Ulupato Nalufula

James Russell Lowell, Kalemba Wa Mishikakulo Kabili Umwiminishi Alembele Ukuti: “Abantu tabeshiba bwino abantu bapata.”

NDAKAI cimoneke fyo ulupato lwaba fye mpanga yonse. Amashina pamo nga East Timor, Kosovo, Liberia, Littleton, na Sarajevo—pamo na neo-Nazi (akabungwe kaletungilila ba Nazi), skinhead (abantu ba lukaakala), na ba white supremacist (abasungu basumina mu kuti umushobo wabo walicila bambi)—yaba mu mintontonkanya yesu pamo ne fikope fya fintu fyapya, inshishi sha nomba line isho bashikamo abengi, ne mibili ya bafwa ifyo tushakabale atulabililako.

Amasubilo ya calo ca ku ntanshi icabulamo ulupato, ifikansa, no lukaakala yalyonaulwa. Danielle Mitterand, uwali muka presidenti umuyashi uwa ku France, ebukisha ifyalecitika ilyo ali uwacaice ukuti: “Abantu balesubila ukwikala mu bwananyina umo bengacetekela abantu bambi; ukukanasakamikwa ukwikala na bambi; balesubila ukuba ne mikalile isuma iya mutende kabili iyabamo umucinshi mu calo cakosa kabili ica bakapekape icalebasakamana.” Cinshi cacitike kuli ayo mabuyo? Ailishenye ukuti: “Pa numa ya myaka 50, kuti natila ubuyo bwesu bwalifulunganishiwa.”

Te kuti tusuuleko fye ku lupato lulipo. Nalufulilako, kabili lulemonekela sana. Umutende wa bantu uo abengi bashipoosako amano naufumishiwapo ku ncitilo shabulamo amano isha lupato, ishilebipilako fye. Nangu line mu ng’anda yesu tamwaba ulupato nelyo mu calo cesu, lulatulolela kumbi. Napamo tumona ubushinino bwa lupato cila bushiku mu lyashi lya pa TV na mu lyashi lya filecitika. Nomba lulesangwa na pali Intaneti. Natumone ifya kumwenako finono.

Muli iyi myaka 10 iyafumako, ukutemwisha uluko kwalicilile mu cipimo. Joseph S. Nye, Jr., umukalamba wa kabungwe ka Harvard Center for International Affairs atile: “Ukutemwisha uluko kulekoselako mu fyalo ifingi, takulenakilako iyo. Mu cifulo ca kukwata fye ibumba limo mu calo, kwaba amabumba mu calo ayamona ukuti e yacindama. Ico cilenga apakubikilana ifikansa ukufulilako.”

Imisango imbi iya lupato ya bucenjeshi sana, taimoneka ukuti e mo yaba mu calo nelyo fye mu bwina mupalamano. Lintu ba skinhead basano baipeye Sikh (umuntu uwa mipepele imo iya ku India) umukoloci mu Canada, ici “calangilile ico bamo batila ukubwela kwa bumpulamafunde bwa lupato mu calo ico abengi batasha ukuti tacakwata umusoobolola wa mushobo.” Mu Germany, nangu ca kuti bumpulamafunde bwa lupato bwalibwelela pa nshi mu myaka yapitapo, ukusansa pa mulandu wa musoobolola wa mushobo kwaingilishiweko amapesenti 27 mu 1997. Cilolo uulolekesha pa ficitika mu calo Manfred Kanther atile: “Ici ca bulanda.”

Ku kapinda ka ku kuso mu Albania lipoti yasokolwele ukuti abana ukucila pali 6,000 bali fye nga bafungwa mu mayanda yabo pa mulandu wa kutiina ukupikwa imfuti ku filwani fya ndupwa shabo. Aba bana finakabupalu fya kukansana kwaba pa ndupwa, “ukwafulunganya ubumi  bwa ndupwa ishingi.” Akabungwe ka Federal Bureau of Investigation (FBI), mu United States katile, “impatila ya mushobo yalengele imilandu ya bumpulamafunde bwa lupato iyacilile na pali 3,877 ukucitwa mu 1998 ukulingana na lipoti wa ba FBI.” Fimbi ifyalengele ubu bumpulamafunde bwashala fyakumine ku mipepele, umukowa nelyo icalo umuntu afumako, no kupelebela muli fimo.

Na kabili, imitwe ya mu manyunshipepala cila bushiku ilosha ku cikuko ca kutiina no kupata abantu bafuma ku fyalo fimbi, uko ifinakabupalu ilingi fiba ni mbutushi, abo nomba bacilile pa mamilioni 21. Ca bulanda ukuti icinabwingi ca balepata abafuma ku fyalo fimbi bacaice, abacincishiwa ku ba bupolitiki bashisakamana na bambi abafwaya akabepesho. Ifishibilo fimbi ifishimoneka sana ifya cintu cimo cine fisanshamo ukukanacetekela bambi, ukukanaba uushishimisha, no kusuula abapusanako.

Finshi fimo ifiletele ici cikuko ca lupato? Kabili cinshi cingacitwa pa kufumyapo ulupato? Icipande cikonkelepo calayasuka ifi fipusho.

 [Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

Pa nkupo, pa muulu: ICIKOPE CA UN 186705/J. Isaac

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

Daud/Sipa Press