Bushe Mufwile Ukusumina?

UMWANA we sukulu uwa myaka 12 alecula sana pa kumfwikisha insamushi sha algebra. Kafundisha apeele abana mu kalasi ulusamushi lwa algebra ulwalemoneka kwati nalwanguka.

Atile: “Tulande ukuti x=y kabili fyonse fibili x na y ninshi fileimininako 1.”

Umwana we sukulu mu mutima atile: ‘Kwati apa pena paumfwika fye bwino.’

Lelo, cilya kafundisha alembawileko na fimbi ifyalemoneka kwati alesanga ifya mano, alembele fimo ifyapapwishe ulya mwaice: “Kanshi, 2=1!”

E lyo aebele abana be sukulu abasungwike ukuti: “Ni pesa palubene.”

Apo tabaishiba sana insamushi sha algebra, umwaice alifililwe ukumona apali icilubo muli lulya lusamushi. Amwene kwati kafundisha acikonka bwino ifya kucita pa kusanga. Bushe kanshi afwile ukusumina ilya ansa iyalemona fye iya bufi? Kwena kafundisha wakwe alishibe sana insamushi ukumucila. Lelo kwena tafwile ukusumina! Umwaice mu mutima atile: ‘Te kuti ncule no kufwaya apali icilubo.’ ‘Nalishiba fye ukuti ifya musango yu takwaba.’ (Amapinda 14:15, 18) Alishibe ukuti nangu fye ni kafundisha wakwe nelyo umwana we sukulu umbi te kuti akabushanye amadola yabili muli dola imo!

Ilyo papitile akashita, ulya mwana we sukulu alimwene ukuti lulya lusamushi balelufyanya fye ukusanga. Nalyo line, asambilileko cimo icacindama ku fyacitike. Nangu umuntu uwaishibisha sana icintu cimo alanda fimo ifya kufutika kabili ifilemoneka kwati te kuti fitwishikwe, uuleumfwako tafwile ukusumina fye ica buwelewele icasoswa, ati pantu fye te kuti alengulule ico cintu. Na kuba uyu mwana we sukulu alekonka fye ifyebo fya mano ya mu Baibolo ifyaba pali 1 Yohane 4:1, ica kuti umuntu tafwile ukusumina fye fyonse icisuminesumine te mulandu cilemoneka kwati uulelanda alishiba ifingi pali ico cintu.

Ici tacilolele mu kutila mufwile ukuba ba cumbu munshololwa aba kuti fye ico mwaishiba ninshi calala capwa. Cilubo ukusuula ifyebo ifingateulula icisambililo calubana. Nalyo line ‘umutima wenu’ taufwile ‘ukutenshiwa’ bwangu ilyo mwaumfwa kuli umo uuleitunga ukuti alishiba fimo nelyo uulemoneka ukuba na maka yamo. (2 Abena Tesalonika 2:2) Ulya kafundisha kwena aaletumfya fye abasambi bakwe. Lelo, ifilanda abantu te lyonse fiba ifya kwangala fye. Kuti baba incenjeshi shine shine “ku kwelenganye fya kulufya.”—Abena Efese 4:14; 2 Timote 2:14, 23, 24.

Bushe Incenshi Lyonse Shilalungika?

Nangu babe na mano shani, incenshi mu masomo yonse apo yapela kuti pambi bapusana mu fyo basosa no kuba bamyalumyalu. Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pa kukansana kucili kuletwalilila pa lwa sayansi wa fya miti. Bacili balekansanina na pa twayanguka fye, utuli nga ukufwaya ukwishiba icilenga ukuti umuntu alwale. Profesa wa miti uwa pa Harvard University alembele ukuti: “Icalenga sana basayansi balekansana, kufwaya ukwishiba bwino nga ca kuti icileta amalwele cifyalilwa fye cesu nelyo fintu fyatushinguluka.” Ibumba lya batila icintu cicitika ilyo inshita ya ciko yafika, bena basumina ne mitima yabo yonse ukuti icifyalilwa cesu e cilenga sana sana ukuti tulelwala amalwele yapusanapusana. Lelo, bambi na bo balabika ifikansa abati ifyatushinguluka ne misango yesu e fituletela amalwele. Amabumba yonse yabili bwangu bwangu kuti yamweba ifishinka no kumulanga ifipendo fimo fimo ifya kushininkisha  ukuti ico balelanda ca cine. Nalyo line, na nomba ifikansa fili filetwalilila.

Abantu balumbuka ukuti e ba mano icine cine ilingi line balasuushiwa ku ntanshi, nangu ca kuti inshita imo kale calemoneka kwati tapali uwingasuusha ico balesambilisha. Uwa mano ya buntunse Bertrand Russell atile Aristotle aba pa “ba mano ya buntunse abalumbuka nga nshi.” Nalyo line, Russell wine alandile no kuti ifisambilisho ifingi ifya kwa Aristotle fyali “bufi ubwafiita fititi.” Mu citabo ca History of Western Philosophy, Russel alembele ukuti: “Muno nshiku, amano yonse fye ayaleisa, aya sayansi, nelyo aya buntunse, yalesuusha fye ifyasumine abasambi ba kwa Aristotle.”

“Icintu Iciitwa Ukwishiba, Lelo Takuli Kwishiba Iyo”

Abena Kristu ba kubalilapo bafwile balekumana na bengi abasomene amano ya buntunse aya baGriki balumbuka pamo nga Socrates, Plato, na Aristotle. Abasambilile pali ilya nshita baleimona aba mano ukucila Abena Kristu abengi. Te bengi abasambi ba kwa Yesu abalemonwa “aba mano ku buntunse.” (1 Abena Korinti 1:26) Na kuba, abasambilile amano ya buntunse mu masukulu ya pali ilya nshita balemona kwati ifyo Abena Kristu basuminemo “buwelewele” fye nelyo “ubupuba.”—1 Abena Korinti 1:23; Phillips.

Amuba pali balya Bena Kristu ba kubalilapo, bushe nga mwalikutike ku kupaasha kwa kunashanasha ukwa ba mano baaliko lilya nelyo bushe nga mwalibepelwe ku mano yabo? (Abena Kolose 2:4) Ukulingana no mutumwa Paulo, takwali na kuba umulandu wa kubepelwa. Acinkwileko Abena Kristu ukuti Yehova amwene “amano ya ba mano” no “mucetekanya wa ba mucetekanya” aba pali ilya nshita ukuti buwelewele fye. (1 Abena Korinti 1:19) Aipwishe ukuti: “Uwa mano ya pano nse, kalemba no wa fikansa uwa muli cino calo, kuti ailangila mu nshi ukuti wa mano?” (1 Abena Korinti 1:20, Phillips) Nangu fye baali abasambilila, aba mano ya pano nse, bakalemba, na ba fikansa aba mu nshiku sha kwa Paulo tabacitilepo nangu cimo pa mafya yacusha abantunse.

E co, Abena Kristu basambilile ukuleuka ico umutumwa Paulo atile ifya “munkanya ifya cintu iciitwa Ukwishiba, lelo takuli Kwishiba iyo.” (1 Timote 6:20) Ico Paulo alandiile ukuti ayo mano ‘ya bufi’ ni co yabulishe icintu cimo icacindama, tayafumine kuli Lesa, pantu amano yabo pa kuti twishibe nga ya cine nelyo ya bufi kano yalinganishiwa ku mano ya kwa Lesa. (Yobo 28:12; Amapinda 1:7) Amano nga tayafumine kuli Lesa, kabili nayapofushiwa na kabeleleka mukalamba Satana, abakosela kuli yene te kuti basange cine.—1 Abena Korinti 2:6-8, 14; 3:18-20; 2 Abena Korinti 4:4; 11:14; Ukusokolola 12:9.

Baibolo Citabo ca Butungulushi Icapuutwamo

Abena Kristu ba kubalilapo tabaletwishika ukuti Lesa alibasokolwelele ukufwaya kwakwe, ico akacita, ne fyebo mu Malembo. (2 Timote 3:16, 17) Ici cabacingilile ku ‘kubelelekwa mu kutemwa amano ayali longolo lwa fye, umwalole cishilano ca bantu.’ (Abena Kolose 2:8) Na lelo line e fyo caba Amatontokanyo ya bantu aya cimfundawila yalipusana ne Cebo ca kwa Lesa icapuutwamo, pantu cena mufula wine wine apo twingashimpa ukutetekela kwesu. (Yohane 17:17; 1 Abena Tesalonika 2:13; 2 Petro 1:21) Akukanaba Baibolo, kuti caba kwati tuleesha ukukuula icakosa pa mano ya buntunse aya bumyalumyalu, ayaba kwati musensenga.—Mateo 7:24-27.

Lelo, umo kuti atila ‘Loleleni, bushe sayansi tayashinina Baibolo ukuti yaliluba e co te kuti ishintililwepo kabili yaba fye cimo cine na mano ya bantu aya bumyalumyalu?’ Ku ca kumwenako, Bertrand Russell atungile ukuti “Copernicus, Kepler, na Galileo basuushishe Aristotle na Baibolo mu kwimika icisambilisho ca kuti isonde talyabela pa kati na nkati ka kubumbwa konse.” (Utulembo tupindeme twesu.) Kabili ku ca kumwenako, bushe te ca cine ukuti abasumina mu bubumbo bakosela fye pa kuti Baibolo isambilisha ukuti isonde lyabumbilwe mu nshiku 6 isha maawala, 24, ilyo ifishinka fyonse filanga ukuti isonde lyabako pa mabilioni ya myaka?

Na kuba Baibolo tayalandapo ukuti isonde lyabela pa kati na nkati ka kubumbwa konse.  Abalesambilishe co ni bashimapepo ba mu macalici abalefundisha ifishaba na mu Cebo ca kwa Lesa. Ilyashi lyaba mu Ukutendeka pa lwa bubumbo talisuusha icishinka ca kuti isonde kuti lyakokola amabilioni ya myaka kabili talilanda ukuti isonde lyabumbilwe mu nshiku 7 isha maawala 24. (Ukutendeka 1:1, 5, 8, 13, 19, 23, 31; 2:3, 4) Ukubebeta Baibolo no bufumacumi kulenga ukwishiba ukuti nangu te citabo ca sayansi, Baibolo cine cine te citabo ca “bupuba.” Na kuba, takwaba nangu pamo apo Baibolo yapusana ne fishinka fya sayansi. *

“Amaka ya Kutontonkanya”

Nangu abasambi abengi aba kwa Yesu baali baume na banakashi abantu untu fye, nalimo no kusambilila tabasambilile sana, balikwete ubupe bumbi ukufuma kuli Lesa. Te mulandu ne fyali inkulilo yabo, bonse bafyelwe na maka ya kutontonkanya no kupelulula. Umutumwa Paulo akoseleshe Abena Kristu banankwe ukubomfya bwino “amaka ya kutontonkanya, NW” ukuti ‘balinge icabo kufwaya kwa kwa Lesa, icisuma kabili ica kutemuna kabili icapwililila.’—Abena Roma 12:1, 2.

Apo balikwete “amaka ya kutontonkanya” ayapeelwa na Lesa, Abena Kristu ba kubalilapo balilwike bwino ukuti amano ya buntunse ne fisambilisho ifyapusene ne Cebo casokololwa ica kwa Lesa fyali fya fye. Na kuba, limo aba mano baaliko lilya ‘baleshimaishe cine’ no kukaana ubushinino ubo baleimwena na menso ubwa kuti Lesa e ko aba. Paulo alembele ukuti: “Pa kuisoselo kuti ba mano, basangwike abatumpa.” Pa mulandu wa kuti bakeene icine pa lwa kwa Lesa no kufwaya kwakwe, “basangwike aba fye mu matontonkanyo yabo, ne mitima yabo iishaba na mucetekanya [yalengelwe] yafiita.”—Abena Roma 1:18-22; Yeremia 8:8, 9.

Abaitunga ukuti ba mano ilingi line batila “Takwaba Lesa,” nelyo abati “Tatufwile ukucetekela muli Baibolo” nelyo ati “Shino te ‘nshiku sha kulekelesha.’” Ayo mano ya buwelewele kuli Lesa, e cimo cine no kulanda ati “2=1.” (1 Abena Korinti 3:19) Nangu abantu baitunge shani ukuti ni ncenshi muli fimo, tamufwile ukusumina ifyo basosa nga fyapusana ne fya kwa Lesa, nga balesuusha Icebo cakwe, no kupilika amano ya cifyalilwa. Ne cacindamisha kabili ica mano, lyonse lekeni Lesa “abe uwa cine, no muntu onse uwa bufi.”—Abena Roma 3:4.

[Futunoti]

[Ifikope pe bula 31]

Amano ya bantu aya bumyalumyalu yalipusana na Baibolo, pantu Baibolo yena yakwata amano yene yene ayengacetekelwa

[Abatusuminishe]

Ku kuso, Epicurus: Abatusuminishe ukukopa icikope ni ba British Museum; pa muulu pa kati, Plato: National Archaeological Museum, Athens, Greece; ku kulyo, Socrates: Roma, Musei Capitolini