Bushe Ukwalula Ubupilibulo bwa “Bwina Kristu” Kwalisuminishiwa na Lesa?

TUTILE mwaeba uulenga ifikope ukulenga ifyo icinso cenu cimoneka. Lintu apwisha, mwatemwa sana; icikope cilemoneka fye fintu mumoneka. Mwatontonkanya ifyo abana benu, abeshikulu, ne fishikulula bakalacankwa lintu baletamba icikope.

Nangu cibe fyo, mu nkulo ya ku ntanshi umo uwa ntuntuko shenu amona ukuti ipala pa cikope talimusekeshe, e co alengelapo umushishi. Umbi na o tatemenwe imimonekele ya mona, e co aulenga fimbi. “Ukuwaminisha” kumbi kwatwalilila mu nkulo shakonkapo, ica kuti kuli pele pele icikope cayalulwa caleka ukumoneka fintu mumoneka. Nga ca kuti mwaishiba ukuti icikope nacalulwa, kuti mwayumfwa shani? Ukwabula ukutwishika kuti mwakalifiwa.

Ku ca bulanda, ili ilyashi lya cikope, mu kulingisha, lilelanda ku fyacita amacalici ya Bena Kristu ba mwi shina fye. Ilyashi lya kale lilangilila ukuti bwangu bwangu fye pa numa ya mfwa ya batumwa ba kwa Kristu, “Ubwina Kristu” bwa cine bwayambile ukwalulwa, nga fintu fye Baibolo yasobele.—Mateo 13:24-30, 37-43; Imilimo 20:30. *

Ukwabulo kutwishika, caliwama ukubomfya ifishinte fya mu Baibolo mu mikalile yonse ne fiputulwa fya nshita ifyapusanapusana. Capusana nga nshi no kwalula ifisambilisho fya Baibolo pa kuti fingomfwana ne mitontonkanishishe yaseeka. Lelo, ifyo fine e fyo bacita. Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pa fintu fyakatama ifingi ifyayalulwa.

Amacalici Yaikatana ne Calo

Yesu asambilishe ukuti ukuteka kwakwe atemwa Ubufumu, bwa mu muulu, kabili mu nshita yalinga, bukashonaula amabufumu ya buntunse yonse no kuteka icalo conse. (Daniele 2:44; Mateo 6:9, 10) Tabwakabomfye abantunse baba mu fikansa fya calo. Yesu atile, “Ubufumu bwandi te bwa pano isonde.” (Yohane 17:16; 18:36) E co, abasambi ba kwa Yesu, nelyo cingati balekonka amafunde ya calo, tabaibimbile mu fikansa fya calo.

Nangu cibe fyo, pa nshita ya kwa Kateka umwina Roma Kostantino mu mwanda wa myaka uwalenga 4, abengi abaleitunga ukuba Abena Kristu balinenwike ukulolelo kubwela kwa kwa Kristu no kutendeka ukuteka kwa Bufumu bwa kwa Lesa. Panono panono, imimwene yabo ukulosha ku fikansa fya calo yalyalwike. Icitabo ca mutwe wa kuti Europe—A History citila, “Ilyo Konstantino talaba kateka, Abena Kristu tabatalile abafwaya ukuba mu [fikansa fya calo] pa kuti bengalundulula ifisumino fyabo. Pa numa Konstantino ali kateka, Ubwina Kristu ne fikansa fya calo fyaleendela pamo.” Ubwina Kristu bwayalulwa bwaishileba bwa “calo conse,” atemwa “katolika,” e kuti imipepele ya Buteko bwa Roma.

Encyclopedia ya mutwe wa kuti Great Ages of Man yatile pa mulandu wa uku kwikatana kwe Calici ne Calo, “muli ba A.D. 385, imyaka fye 80  pa numa ya kulamata kwa kulekeleshako ukwa Bena Kristu, Icalici iline lyeka lyatendeke ukwipaya bonse abakeene ifisumino fya liko, kabili bashimapepo bali na maka ayengi nga yakweteko bakateka.” E co kwali kwamba kwa nshita ya kubomfyo lupanga pa kwalula abantu mu cifulo ca kubanashanasha, kabili bashimapepo ba culukusu bapyene bakashimikila bafuuka aba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. (Mateo 23:9, 10; 28:19, 20) Uwasoma ilyashi lya kale H. G. Wells alembele pa lwa “bupusano bukalamba ubwaba pa” Bwina Kristu bwa mu mwanda wa myaka uwalenga 4 “ne misambilishishe ya kwa Yesu wa ku Nasareti.” Ubu “bupusano bukalamba” bwayambukile fye ne fisambilisho fya kutendekelako pa lwa kwa Lesa na Kristu.

Ukwalula Lesa

Kristu na basambi bakwe basambilishe ukuti kwaba “Lesa umo fye, Shifwe,” uwaishibikilwa kwi shina lyakwe, Yehova, ilisangwa mupepi ne miku 7,000 muli bamanyuskripiti ba Baibolo aba mu kubangilila. (1 Abena Korinti 8:6; Amalumbo 83:18) Lesa abumbile Yesu; Baibolo wa Cibemba uwa baKatolika pa Abena Kolose 1:15 atila, Yesu e “solwesolwe wa fibumbwa fyonse.” E co, apantu Yesu alibumbilwe, ukwabulo kupita mu mbali atile: “Tata mukalamba pali ine.”—Yohane 14:28.

Lelo mu mwanda wa myaka uwalenga butatu, bashimapepo bamo aba mupatikisha, abatemenwe nga nshi icifundisho ca cisenshi ica bulesa butatu ica kwa Plato umuGriki uwa mano ya buntunse, batendeke ukwalula Lesa pa kuti engomfwana ne cifundisho ca Bulesa Butatu. Mu myanda ya myaka iyakonkelepo, ici cifundisho cishili ca mu malembo casumbwile Yesu no kumulinganya kuli Yehova kabili bayalwile umupashi wa mushilo uwa kwa Lesa, atemwa amaka yabomba, ukuyacito muntu.

Ukulanda pa lwa kuleta mu calici icifundisho ca cisenshi ica Bulesa butatu, New Catholic Encyclopedia itila: “Ukupangwa kwa kwa ‘Lesa umo mwaba abene Batatu’ takwapangilwe mu kukosa, mu kushininkisha takwapokelelwe mu kukumanina ku Bena Kristu bonse ne fisambilisho fyabo, ilyo umwanda wa myaka uwalenga 4 taulapwa. Lelo mu kulungatika ni uku kupangwa e ko twingatila e kwali ukwa kubalilapo mu kuletako icifundisho capampamikwa ica Bulesa Butatu. Bakalemba ba Butumwa, tabakwete itontonkanyo nangu panono pa lwa cifundisho ca musango yo.”

Ukupalako, The Encyclopedia Americana itila: “Ukusumina muli Bulesa Butatu ukwa mu mwanda wa myaka uwalenga bune takwabelebeshe mu kulungika icisambilisho ca mu kubangilila ica Bena Kristu ukukuma ku musango wa kwa Lesa; lelo, cali kupaasuka ukufuma kuli uku kusambilisha.” The Oxford Companion to the Bible ita Bulesa Butatu ukuti ni cimo pa “fisumino fya mipepele ifyaishilepangwa pa numa.” Lelo, Bulesa Butatu tabwali e cifundisho ceka fye icasuminishiwe mu calici.

Ukwalulo Mweo

Abengi lelo basumina ukutila abantunse balikwato mweo uushifwa umubili nga wafwa. Lelo bushe mwalishiba ukuti ici cifundisho ce calici na co caishilelundwako pa numa? Yesu akomaile pa cine ca mu Baibolo ica kuti abafwa “bantu abashaishiba kantu nangu kamo,” ukuti baba nga bali mu tulo. (Lukala Milandu 9:5; Yohane 11:11-13) Ubumi bukabweshiwa ukupitila mu kubuushiwa—‘ukwiminina na kabili’ ukufuma mu tulo twa mfwa. (Yohane 5:28, 29) Umweo uushifwa, nga ca kuti e ko wali, tawali na kukabila ukubuushiwa, pantu ukukanafwa kupilibula ukufumyapo imfwa.

Yesu alangilile fye ne sambilisho lya mu Baibolo ilya kubuuka ukupitila mu kubuusha abafwa. Moneni ica kumwenako ca kwa Lasaro, uwali nafwa pa nshiku shine. Ilyo Yesu amubuushishe, Lasaro afumine umumi mu nshishi, umuntunse uwalepeema. Takwali umweo uushafwile uwabwelulwike ukufuma muli paradise wa mu muulu no kwingila mu mubili wa kwa Lasaro lintu abuukile ku bafwa. Nga ca kuti Lasaro aali ku paradise, ninshi Yesu takwete nkumbu pa kumubuusha!—Yohane 11:39, 43, 44.

Ni kwi, kanshi, ukwatulile imfundo ya kutila umweo taufwa? The Westminister Dictionary of Christian Theology itila imfundo “yatulile sana sana ku mano ya buntunse aya baGriki mu cifulo ca kusokolola kwa mu Baibolo.” The Jewish Encyclopedia ilondolola ukuti: “Icisumino ca kuti umweo ulatwalilila ukubako pa numa ya mfwa ya mubili mutunganya fye uwa ba maele nelyo uwa  basambilile fya bulesa ukucila ukuba icitetekelo cafikapo, na pali uyu mulandu tacasambilishiwa ukuli konse mu kulungatika mu Malembo ya Mushilo.”

Ilingi line, icifundisho ca bufi cimo ciletako icibiye, kabili e fintu caba na ku cifundisho ca kuti umweo taufwa. Caleteleko imfundo ya cisenshi iya kulunguluka kwa pe na pe mu mulilo wa helo. * Lelo, Baibolo yalilondolola bwino ukutila “icilambu ca lubembu ni mfwa”—te kulunguluka kwa pe na pe iyo. (Abena Roma 6:23) E co, ukulanda pa lwa kubuushiwa, King James Version itila: “Bemba alekelemo abafwa abaali muli wene; ne mfwa na helo fyalekelemo abafwa abaali muli fyene.” Baibolo wa Douay na o atila: “Bemba . . . ne mfwa na helo fyalekulwikemo abafwa ba fiko.” Ca cine, mu kwipifya, ababa mu helo balifwa, baba ‘mu tulo,’ nga fintu Yesu asosele.—Ukusokolola 20:13.

Bushe mu kufumaluka mwalisumina ukuti icifundisho ca kulungulushiwa kuli pe na pe muli helo cilapalamika abantu kuli Lesa? Napacepa. Mu mano ya bantu abapelulula kabili abakwata ukutemwa, lyaba litontonkanyo lya kutalusha abantu! Lubali lumbi, Baibolo isambilisho kuti “Lesa kutemwa” kabili ubuluku, nangu fye ni ku nama, cintu ca muselu kuli wene.—1 Yohane 4:8; Amapinda 12:10; Yeremia 7:31; Yona 4:11.

Ukwalula “Icikope” Ukwa Muno Nshiku

Ukwalula Lesa no Bwina Kristu kwalitwalilila na lelo. Profesa wa fya mipepele nomba line alondolwele ukushomboka kuli mwi calici lyakwe ilya baProtestanti ukuti “uku lubali kuli ubutungulushi bwa Malembo ne cisumino ca fya mipepele lubali lumbi kuli ubutungulushi bwa mano ya buntunse, e kutila lubali lumo icalici lileumfwila ubutungulushi bwa kwa Kristu e lyo lubali lumbi na lo balesuminisha ukwalula ubuKristu pa kuti bwingomfwana ne mitontonkanishishe iliko pali ino nshita. Icilefwaikwa ukwishiba ca kuti: Nani alingile ukutantika fintu icalici lifwile ukulakonka . . . Bushe Malembo ya Mushilo nelyo mitontonkanishishe yanene pali ndakai?”

Ku ca bulanda, “imitontonkanishishe yanene pali ndakai” ilemoneko kucimfya. Ku ca kumwenako, cintu cayeba pa lwa macalici ayengi ukuti nayalula imimwene ukulosha ku fintu fyapusanapusana pa kutila bamoneke nga baletunguluka kabili abafwaya ukumfwako kuli bambi. Maka maka mu milandu iikumine imibele, amacalici yalesuminisha ifili fyonse, nga fintu cilandilwepo mu cipande ca kutendekelako. Lelo, Baibolo yalilondolola bwino bwino ukuti ubulalelale, ubucende, umwaume ukubembuka no mwaume munankwe shaba ni membu shabipisha mu menso ya kwa Lesa kabili abashicita “tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa.”—1 Abena Korinti 6:9, 10; Mateo 5:27-32; Abena Roma 1:26, 27.

Ilintu umutumwa Paulo alembele amashiwi yambwilwe pa muulu, AbaGrik baleikala mu Roma mupepi na kuntu aleikalila baipoosele mu mibele yonse iyabipisha iyaseekele. Paulo afwaya nga apelulwile ukuti: ‘Ca cine, Lesa ashonawile Sodomu na Gomora umupwilapo pa mulandu wa bulalelale ubwingi, lelo ni kale kabili ne myaka 2,000 yalipitapo! Cine cine te kuti cicitike muli ino nkulo iyalunduluka.’ Nangu cibe fyo, tapelulwile muli yo nshila, alikeene ukwalula icine ca Baibolo.—Abena Galatia 5:19-23.

Lolesheni ku “Cikope” ca Kubalilapo

Ilyo Yesu alelanda kuli bashimapepo ba ciYuda aba mu kasuba kakwe, atile ukupepa kwabo kwali ‘kwa fye pantu amasambilisho basambilishe mafunde ya bantu.’ (Mateo 15:9) Balya bashimapepo basalwile Ifunde lya kwa Yehova ilyo abapeele ukupitila muli Mose nga fintu fye bashimapepo ba mu Kristendomu bacitile, kabili na ndakai line e fintu bacita ku masambilisho ya kwa Kristu, e kuti bakantaike “penti” wa cishilano ku cine ca bulesa. Lelo Yesu afumishepo amasambilisho ya bufi yonse pa kuti aba mitima ya bufumacumi bengamwenamo. (Marko 7:7-13) Yesu alandile icine, te mulandu calilumbwike atemwa tacalumbwike. Icebo ca kwa Lesa lyonse cali e bulashi bwakwe.—Yohane 17:17.

Mwandi Yesu ali uwapusanako nga nshi ku bengi abaitunga ukuba Abena Kristu! Cine cine, Baibolo yalisobele ukuti: “Abantu bakaba abaswatuka  ku fintu ifipya no kuilonganikila . . . bakasambilisha ukulingana no lunkumbwa lwabo; kabili, lyene, mu cifulo ca kukutika ku cine, bakalukila ku nshimi.” (2 Timote 4:3, 4, The Jerusalem Bible) Ishi “nshimi,” shimo natushilandapo kale, shilonaula bumupashi, lelo icine caba mu Cebo ca kwa Lesa cilakuula, kabili citungulula ku mweo wa muyayaya. Ici e cine cintu Inte sha kwa Yehova shilemukoselesha ukubebeta.—Yohane 4:24; 8:32; 17:3.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

Uko Ishina lya Kuti Abena Kristu Lyatulile

Imyaka ukucila pali 10 ukutula apo Yesu afwilile, abasambi bakwe balebeta ukuti “Aba Nshila.” (Imilimo 9:2; 19:9, 23; 22:4) Mulandu nshi? Pantu imikalile yabo yashimpilwe pa citetekelo cabo muli Yesu Kristu, uwaba e “nshila ne cine no mweo.” (Yohane 14:6) Limbi limbi fye pa numa ya 44 C.E., mu Suria Antioke, e lintu abasambi ba kwa Yesu “babalilepo ukwitwa Abena Kristu.” (Imilimo 11:26) Ili shina mu kwangufyanya lyalishibikwe, nangu fye balashi ba buteko balilishibe. (Imilimo 26:28) Ishina lipya talyayalwile imikalile yabo iya Bwina Kristu, batwalilile ukukonka ica kumwenako ca kwa Kristu.—1 Petro 2:21.

[Ifikope pe bula 7]

Ukupitila mu butumikishi bwa ku cintubwingi, Inte sha kwa Yehova shilosha abantu ku Cebo ca kwa Lesa, Baibolo

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 4]

Icikope ca butatu ukufuma ku kuso: United Nations/Cakopelwe na Law Lwin