cibe fyo, ilyo Amalandwe yalelembwa, abengi abaumfwile ukulanda kwa kwa Yesu, abamwene incitilo shakwe, na bamumwene pa numa ya kubuushiwa bali tabalafwa. Tabapeele bakalemba wa Malandwe umulandu wa kubepa ubufi.

Tontonkanyeni pa kufwa no kubuushiwa kwa kwa Kristu. Te Malandwe yeka yakwata ilyashi lya cine ililanda pa kufwa no kubuushiwa kwa kwa Yesu, lelo na kalata wa kubalilapo uwa mutumwa Paulo ku Bena Kristu ba mu Korinti na o alilandapo. Alembele ukuti: “Ica ntanshi nashiilile imwe ni co na ine napokelele, ica kuti Kristu afwilile imembu shesu umwabela amalembo; kabili ukuti alishiikilwe; kabili ukuti abuushiwe pa bushiku ubwalenga shitatu umwalola amalembo; kabili ukuti amoneke kuli Kefa, e lyo ku be kumi na babili; e lyo amoneke ku bacile myanda isano bonse pamo, pali abo icinabwingi caikalilila ukufika kuli nomba, lelo bamo balilaala; e lyo amoneke kuli Yakobo, e lyo ku batumwa bonse; awe pa kupelelekesha pali bonse amoneke na kuli ine, kwati untu afyalwa akapoopo.” (1 Abena Korinti 15:3-8) Aba bansangwapo balikwete ifishinka fyashininkishiwa ukulosha ku bumi bwa kwa Yesu.

Ukwelenganya kuntu bakalengulula ba nomba batunganya takwabamo mu Malembo ya  Bwina Kristu aya ciGriki. Lelo, ukwelenganya kusangwa mu fyalembwa fya mu mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E. E co amalyashi yamo pa lwa kwa Kristu yalembelwe lintu ukusangukila ubuKristu bwa cine kwalelunduluka pa basangu ba cilonganino ca batumwa.—Imilimo 20:28-30.

◆ Bushe Amalandwe kuti yaba ni nshimi?

Kalemba kabili kalengulula C. S. Lewis calimukosele ukumona Amalandwe nge nshimi fye. Alembele ukuti: “Pamo nga kalemba we lyashi lya kale uwabelenga amabuuku ayengi ndi uwashininwa sana ukuti te mulandu na fintu yaba, Amalandwe te nshimi iyo. Tamwaba ifya kwelenganya ifingalenga ukuti yabe nshimi. . . . Ifingi pa bumi bwa kwa Yesu tatwafishiba, kabili takwingaba abengelenganya ulushimi lwabe fyo.” Kabili ica kupapusha ca kuti nangu cingati kalemba wa lyashi lya kale H. G. Wells tatiile aali Mwina Kristu, asumiine ukuti: “Bonse bane [e kuti bakalemba we Landwe] balomfwana ilyo balondolola imibele yakwe; baba abashininwa nga nshi.”

Tontonkanyeni pa cacitike lintu Yesu wabuushiwe amoneke ku basambi bakwe. Uwalamuka ukupanga ilyashi nga alondolwele ukuti Yesu abuukile mu nshila ya kutamba, alandile ilyashi lya kucincimusha, atemwa alebengeshima mu lubuuto no bukata. Mu cifulo ca ico, bakalemba be Landwe balondolola fye ukuti aiminine pa ntanshi ya basambi bakwe. E lyo abepwishe ukuti: “Mwe bana, bushe namukwato munani?” (Yohane 21:5, Bemba Bible Diocese of Mbala) Gregg Easterbrook uwasoma asondwelela ukuti: “Ifi e fishinka filangilila ilyashi lya cine, te nshimi sha kushika.”

Ukutunganya ukuti Amalandwe ni nshimi na kabili kupililika imisambilishishe yakakala iya burabi iyalumbwike pa nshita lintu Amalandwe yalelembwa. Ilya misambilishishe yakoselele pa kusambilila kwa kusungila ku mutwe, e kuti ukulapituluka lyonse muli fimo fine atemwa ukulabwekeshapo. Ici cishinina fye ukuti ifyalembwa ukuti e fyo Yesu asosele no kucita fyalilungika te fya kumumunga fye nelyo ifya kuwaminisha.

◆ Bushe Amalandwe ayaba ni nshimi, nga yalilonganikwe mu kwangufyanya pa numa fye ya mfwa ya kwa Yesu?

Ukulingana no bushininkisho bwabapo, Amalandwe yalembelwe pa kati ka 41 na 98 C.E. Yesu afwile mu mwaka wa 33 C.E. Ici cilepilibula ukuti ilyashi lyonse pa lwa bumi bwakwe lyalonganikwe mu nshita inono fye pa numa ya kupwisha ubutumikishi bwakwe. Ubu bushininkisho bukalamba kuli abo bapaasha ukuti Amalandwe ni nshimi fye. Inshita ilakabilwa pa kulundulula inshimi. Ku ca kumwenako, lliad na Odyssey inshimi shalembelwe no muGriki wa pa kale Homer kashika wa nshintu. Bamo batila ishi nshimi shibili shaishilelembwa no kulundululwa bwino bwino pa numa ya myanda ya myaka iingi. Nga Amalandwe?

Mu citabo ca mutwe wa kuti Caesar and Christ, icalembelwe na kalemba we lyashi lya kale Will Durant mwaba amashiwi yatila: “Ukutungo kuti abantu yaweyawe kabili abanono . . . kuti baelenganya umuntu wapulamo ngo yu kabili uwatemwikwa, uwa mibele iisuma nga nshi kabili uwalangilile abantunse bumunyina bwine bwine, kuti caba cipesha amano icingacila na pa fipesha amano fyonse ifyalembwa mu Malandwe. Pa numa ya myaka 200 iya kuceeceeta kwa kulengulula, casangwa ukuti, ubumi, imisango, ne fisambilisho fya kwa Kristu, na lelo ficili fye ifyaumfwika, kabili e lyashi abantu ba ku fyalo fya basungu batemwisha pa lyashi lya kale lyonse.”

◆ Bushe Amalandwe yalishilelembululwa pa numa pa kuti yengasuminishanya ne mikalile ya Bena Kristu ba mu kubangilila?

Bakalengulula bamo bapaasha ukuti ukukansana kwa Bena Kristu ba mu kubangilila kwalengele bakalemba we Landwe ukulembulula ilyashi lya kwa Yesu atemwa ukulundako. Nangu cibe fyo, ukufwailisha sana pa lwa Malandwe kulangilila ukuti ifya musango yo tafyacitike. Nga ca kuti Amalandwe pa lwa kwa Yesu yalyalwilwe pa mulandu wa kucenjelesha kwa Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, mulandu nshi mu fyalembwa mwabela amashiwi ya kwebaula abaYuda na Bena fyalo ukufika na ndakai?

Ku ca kumwenako pali Mateo 6:5-7, palya paba amashiwi yasosele Yesu aya kuti: “Ilintu mulepepa, mwiba nga ba bumbimunda: pantu batemwo kwiminina mu masunagoge na mu fifutu fya  mansa, ukuti bamoneke ku bantu; ndemwebe ca cine, nati, nabapokelele cilambu cabo.” Ukwabula ukutwishika, uku kwali kwebaula bashimapepo ba baYuda. Yesu atwalilile ukuti: “Pa kupepa, mwisosa cisosesose nga Bena fyalo; pantu batila ni ku fyebo fyabo ifingi bakomfwilwa.” Lintu bayambwile amashiwi ya kwa Yesu muli iyi nshila, bakalemba we Landwe tabaleesha ukongola abantu. Bena balelemba fye amashiwi ayo Yesu Kristu umwine alandile.

Tontonkanyeni na kabili pe lyashi lyaba mwi Landwe pa lwa banakashi abailepempule nshishi ya kwa Yesu kabili abashamusangilemo. (Marko 16:1-8) Ukulingana na Gregg Easterbrook, “mu mikalile ya kale iya ku Middle East, ukushimika kwa banakashi takwalemonwa ukuba ukwa cine: ku ca kumwenako, bansangwapo abaume babili e balekabilwa pa kushinina umwanakashi umucende, lelo umwanakashi nelyo umo taleshinina umwaume.” Cine cine, abasambi ba kwa Yesu wine tabatetekele fintu abanakashi balebeba! (Luka 24:11) E ico te kuti ili lyashi libe lya kupanga fye.

Ukubulwamo kwa milumbe muli bakalata na mwi buuku lya Imilimo bushinino bwakosa ubwa kuti imilumbe yaba mu Malandwe tayabikilwemo na Bena Kristu ba mu kubangilila lelo yalandilwe na Yesu umwine. Kabili, ukulinganya kwasakamanishisha ukwa Malandwe na bakalata kusokolola ukuti amashiwi ya kwa Paulo na ya bakalemba bambi aba Malembo ya ciGriki tayalembulwilwe no kusoso kuti mashiwi ya kwa Yesu. Nga ca kuti Abena Kristu ba mu kubangilila bacitile icintu ca musango yo, kuti twaenekela amashiwi yaba muli bakalata yamo ukuyasanga na mwi Landwe. Apo tatuyasangamo, kuti twasondwelela ukuti ifyaba mwi Landwe tafyayalulwa kabili fya cine.

◆ Ni shani pa lwa fimoneka nge fipilikana mu Malandwe?

Pa nshita ntali abalengulula batunga ukuti Amalandwe yaisulamo ne fintu ifipilikana. Kalemba we lyashi lya kale Durant aceeceetele amalyashi yaba mwi Landwe pamo nge fyalembwa fya kale mu cifulo ca kufimona nge fya Bwina Kristu. Nelyo atila mu malandwe mwaba fimo ifimoneka ngo kupilikana, asondwelela ukuti: “Ukupilikana kwabo kunono [ukwacepesha], ukushakatama; mu fintu fyakatama amalandwe mu cinkumbawile yalasuminishanya bwino, kabili yalomfwana mu kulondolola imimonekele ya kwa Kristu.”

Ifimoneka ngo kupilikana mu Malandwe ilingi line filalondololwa ukwabula ubwafya. Ku ca kumwenako: Pali Mateo 8:5 patila “mushika wa pa mwanda aishile kuli wene [Yesu], alimupaapaatile” ukuposha umubomfi. Pali Luka 7:3, tubelengapo ukuti mushika “atumine abakalamba ba baYuda baye kuli wene [Yesu] ku kumupaapaato kuti ese aposhe umusha wakwe.” Mushika atumine abakalamba pamo nga beminishi bakwe. Mateo atila mushika umwine apaapaatile Yesu pantu alombele ukupitila mu bakalamba, bali pamo nge cisoselo cakwe. Ici ca kumwenako fye cimo icilelangilila  ukuti ukupilikana kuntu batila kwaba mu Malandwe kuti kwalondololwa.

Ni shani pa lwa kulengulula kwacilamo ukwa kuti Amalandwe tayafika pa fipimo fifwaikwa ku lyashi line line ilya kale? Durant atwalilila ukuti: “Ku mulandu wa kucincimushiwa ne fyebo fimo ifyasangwa, bakalengulula baliceeceeta nga nshi bucine bwa Cipingo Cipya ica kuti ukuceeceeta kumo kwine nga kwalibomfiwe ku mintapendwa ya mpalume sha pa kale ukupala Hammurabi, David, na Socrates, kuti basanguka fye abantu ba mu nshimi. Te mulandu ne mpatila ne mfundo shapekanishiwilwa libela isha basambilile ifya mipepele, balembele ifyacitike ifingi ifyo aba kwelenganya fye bashali na kusokolola—ukulwishanya kwa batumwa ukwa kufwaya ififulo fyasumbuka mu Bufumu, ukubutuka kwabo lintu Yesu aiketwe, na fintu Petro akeene Yesu . . . Onse uulebelenga ifi te kuti atwishike bucishinka bwa fyalecitika.”

◆ Bushe UbuKristu bwa muno nshiku bwimininako Yesu wa mu Malandwe?

Ukukumana kwa Jesus Seminar kwasondwelele ukuti ukufwailisha uko bafwailishe pa Malandwe “takwakakililwa ne fifwaya utubungwe tukalamba utwa macalici.” Lelo kalemba we lyashi lya kale Wells ashininkishe ukuti paliba ubupusano ubukalamba nga nshi pa fisambilisho fya kwa Yesu ifyaba mu Malandwe ne fya Kristendomu. Alembele ukuti: “Takwaba ubushininkisho bwa kuti abakonshi ba kwa Yesu balibalile abomfwa kuli wene alelanda pali Bulesa Butatu napacepa fye . . . Kabili [Yesu] tabalile alanda icili conse pa lwa kupepa nyina Maria, uwafwala umukansu wa kwa Isis, Namfumu wa ku muulu. Fyonse fintu baKristendomu bapepa no kubomfya, alifisuulile.” E ico, umuntu tafwile ukutwishika bucishinka bwa Malandwe pa mulandu wa fisambilisho fya mu Kristendomu.

 MWASONDWELELA SHANI?

Pa numa ya kukolobonda muli ifi fishinka, imwe muletipo shani? Bushe kwalibako bushinino bwine bwine ubwa kuti Amalandwe ni nshimi fye? Abengi basanga ukuti amepusho no kutwishika pa lwa bucine bwa Malandwe, tafyashininkishiwa kabili tafishinina. Pa kwishiba icishinka, mulekabila ukuibelengela Amalandwe mwe bene ukwabula ukupingwila libela. (Imilimo 17:11) Lintu mwatontonkanya pa kukanayaluka, bucishinka, no kulungamika kwa Malandwe pa buntu bwa kwa Yesu, mukashininkisha ukuti aya malyashi ukwabula ukutwishika tayaba ni nshimi iyo. *

Nga mwabebeta Baibolo no kubomfya fintu isambilisha, mukamona fintu ikalula no kuwamya imibele yenu. (Yohane 6:68) E fintu na kucilisha amashiwi ya kwa Yesu ayalembwa mu Malandwe yabomba. Ne cacilishapo ca kuti, muli yene kuti mwasambililamo pa lwa nshita ya ku ntanshi iikawamina abantunse ba cumfwila.—Yohane 3:16; 17:3, 17.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 7]

Ubushininkisho bwa Kushimika kwa Cine

IMYAKA iingi iyapitapo kalemba wa bamanyusikripiti uwa ku Australia uwali kalengulula wa Baibolo asumine ukuti: “Pa muku wa kubalilapo mu bumi bwandi nacitile icaba lyonse umulimo wa kubalilapo uwa kwa kalemba wa lyashi, e kuti: nabebetele ifishinka fyandi. . . . Kabili nalitulumushiwe, pantu ico nalebelenga [mu fyalembwa fye Landwe] tacali mulumbe kabili tacali lushimi lwa kushimika fye. Cali kushimika ifyacitike. Fyaba fyalembwa fya bansangwapo na bashimikilwe fye ifyaibela nga nshi . . . Ukushimika ilyashi kulaba no musango wa kuko, kabili umusango waibela waba mu Malandwe.”

Ukupalako, E. M. Blaiklock, profesa wa fyalembwa fya kale pa Aukland University, asosele ukuti: “Ntila nalisoma ilyashi lya kale. Nkonka ifyo abena kale balekonka pa kulemba. Kabili ndemweba nati ubushininkisho pa lwa bumi, imfwa no kubuushiwa kwa kwa Kristu bwalilembwa bwino nga nshi mu Malandwe ukucila ifyalembwa ifingi ifya kale.”

[Mapu ne Fikope pe bula 8, 9]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

FOINIKE

GALILI

Umumana wa Yordani

YUDEA

[Ifikope]

“Ubushininkisho pa lwa bumi, imfwa, no kubuushiwa kwa kwa Kristu fyalilembwa bwino nga nshi ukucila ifyalembwa ifingi ifya lyashi lya kale.”—PROFESA E. M. BLAIKLOCK

[Abatusuminishe]

Bamapu bali ku numa: Bambwilwe kuli mapu walembwa na ba Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. na Survey of Israel.