Imyata ya pa Krisimasi—Bushe ya Bwina Kristu?

INSHITA ya Krisimasi naisa. Cinshi ico cipilibula kuli imwe, ulupwa lwenu, na bo mwaishibana na bo? Bushe ni nshita ya fya ku mupashi, nelyo ni nshita ya kusefya? Bushe ni nshita ya kutontonkanya pa lwa kufyalwa kwa kwa Yesu Kristu nelyo ni nshita ya kulabako ku mibele ya buKristu?

Ilyo muletontonkanya ifyo fipusho, ibukisheni ukuti ifishilano fya pa Krisimasi kuti fyaba ifyapusanapusana, caba fye na kuntu mwikala. Ku ca kumwenako, mu Mexico na mu fyalo fimbi ifya ku Latin Amerika, ne shina line lyalipusanako. Ishiwi Krisimasi lyapangwa ne shiwi Krisi, e kuti ukuputwisha ishina Kristu, e lyo na masi ukufuma kwi shiwi Iminsa, e kutila lyalola mu kuti Iminsa ya kwa Kristu. Lelo, La Navidad, nelyo Ukufyalwa, nga fintu beta Krisimasi ku fyalo fya ku Latin Amerika, ilanda fye pa kufyalwa kwa kwa Kristu. Tontonkanyeniko panono pa myata imo imo iya ku Mexico. Ici kuti camwafwa ukuipingwila mwe bene pa lwa iyi nshita ya Krisimasi.

Posada, “Aba Mano Batatu,” na Nacimiento

Ukusefya kutendeka pa December 16 na posada. Icitabo ca Mexico’s Feasts of Life citila: “Ni nshita ya posada, inshiku sha kusangalala 9 ishitangilila Krisimasi, ne shi shaba kwibukisha Yosefe na Maria ilyo balelulumba mu musumba wa Betlehemu ne nshita lintu basukile basanga aba cikuuku e lyo no mwa kusendama. Indupwa ne fibusa balalongana inshita sha bushiku ku kwangala ifyangalo fya ishi nshiku shatangilile ukufyalwa kwa kwa Kristu.”

Ukulingana ne cishilano, amabumba ya bantu yalasenda ifipasho fya kwa Maria na Yosefe ukuya ku ng’anda imo no kwimba ulwimbo lulimo amashiwi ya kulomba umwa kusendama, nelyo posada. Aba mu ng’anda na bo bayankulako mpaka aba batandashi basuminishiwa ukwingila. E lyo kutendeka ukusefya, umo bamo—uku nabakakwa pa menso nabakwata ne nkonto—besha ukutoba piñata, iyaba ni nongo iikulu ilepeelela ku ntambo. Ilyo baitoba, ifilimo (e kuti baswiti, ifisabo, ne fyapalako) filatoolwa ku balesefya. Ici cikonkwapo no kulya, ukunwa, ukulisha inyimbo, no kucinda. Kuba ukusefya kwa posada 8, ukufuma pa December 16 ukushinta ku December 23. Pa 24, kuba ukusefya Nochebuena (Ubushiku Buletangilila Krisimasi), kabili indupwa shileesha na maka ukulongana pamo ku kulya ica kulya caibela.

Kale kale kulesa no bushiku bwa kusefya Umwaka Upya, ukuba ukusefya kwa cipongwe. Pa cungulo bushiku ca pa January 5, epo ba Tres Reyes Magos (“aba mano batatu”) balingile ukuletela abana ifya kwangasha. Ukusefya kufukila pa January 6, ilyo rosca de Reyes (keke wabulungana) aliiwa. Ilyo balelya uyu keke, umo kuti asangamo akalubi kanono akaleimininako akanya ka Yesu. Uwasanga aka kalubi ninshi e uli no kupekanya umutebeto wa kulekelesha pa February 2. (Mu fifulo fimo kuba utulubi tutatu, utwimininako “aba mano batatu.”) Nga fintu mwamona, ukusefya kwa fya Krisimasi kuba fye kwa mutatakuya.

Muli iyi nshita, kulaba sana nacimiento (e kuti ifipasho filangilila Ukufyalwa kwa kwa Yesu). Finshi fisanshiwamo? Mu ncende musangwa abantu sana pamo na mu macalici na mu mayanda,  mulabikwa ifipasho (ifikalamba nelyo ifinono) ifyapangwa ne bumba, nelyo icimuti. Fimininako Yosefe na Maria nabafukama pa mulimba uulimo akanya. Ilingi kulaba na bacemi e lyo na ba Los Reyes Magos (“aba mano”). Babikwa nga bali mwi tanga, kulaba ne nama nashibashinguluka. Lelo icipasho cikalamba ni cilya ica kanya, aketwa mu cina Spain ati el Niño Dios (e kuti Lesa Mwana). Ici cipasho ca kanya kuti cabikwapo napamo pa bushiku buletangilila Krisimasi.

Ukubebetesha Ifishilano fya pa Kufyalwa kwa kwa Yesu

Icitabo ca The Encyclopedia Americana cilanda pa kusefya kwa Krisimasi ukwaishibikwa sana mu calo aciti: “Imyata iingi nomba iya pa Krisimasi kale tayali myata ya buKristu lelo yaliko na pa nshita ubuKristu bushilatendeka kabili imbi, aba mapepo baibuulile ukufuma ku bashili Bena Kristu. Imyata iingi iya pa kusefya kwa Krisimasi yafumine ku mutebeto wa bena Roma uwalesefiwa pa kati ka mweshi wa December uwitwa Saturnalia. Ku ca kumwenako, ni kuli uyu mutebeto ukwafumine ukusefya kwacishamo, ukupeelana ifya bupe, no kwasha bakandulo.”

Mu fyalo fya ku Latin Amerika, iyo myata ya Kufyalwa kwa kwa Yesu kuti yacitwa, ukulundapo na imbi. Napamo kuti mwapapa amuti, ‘Nga fyafuma kwi?’ Ukulanda fye cishinka, abengi abafwaya ukukonka sana Baibolo balishiba ukuti imyata imo yaba fye ni mpupo sha bena Aztec. Inyunshipepala ya ku Mexico City iya El Universal, yasoselepo aiti: “Bafulela balishukile imitebeto ya bena Aztec iyaleishila pamo ne ya ciKatolika, e co babomfeshe iyi ku kutungilila ukushimikila kwabo na bumishonari. Babuulile ilya mitebeto ya kucindika imilungu ya ku Latin Amerika no kupyanikapo imitebeto ya kucindika imilungu ya buKristu, baletelemo imitebeto ya ku Bulaya ne micitile, no kusanshamo imitebeto ya bena Latin Amerika, icalengele ukuti kube ukukumbinkana kwa myata kabili e kwafuma ne misefeshe ya bena Mexico.”

The Encyclopedia Americana ilondolola ukuti: “Ifyangalo fya Kufyalwa kale kale fyasanshiwe mu kusefya kwa Krisimasi . . . Casoswa ukuti icilangililo ca mu calici ica Kufyalwa [e kuti  icilangililo ca kanya mu mulimba] catendekwe no Mutakatifu Francis.” Ifi fyangalo fya kufyalwa kwa kwa Kristu fyaleangalwa mu macalici mu kutendeka kwa kutekwa kwa Mexico kuli bamwisa. Fyateyanishiwe na bashimbe baume abetwa ba Fransiscan pa kuti bengasambilisha abena Latin Amerika pa lwa Kufyalwa kwa kwa Yesu. Pa numa ukusefya kwa posada kwaishileseeka. Te mulandu na pantu kwaiminine, ifyo ukusefya kwa posada kucitwa lelo kulangilila umusango wa kuko. Nga muli mu Mexico muli iyi nshita, kuti mwaimwena nelyo ukumona icitontonshi ca fyo kalemba wa El Universal akomailepo ilyo alembele ati: “Ukusefya kwa posada, ukwali ni nshila ya kutucinkwilako ulwa bulendo bwa bafyashi ba kwa Yesu ilyo balefwaya umwa kusendama uko Lesa Mwana engafyalilwa, nomba kwaba fye kusefya kwa kukolwa, iciwowo, ubuliili, ukwabulamo ubupilibulo, kabili mwaba bumpulamafunde ubwingi.”

Icangalo ca nacimiento caishilemo mu nshita Mexico aletekwa na bamwisa kabili cafumine mu macalici umo caleangalwa kale. Ilintu bamo bacimona ati cisuma fye, bushe cilangilila bwino bwino fintu Baibolo isosa? Ico cipusho ca mano. Lintu balya abo abene batila aba mano batatu—abo na kuba bali fye ni bakapendula ba ntanda—baishile, Yesu no lupwa lwakwe tabali mwi tanga. Pali napapita inshita, kabili abafyashi na kanya baleikala mu ng’anda. Mwalacincimushiwa ukwishiba ulwa ici cishinka mu calembwa capuutwamo pali Mateo 2:1, 11. Kabili mwalamona ukuti Baibolo tailanda impendwa ya bakalengula ba ntanda. *

Mu Latin Amerika, aba mano batatu e bapyana pali Santa Claus. Nalyo line, nga fintu caba mu fyalo fimbi, abafyashi balafisa ifya kwangasha abana mu mayanda. Lyene ulucelo lwa pa January 6, abana batendeka ukufwaya, kwati aba mano batatu e babaletele. Iyi e nshita abapanga ifya kwangasha abana bapange ndalama, kabili bamo balipanga ishingi nga nshi, lelo abantu ba bufumacumi balishiba ukuti ca kwelenganya fye. Abengi nomba balesuula ulushimi lwa ba mano batatu, na bana banono bene balesuula. Nangula ca kuti bamo tabatemwa pantu abengi balesuula ulu lushimi, bushe ico cine te co twingenekela ku cintu ca kwelenganya fye ico bacita umulandu wa kuti cishilano kabili ca kupangilamo indalama?

Abena Kristu ba kwamba tabalesefya Krisimasi, atemwa Ukufyalwa kwa kwa Yesu. Icitabo cimo cisosa pa lwa ici ati: “Uyu mutebeto tawalesefiwa mu myaka ya kubalilapo iye calici lya buKristu, ico Abena Kristu babeleshe ukucita cali kwibukisha imfwa ya bantu balumbuka, te kufyalwa kwabo iyo.” Baibolo ilanda pa nshiku sha kufyalwa ukuti shasefiwe na basenshi, te bakapepa ba cine aba kwa Lesa iyo.—Mateo 14:6-10.

Kwena, ici tacilolele mu kuti tacalinga ukwishiba nelyo ukwibukisha ifyacitikile mu nshita ya kufyalwa kwa Mwana wa kwa Lesa. Ifyalondololwa mu Baibolo ifya cine cine fitulenga ukwishibako ifyacindama no kusambilishako bonse abafwaya ukucita ukufwaya kwa kwa Lesa.

Ukufyalwa kwa kwa Yesu Ukulingana na Baibolo

Umo mwingasanga ifyebo fine fine pa lwa kufyalwa kwa kwa Yesu ni mwi Landwe lya kwa  Mateo ne lya kwa Luka. Aya malandwe yashimiko kuti malaika Gabriele atandalile umukashana ushaupwa uwe shina lya Maria mwi tauni lya mu Galili ilya Nasarete. Bukombe nshi aletele? Bwa kuti “mona, ukemite fumo, no kufyalo mwana mwaume, ne shina lyakwe ukamwinike Yesu. Wene akabo mukalamba, no kwitwa Umwana wa Wapulamo, kabili Shikulu Lesa akamupeele cipuna ca bufumu ica kwa Davidi wishi: kabili akabe mfumu pa lupwa lwa kwa Yakobo umuyayaya, na ku bufumu bwakwe takwakabe impela.”—Luka 1:31-33.

Maria alipapile sana pali ubu bukombe. Apo taupilwe, atile: “Ici cikaba shani, apo nshiishibe umwaume?” Malaika ayaswike ati: “Umupashi wa mushilo ukesa pali iwe, na maka ya Wapulamo yakakufimba; kabili e co icikafyalwa ciketilwa ica mushilo, Umwana wa kwa Lesa.” Ilyo Maria aishibe ukuti uku kwali kufwaya kwa kwa Lesa, atile: “Moneni ndi musha wa kwa Shikulu; cimponene umwabele shiwi lyobe.”—Luka 1:34-38.

Malaika aebele Yosefe ulwa kwimita kwa mu cipesha amano pantu alepanga ukutamfya Maria ilyo aishibe ukuti naimita. Lyene Yosefe aliitemenwe ukusakamana Umwana wa kwa Lesa.—Mateo 1:18-25.

E lyo kwali cipope ukufuma kuli Kaisare Augusti icalengele Yosefe na Maria ukufuma ku Nasarete wa mu Galili ukuya ku Betlehemu wa ku Yudea, umusumba wa fikolwe fyabo, ukuti bayelembeshiwa. “Awe bene pa kuba kulya, shalipwishiwe inshiku isha kuti afyale. E lyo afyele ibeli lyakwe ilyaume, kabili amupombele insalu, no kumulaalika mu mulimba; pa kuti mu ng’anda incende ya beni yalibulile.”—Luka 2:1-7.

Ilembo lya kwa Luka 2:8-14 lilondolola ifyakonkelepo aliti: “Kabili mu calo cilya mwali abacemi nabekala mu mpanga no kulindo bulinde bwa bushiku pa mukuni wabo. Kabili malaika wa kwa Shikulu aishileiminina apo bali, no bukata bwa kwa Shikulu bwalibabalikile ukushinguluka; na bo balitiinine ukutiina kukalamba. Kabili malaika atile kuli bene, Mwitiina; pantu moneni, ndebila kuli imwe imbila nsuma ya kusekelela kukalamba ukukaba ku Bantu bonse: pantu mu mushi wa kwa Davidi mufyalilwe imwe lelo Umupusushi, uyo ni Kristu Shikulu. Ne ciishibilo kuli imwe ni ci: mulesanga akanya nakapombwe nsalu, nakalaala mu mulimba. E lyo apo pene itulwe lya ba mu muulu lyaba pamo na malaika liletonda Lesa, no kutila, Kube ubukata kuli Lesa umwapulishamo, na pano nse pabe umutende mu bantu abo abekelwamo.”

Abapendule Ntanda

Mateo alondolola ukuti abapendule ntanda ukufuma ku Kabanga baile ku Yerusalemu ku kufwaya ukwafyalilwe Imfumu ya baYuda. Imfumu Herode yalefwaisha ukwishiba ulwa ici—lelo yakwete fimbi mu mutima. “Abatumine ku Betlehemu, ati, Kabiyeni, kafwaisheni bwino bwino ulwa kana; kabili ilyo mulekasanga, mwise munjebe, ukuti na ine nkayemutootela.” Abapendule ntanda balisangile akana kabili “bakupukwile ifipao fyabo, bakatambiike ifya bupe, golde, na libani, na muri.” Lelo tababwelele kuli Herode. “[Balisokwa] kuli Lesa mu ciloto ukuti bebwelela kuli Herode.” Lesa abomfeshe malaika ukusoka Yosefe ulwa mapange ya kwa Herode. Lyene Yosefe na Maria bafulumukile ku Egupti no mwana wabo. Pa numa ya ico, Imfumu yakaluka Herode yakambishe ukuti abana baume bonse mu Betlehemu bepaiwe pantu yalefwaya ukwipaya Imfumu ipya. Ni bakalume nshi? Aba myaka ibili na bashilafikako.—Mateo 2:1-16.

Cinshi Twingasambililako ku Fyashimikwa?

Balya bapendule ntanda—nampo nga bali banga—tabali bakapepa ba kwa Lesa wa cine. Baibolo wa La Nueva Biblia Latinoamérica (Ukulembwa kwa mu 1989) mu tulembo tumo utwa pe samba atila: “Aba abapendula tabali ni mfumu, lelo ni balya basobela ifya ku ntanshi kabili bali bashimapepo ba mipepele ya cisenshi.” Ukwisa kwabo kwashintilile pa bwishibilo baipeelesheko ubwa kwilula intanda. Lesa afwaya ukubatungulula kuli ulya mwana, nga abatungulwile fye kulya kwine ukwabula ukutala bayapita ku Yerusalemu na kwi sano lya kwa Herode. Pa numa,  Lesa alibombelepo no kwalula inshila yabo pa kuti acingilile umwana.

Pa nshita ya Krisimasi, ici cintu cisakanishiwamo ifya kwelenganya ne fya kucebusha ififimbilikisha icintu cakatamisha. Ne ci cintu caba ca kuti uyu mwana afyalilwe ku kuba Imfumu ya lulumbi, ukulingana no kubilisha Maria na bacemi baumfwile. Yesu Kristu te kanya ino nshita iyo, kabili te mwana munono. Ni Mfumu ileteka iya Bufumu bwa kwa Lesa, ubo nomba line buli no kufumyapo imitekele yonse iilwisha ukufwaya kwa kwa Lesa, kabili nomba line ali no kupikulula amafya ya bantunse bonse. E ubu Bufumu tupepela mwi pepo lya We Shifwe.—Daniele 2:44; Mateo 6:9, 10.

Mu kubilisha kwa bamalaika ku bacemi, tusambililamo ukuti kwaliba ishuko lya kupusuka kuli bonse abaitemenwa ukumfwa ubukombe bwa mbila nsuma. Abo Lesa asenamina basanguka “abo abekelwamo.” Kwaliba ifilolelo fya mutende mwi sonde lyonse ilyo Ubufumu bwa kwa Yesu Kristu bukalateka, lelo abantu bafwile ukuitemenwa ukucita ukufwaya kwa kwa Lesa. Bushe ifi e fyo inshita ya Krisimasi ikoselesha, kabili bushe ilangisha uko kufwaisha? Abafumaluka abengi abafwaya ukukonka Baibolo bamona ukuti icasuko cintu cayeba.—Luka 2:10, 11, 14.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 4]

BAMO KUTI BAPAPA

Mu citabo cakwe icitila The Trouble With Christmas, kalemba Tom Flynn alondolwele ifyo afikilepo pa numa ya myaka iingi ukufwailisha pa lwa Krisimasi. Atile:

“Ifishilano ifingi ifyo nomba twampanya na Krisimasi fyatuntuka ku busenshi bwaliko pa ntanshi ya buKristu. Fimo ifya ifi fyalundana ne fya mikalile, ifya bwaume no bwanakashi, nelyo ifya mu muulu ifingalenga na basambilila, aba muno nshiku abaishiba ifya ntambi ukuleka ukucitako ifi fishilano nga baishiba bwino uko fyafuma.”—Ibula 19.

Pa numa ya kulanda pa fyebo fya kutungilila ifingi, Flynn alanda na kabili pa cishinka ca kutendekelako fye ati: “Icintu cimo icipapusha sana pa lwa Krisimasi ca kuti finono sana ificitwa muli Krisimasi ifyafuma ku buKristu. Nga twafumyamo ifyabamo ifya pa ntanshi ya buKristu, ifingi ifishalamo fintu fyaishilemo pa numa ya buKristu, te fya buKristu bwine bwine.”—Ibula 155.

[Icikope pe bula 7]

Ukubilisha kwa kufyalwa kwa kwa Yesu kwalelanda pa co ali no kubomba ku ntanshi nge Mfumu yasalwa na Lesa