Umuolife Uwalelema mu Ng’anda ya kwa Lesa

MU CALO ca Israel, mwaliba umuti umo ni cikanga fye te kuti onaulwe. Nangu fye nga mwautema, icishiki mu kwangufyanya cilatampa ukumena. Kabili nga basombolako fisabo, abene balamwenamo amafuta ayashaifulila yantu bengabomfya ku kwipikila, ku kusanika ulubuuto, ku kusungilila ubusaka, e lyo na ku fya kusuba ifya kuyemfya.

Ukulingana no mulumbe wa kale uwalembwa mwi buuku lya mu Baibolo ilya Abapingushi, “akale imiti yaile ku kusube mfumu.” Pa miti yonse iya mu mpaanga, ni uli kwi basalilepo intanshi? Wali muti wakosa, uutwalisha, umuolife.—Abapingushi 9:8.

Ukucila pa myaka 3,500 iyapitapo, kasesema Mose alondolwele icalo ca Israele nge ‘calo cisuma, icalo ca miolife.’ (Amalango 8:7, 8) Ne lelo line, amabala ya miolife yalisalangana ukufuma mwi samba lya lupili lwa Hermone ulwa ku kapinda ka kuso ukuyafika ku nse ya Beere-sheba ku kapinda ka kulyo. Yalya mabala yacili yaliyemfya Ilungu lya Sharone ilyabela ku lulamba, ne mbali sha mpili isha mabwe isha mu Samaria, kabili ne mikonko yafunda iya Galili.

Bakalemba wa Baibolo ilingi line babomfeshe umuolife mu mampalanya. Imisango ya uyu muti yalebomfiwa ku kulangilila inkumbu sha kwa Lesa, isubilo lya kwima ku bafwa, ne mikalile ya nsansa iya lupwa. Ukubebetesha umuolife kwalatwafwa ukumfwikisha ifi fya kuloshako fya mu Malembo kabili kutulenga ukushikilako mu kutesekesha kwesu ukwa uyu muti waibela na o uulumbanya Kapanga wa uko nge ficita ububumbo bumbi ubwashala.—Amalumbo 148:7, 9.

Umuolife Uwakalabana

Umuolife taumonekesha ukuyemba pa muku fye wa kubalilapo. Tawasansama nge mikedari yalulubala imo iya ku Lebanone. Imbao sha muolife tashawamisha nge sha mukupri, kabili nga wabalula, amaluba tayamoneka nga yalya ya mualmonde. (Ulwimbo lwa Nyimbo 1:17; Amose 2:9) Ulubali ulwacindamisha ulwa muolife talumoneka, pantu lwaba mu mushili. Cimo icilenga uyu muti ukukokola no kutwalisha mishila iyalepa intu wakwata, ukuya pa nshi kuti yafika kuli bamita 6 kabili ukuya mu mbali ilafika apalepesha sana.

Imishila ya uko ikosha imiolife iyabela mu mpili umwaba amabwe ukupusuka icilala lintu imiti iisangwa mwi samba lya mu mupokapoka yena ilafwa pa mulandu wa kubulwa amenshi. Imishila ilenga umuti ukutwalilila ukutwala imiolife pa myaka iingi, nangu  ca kutila icitimbatimba ca uko icakalabana cimoneka ngo lukuni fye. Cintu uyu muti wakalabana ufwaya fye ni ncende apa kukulila e lyo no mushili uupisha umwela pa kuti ulepeema, kabili no kukanakwatamo amankumba nelyo ukupalama ku fimenwa ifingasungo tushishi utonaula. Nga kwabo kukumanisha ifi fifwaikwa ifyayanguka, umuti umo kuti wapayanya amalita ya mafuta ukufika kuli 57 pa mwaka.

Ukwabulo kutwishika abena Israele balitemenwe umuolife pa mulandu wa mafuta wakwete ayaumo mutengo. Inyali ne ntambo shalekula amafuta ya muolife e shalesanika mu mayanda yabo. (Ubwina Lebi 24:2) Amafuta ya muolife yalefwaikwa ku kwipikilako. Yalecingilila ne nkanda ku kasuba, kabili yapayanishishe abena Israele ne sopo. Ingano, umwangashi, ne miolife fyali e fisabo fikalamba fintu balesombola muli cilya calo. Nga ca kuti umuolife tautwele ninshi kayofi ku lupwa lwa mwina Israele.—Amalango 7:13; Habakuki 3:17.

Nangu cibe fyo, amafuta ya muolife yalefula ilingi line. Mose alandile pa lwa Calo Calaiwe nge ‘calo ica miolife,’ napamo ici cali ni mu kuti umuolife e o abengi balelima muli ulu lubali lwa calo. H. B. Tristram, uwasambilile filengwa na Lesa uwa mu mwanda wa myaka uwa 19, alondolwele umuolife ngo “muti uwaseeka mu calo.” Pa mulandu wa mutengo wa mafuta ya uko no bwingi bwa yako, yalibombele nge ndalama pa kati ka fyalo ukupulinkana mu ncende ya Mediterranean. Yesu Kristu alandile pa lwa nkongole shapendelwe nga “mafuta [ya muolife, NW] imilingo umwanda umo.”—Luka 16:5, 6.

“Nga Banimbo ba Miolife”

Umuolife uwaba ne ncito mu kulinga wimininako amapaalo ya bulesa. Ni shani fintu uwakwata akatiina kuli Lesa alambulwa? Kemba wa malumbo aimbile ukuti: “Umukashi obe akaba ngo mwangashi uutwala mu kati na nkati ka ng’anda yobe; abana bobe nga banimbo ba miolife ukushinguluke tebulo lyobe.” (Amalumbo 128:3) Bushe “banimbo ba miolife” ni bani, kabili mulandu nshi kemba wa malumbo abalinganishisha ku bana?

Umuolife waliibela pantu banimbo balatwalilila ukumena pe shinte lya citimbatimba. * Nga ca kuti umuolife wakokwesha, waleka no kutwala ifisabo fintu waletwala kale, abalimi napamo balasuminisha banimbo, nelyo utumisambo tupya, ukumena ukufikila na to twaba fye cimuti. Pa numa ya nshita imo, cinyina cilesa mu kukwatilapo imiti yakosa inono itatu nelyo ine ukucishinga, ukupala abana ukushinguluka itebulo. Aba banimbo bakwata icishiki cimo cine, kabili na bo balatwale miolife isuma.

Iyi ncitilo ya muolife e ilangilila bwino ifyo abana baume na bana banakashi bengashangila mu citetekelo, ku mulandu wa mishila yashangila iya ku mupashi iya bafyashi babo. Lintu abana balekula, na bo balatwale fisabo no kulaafwilisha abafyashi babo, abesa mu kusamwa pa kumona abana balebombela Yehova capamo na bene.—Amapinda 15:20.

“Ku Muti Kuli Ukulolela”

Umufyashi umukoloci uubombela Yehova alabekelwa mu bana bakwe aba bukapepa. Lelo abana bamo bene besa mu kuloosha ngo mufyashi wabo mu kuya kwa nshita ‘aya mu nshila iyo bonse aba pano isonde bendamo.’ (1 Ishamfumu 2:2) Pa kutwafwilisha ukukanabongololwa ku busanso bwa mu lupwa ubwa musango yu, Baibolo yatulaya ukuti kukabako ukubuuka kwa bafwa.—Yohane 5:28, 29; 11:25.

Yobo, wishi wa bana abengi, alishibe fintu ubumi bwaipipa. Alingenye ubumi kwi luba ilyabalula no kubonsa bwangu. (Yobo 1:2; 14:1, 2) Yobo alefwaisha ukufwa pa kuti engapusuka ukufuma mu kushikitika kuntu alepitamo, ukumona inshishi nge cifulo ca kufisamamo ico engabwelulukako. Yobo aipwishe ukuti: “Umuntu uwafwa, nga engaba no mweo kabili?” Lyena ayaswike mu kucetekelo kuti: “Ninshi inshiku shonse sha kulwa kwandi kuti nalinda kukasuke akwiso kupepemuka kwandi; nga mwaita [mwe Yehova], na ine nayasuka, nga mwafuluke cacitwa ku minwe yenu.”—Yobo 14:13-15.

Ni shani fintu Yobo alangilile ukuti alishininwe ifyo Yehova akamwita ukufuma ku nshishi? Ici cali ukupitila mu kulanda pa muti, kabili ubulondoloshi bwakwe bwamoneka ifyo alelanda pa muolife. Yobo atile: “Ku  muti kuli ukulolela; nga wabungulwa kuti wapepemuka kabili.” (Yobo 14:7) Umuolife kuti bautema, lelo ukucite co takonaula uyu muti. Kano nga uyu muti washulwa e lintu ufwa. Nge mishila yashala pa nshi, uyu muti ulamena mu kwangufyanya na kabili, uwapepemuka.

Nangu fye nge cilala icatantalila cabako ku kubonsha umuolife wa kale, icishiki cakunkutana cilesa mu kumena na kabili. “Umushila wa uko nga wakotela mu mushili, no mukonso wa uko wafwila mu lukungu; pa mulandu wa kununsha amenshi kuti wapuuka, no kucite misambo nga nimbo.” (Yobo 14:8, 9) Yobo aikele mu calo cauma, ica mucanga, muntu ukwabulo kutwishika amwene ifishiki fya kale ifingi ifya muolife ifyalemoneka ifyauma ne fyafwa. Nangu cibe fyo, lintu imfula yaloboka, icimuti ca musango yo “icafwa” caleba icumi kabili calemena mu mishila ya ciko kwati ni “nimbo.” Uku kubukuluka kwa cipesha amano kwalengele umwina Tunisia umo uwasambilila pa fya bulimi ukulanda ukuti: “Kuti mwasosa amuti imiolife taifwa.”

Kwati fintu umulimi afwaisha ukumona imiolife yakwe iyabonsa ukumena na kabili, e fintu na Yehova afuluka ukubuusha ababomfi bakwe aba cishinka. Alafuluka akashita lintu abantu ba cishinka ukupala Abrahamu na Sara, Isaki na Rebeka, na bambi abengi bakabweluluka ku bumi. (Mateo 22:31, 32) Fintu cikabe cawamisha ukusengela abafwa no kubamona ukwikala abomi na kabili, kabili abatuntulu!

Umuolife wa Cimpashanya

Inkumbu sha kwa Lesa shalilangishiwa mu kukanakwata akapaatulula pamo pene na mu kupayanya kwa kubuushiwa ku bafwa. Umutumwa Paulo abomfeshe umuolife ku kulangilila fintu Yehova atambike inkumbu shakwe ku bantu ukwabulo kusakamana umushobo nelyo icikulilo cabo. Pa myanda ya myaka abaYuda bali ne cilumba ca kuba abantu abasalilwe na Lesa, ‘ubufyashi bwa kwa Abrahamu.’—Yohane 8:33; Luka 3:8.

Ukufyalwa mu luko lwa ciYuda tacali e cifwaikwa pa kuba abasenaminwa na Lesa. Nangu cibe fyo, abasambi aba mu kubangilila aba kwa Yesu, bonse bali baYuda, kabili bakwete ishuko lya kuba abantunse ba kubalilapo ukusalwa na Lesa ku kuba ulubuto ulwalailwe ulwa kwa Abrahamu. (Ukutendeka 22:18; Abena Galatia 3:29) Paulo alingenye aba basambi abaYuda ku misambo ya muolife wa cimpashanya.

Ubwingi bwa baYuda ba cifyalilwa balikeene Yesu, babele abashafikapo ku kuba mu “mukuni unono” uwa ku nshita ya ku ntanshi, nangu “Israele wa kwa Lesa.” (Luka 12:32; Abena Galatia 6:16) Na muli ifyo, babele nge misambo ya cimpashanya iya muolife iyaputwilweko. Ni bani bali no kubapyana? Mu mwaka wa 36 C.E., Abena fyalo balisalilwe ukuba mu lubuto lwa kwa Abrahamu. Cali kwati Yehova alundile umuolife wa mu mpanga mu muolife wa mwi bala. Abo abali no kuba ulubuto lwalaiwa ulwa kwa Abrahamu baali no kusanshamo aba nko shonse. Abena Kristu Abena fyalo nomba ‘balikumineko ku mushila wa mafuta ya muolife.’—Abena Roma 11:17.

Ku mulimi, ukulunda umuolife wa mu mpanga ku muolife wa mwi bala kuti cabe cintu icishingelenganishiwa nangu panono kabili icaba “ukupusana ne cifyalilwa.” (Abena Roma 11:24) Icitabo icitila The Land and the Book, mu kulondolola pa lwa uyu mulimo citila: “Ukubuula umuolife uusuma no kulundamo uwa mu mpaanga, nga fintu Abalungwana basosa cikacimfya umuolife wa mu mpanga, lelo nga mwafipusanya te kuti cibombe.” Abena Kristu abaYuda na bo balisungwike  lintu Yehova “abalile ukupempula Abena fyalo ku kubuulilamo ishina lyakwe uluko lwa bantu.” (Imilimo 10:44-48; 15:14) Ici cali cishibilo icaumfwika, nangu cibe fyo, ica kuti ukufikilishiwa kwa mifwaile ya kwa Lesa takwashintilile pa luko ululi lonse lumo. Awe iyo, pantu “uwa mu luko lonse uwamutiina no kubombo kulungama asekelelwa kuli wene.”—Imilimo 10:35.

Paulo alangilile ukuti apo “imisambo” ya muolife yabulwe citetekelo iya buYuda yaliputwilweko, abali bonse abafilwa ukwikalilila mu kusenamina kwa kwa Yehova pa mulandu wa cilumba no kubulwe cumfwila na bo kuti baputulwako. (Abena Roma 11:19, 20) Mu kushininkisha ici cilelangilila ukuti tatufwile ukupokelela ibusha ukusenamina kwa kwa Lesa.—2 Abena Korinti 6:1.

Ukumusubila Amafuta

Amalembo yalanda pa kubomfiwa kwa mafuta ya muolife ponse pabili mu cine cine na mu mampalanya. Mu nshiku sha ku kale, ifilonda ne mififi ‘fyalenashiwa ku mafuta’ pa kwafwilishako ukundapa. (Esaya 1:6) Ukulingana ne cilangililo cimo cintu Yesu apeele, umwina Samaria musuma aitile amafuta no mwangashi pa filaso fya muntu asangile mu nshila pa kuya ku Yeriko.—Luka 10:34.

Ukusuba amafuta ya muolife ku mutwe calibe ca kupembesula kabili ica kutontolola. (Amalumbo 141:5) Kabili lintu kuba ukubombela pa malwele ya ku mupashi, baeluda ba Bwina Kristu ‘balasuba uwa mu cilonganino amafuta mwi shina lya kwa Shikulu.’ (Yakobo 5:14) Ukufunda kwa baeluda ukwabamo ukutemwa ukwa mu Malembo pamo na mapepo yabo aya mukoosha ayo bapepelako abasumina banabo abalwala lwa ku mupashi fyalinganishiwa ku mafuta ya kutontolola aya muolife. Na kuba, mu nsoselo ya ciHebere, umuntu musuma inshita shimo alondololwa nga “mafuta yene yene aya muolife.”

“Umuolife Uwalelema mu Ng’anda ya kwa Lesa”

Pa mulandu wa fintu tulandilepo intanshi, tacili ca kupapusha ukuti ababomfi ba kwa Lesa balinganishiwa ku miolife. Davidi afwaile ukuba ngo “muolife uwalelema mu ng’anda ya kwa Lesa.” (Amalumbo 52:8) Nga fintu ilingi line indupwa sha bena Israele shakwete imiolife iyashingulwike amayanda yabo, e fyo na Davidi alefwaisha ukupalamina kuli Yehova no kutwale fisabo ifya kulumbanya Lesa.—Amalumbo 52:9.

Pa nshita lintu ubufumu bwa mikowa ibili ubwa kwa Yuda bwali na bucishinka kuli Yehova, bwalinganishiwe ku “muolife uwalelema, uwayemba wa fisabo ifyawama.” (Yeremia 11:15, 16) Lelo abaYuda balilufishe lilya ishuko lintu ‘bakene ukuumfwe fyebo fya kwa Yehova kabili bakonkele milungu imbi.’—Yeremia 11:10.

Pa kuba umuolife uwalelema mu ng’anda ya kwa Lesa, tulingile ukumfwila Yehova no kuba abaitemenwa ukupokelela ukufunda uko abomfya pa “kututungwilila” pa kutila twingalatwala ifisabo na fimbi ifya Bwina Kristu. (AbaHebere 12:5, 6) Ukulundapo, nga fintu umuolife ukabila imishila iingi pa kupusuka icilala, na ifwe tulakabila ukukosha imishila yesu iya ku mupashi pa kushipikisha amesho no kupakaswa.—Mateo 13:21; Abena Kolose 2:6, 7.

Umuolife wimininako Umwina Kristu wa busumino, uushaishibikwa ne ci calo lelo uwaishibwa kuli Lesa. Umuntu wa musango yo nangu engafwa muli buno bwikashi, ali no kwikala umumi na kabili mu calo icipya icili no kwisa.—2 Abena Korinti 6:9; 2 Petro 3:13.

Umuolife uwakosa ica kuti ni cikanga te kuti onaike kabili uutwalilila ukutwale fisabo cila mwaka utwibukishako ubulayo bwa kwa Lesa ubutila: “Inshiku sha bantu bandi shikaba nge nshiku sha muti, ne milimo ya minwe yabo abasalwa bandi bakasekelamo pa myaka iingi.” (Esaya 65:22) Ubu bulayo ubwasesemwa bukafikilishiwa mu calo cipya ica kwa Lesa.—2 Petro 3:13.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 25]

Umusambo wakalabana uwa kale uusangwa mu Jávea, mu Citungu ca Alicante, mu Spain

 [Ifikope pe bula 26]

Amabala ya miolife mu Citungu ca Granada, mu Spain

[Icikope pe bula 26]

Umuolife wa kale uwabela ku nse ya fibumba fya Yerusalemu

[Icikope pe bula 26]

Baibolo yalilanda pa lwa kulundamo ukwa misambo mu muolife

[Icikope pe bula 26]

Uyu umuolife wa kale naushingulukwa na banimbo ba misambo inono