Ubumi Bwabo

Yehova Alimpeela “Ukucishamo kwa Maka”

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA HELEN MARKS

Bushiku bumo mu lusuba lwa mu 1986 ninshi nakukaba sana, nali fye neka mu cikuulwa ca pa cibansa ca ndeke umo basonkeseshe misonko. Ici e cibansa apashaba sana icongo pa fibansa fya ndeke ifya mu Bulaya. Uyu musumba ni Tiranë, umusumba wa bwangalishi uwa mu Albania, icalo caibilishe ukuti “e ca kubalilapo ukuba ica bumukanalesa.”

NALISAKAMENE kabili nali no mwenso ilyo namwene kapokola wa mfuti atendeka ukuceeceeta ifipe fyandi. Nga nacitile icintu nelyo ukusosa ifyebo fya kumulenga ukutendeka ukutunganya, nga balintamfishe mu calo no kutwala abalendolela pa nse mu cifungo nelyo ku nkambi ku kubomba incito ya cibe. Caliweme ukuti uyu kapokola nalimunashishe umutima ilyo namupeele utwa kulya no twa kusheta. Lelo, bushe cali shani pa kuti ne mwanakashi uwali muli ba 65 imyaka nshingwane no yo mulandu? Mulandu nshi nashilile imikalile isuma no kuibika mu kapoosa mweo pa kuti ntungilile ifya Bufumu mu calo ca Bukomyunisiti?

Umukashana Walwalilila Uwali na Mepusho Ayengi

Batata bafwiile ku bulwele bwa kalaso, mu Ierápetra ku Crete mu 1922 ilyo nali ne myaka ibili. Bamayo bali abapiina kabili abashasambilila. Nali kasuli pa bana bane, kabili apo nalilwele jaundice umubili wandi wali uwaundalila. Abena mupalamano baleeba bamayo ukuti baleangwa no kubomfya fye utu ndalama tunono balekwata ku bana babo batatu abali bwino no kuleka ine mfwe. Ndi uwa nsansa ukuti bamayo tabacitile co.

Pa kushininkisha ukuti umweo wa batata waletuusha mu muulu, bamayo baleya ku nshishi  libili libili, ilingi baleeba shimapepo we calici ca Orthodox ukubapepelako. Lelo, balelipila indalama ishingi pali ayo mapepo. Ndebukisha bushiku bumo pa Krisimasi ninshi nakutalala sana ilyo twafikile pa ng’anda ukufuma ku nshishi na bamayo ninshi ndeikula fye. E lyo twapeele fye shimapepo indalama twashele fye nasho. Ilyo bamayo batwipikile umusalu, baile ku muputule umbi, ninshi bali ne nsala kabili balelukusha ifilamba pa mulandu wa kucula. Pa numa, nashipile fye naya kuli shimapepo no kumwipusha ico batata bafwiilile ne co bamayo abapiina balemulipilila. Pa kwasuka antepeleshe fye nsoni nsoni ati: “Lesa alibasenda. E ficitika mu bumi. Ubulanda bobe bukasuka bukapwe.”

Nalifilwa ukumfwikisha ifyo cintu alandile caumfwanene ne pepo lya We Shifwe, ilyo nasambilile ku sukulu. Ncili ndebukisha amashiwi yasuma aya kwiswila, ayatila: “Shifwe wa mu muulu, ishina lyenu libelwe akatiina. Ubufumu bwenu bwise. Ukufwaya kwenu kucitwe pano nse nga mu muulu.” (Mateo 6:9, 10) Nga ca kuti Lesa alefwaya ukufwaya kwakwe ukucitwa pano nse, mulandu nshi tuculile fi?

Emmanuel Lionoudakis, kabila wa nshita yonse Inte ya kwa Yehova apene asuke icipusho candi lintu atutandalile, mu 1929. * Ilyo bamayo bamwipwishe ico alefwaya, Emmanuel tasosele nangu cimo lelo, abapeele fye kardi wa kushimikilapo ubunte. Bamayo bampeele kardi ukuti mbelenge. Apo nali fye ne myaka 9, nshaumfwikishe ifyalipo. Bamayo bamwene kwati ulya kabila waishile ali ni cibulu, e co, batile: “Cabipa! Taulanda na ine nshaishiba kubelenga.” Lyene bamusontelele ku cibi ukuti afume.

Imyaka iinono pa numa, ifipusho fyandi fyalyaswikwe. Ndume yandi, Emmanuel Paterakis apokele akatabo ku mutumikishi wa nshita yonse ulya wine watutandalile. Aka katabo kasabankanishiwe ne Nte sha kwa Yehova kaleti, Where Are the Dead?, (Bushe Abafwa Baba Kwi?). * Ilyo nakabelengele, naliilulukwako ukwishiba ukuti te Lesa wasendele batata. Naishileishiba ukuti ico abantunse bafwila ni co tabapwililika no kuti batata balelolela ukubuushiwa ku bumi muli paradise pe sonde.

“Ici Citabo Nacikonaula!”

Icine ca mu Baibolo cansambilishe ifingi. Twasangile Baibolo ya kale sana iyali ya Batata kabili twatendeke ukuibelenga, ilingi twaleyasha kandulo ninshi natwiikala ku mulilo. Apo uko twaleikala, nine fye nali umukashana wacaice uwalefwaisha ukusambilila Baibolo, tabalembikamo mu fyalecita utu mabumba twa baNte. Pa nshita imo naletontonkanya ati iyi mipepele nalimo yali ya baume fye—lelo, te fyo cali.

Nalecincishiwa sana ku fyo ndume yandi apimpile umulimo wa kushimikila. Tapakokwele bakapokola batendeke ukuceeceeta sana ifyo ulupwa lwesu lwalecita, baletutandalila cila nshita, nampo nga kasuba nelyo bushiku ku kufwaya Emmanuel ne mpapulo. Ndebukisha bwino sana ilyo shimapepo aishile ku kutunashanasha ukuti tubwelele ku calici. Ilyo Emmanuel amulangile ukufuma muli Baibolo ukuti ishina lya kwa Lesa ni Yehova, shimapepo asompwele Baibolo no kuipukunya pa cinso ca kwa ndume yandi e lyo apunda ati, “Ici citabo nacikonaula!”

Mu 1940 ilyo Emmanuel akeene ukwingila ubushilika, balimwikete bamutwala ku Albania uko balelwila inkondo. Twalekele ukumonana nankwe kabili twatontonkenye ati alifwa. Lelo, pa numa ya myaka ibili, twamwene fye kalata yafika iyo atumine ilyo ali mu cifungo. Alipuswike kabili ali fye bwino! Ilembo limo ayambwile muli kalata wakwe ndalibukisha na nomba. Litila: “Pantu amenso ya kwa Yehova yalolo ku no ku yalabebeta mu calo conse ku kuilango kuti wa maka ku kwafwa ababa ne mitima ya mpomfu kuli wene.” (2 Imilandu 16:9) Twalikabile sana kulya kukoselesha!

Ilyo ali mu cifungo, Emmanuel aebele bamunyina bamo ukuti balentandalila. Ilyo line fye, bateyenye ukuti tulelongana mu bumfisolo ukulongana kwa Bwina Kristu mu ng’anda yali  pe farmu lyabelele ku nse ye tauni. Tatwaishibe ukuti baletuceeceeta! Bushiku bumo pa mulungu, bakapokola bali ne mfuti baishiletushinga. Batubikile muli motoka no kutwensha ukutupisha mwi tauni. Ncili ndebukisha ifyo abantu baletuwela no kutupumya, lelo Yehova alitupeele umutende wa lwa nkati ukupitila mu mupashi wakwe.

Batutwele kwi tauni limbi, uko batubikile mu tulokoni twa fiko, umwafiita. Icimbusu candi cali ni mbeketi yabula ica kucilikapo. Ubusali bwalebamo balebwitila umuku umo cila bushiku. Bankakile pa myeshi 8 pantu bena baleti nine nali “kasambilisha” wa lilya ibumba. Lelo, munyina uwakakilwe kulya ateyenye ukuti loya wakwe atwafwe pali ulya mulandu, kabili e walengele ukuti batufumye.

Imikalile Ipya

Ilyo Emmanuel bamufumishe mu cifungo, atendeke ukutandalila ifilonganino mu Athens apo ali ni kangalila wenda. Naile kulya mu 1947. Kuli pele pele nasangile ibumba likalamba ilya baNte—abaume, abanakashi na bana. Lyene mu July, 1947, naipeele kuli Yehova ukupitila mu lubatisho lwa mu menshi. Nalefwaya sana ukuba mishonari kabili natendeke ukuya ku sukulu lya kusambilila icungulo ku kusambilila iciNgeleshi. Mu 1950, naishileba painiya. Bamayo baishile mu kwikala na ine, kabili na bo balisambilile icine ca mu Baibolo. Bali ni Nte ya kwa Yehova mpaka imfwa yabo pa numa ya myaka 34.

Muli ulya wine mwaka, e mo namonene na John Marks (Markopoulos), Umwina Kristu wa bumupashi kabili uwacindikwa, uwafumine ku United States. John, afyalilwe ku kapinda ka ku kulyo aka Albania, kabili ilyo akuukile ku United States, aishileba Inte ya kwa Yehova. Mu 1950 ali mu Greece umo aleeshaesha ukupoka icitupa ca kwingilila mu Albania—icalo ico ubuteko bwa ciKomyunisimu ubwa lucu, bwalelesha aba mu fyalo fimbi ukwingilamo pali ilya nshita. Nangu line John tabalile amona balupwa wakwe ukutula mu 1936, tabamusuminishe ukwingila mu Albania. Natemenwe ifyo apimpile sana umulimo wa kwa Yehova na fintu atemenwe aba bwananyina. Twaupene pa April 3, 1953. Lyene twaile ku kwikala ku ng’anda yesu ipya mu New Jersey, ku United States.

Pa kusanga umwa kulila ilyo tulebomba umulimo wa nshita yonse uwa kushimikila,  ine na John twalecitako utu makwebo ku lulamba lwa New Jersey uko twalepekanishisha abalondo be sabi ica kulya ca lucelo. Twalebomba fye mu lusuba, ukutendeka ku matundaca ukufika 9:00 hrs ulucelo. Apo twalyangwishe imikalile yesu no kwangwa ifya ku mupashi intanshi, twalepoosa inshita iikalamba mu mulimo wa kushimikila. Pa myaka iingi baletweba ukuya ku matauni yalekanalekana uko bakabilisha balekabilwa sana. Kulya, pa kutungililwa na Yehova twalyafwile abalefwaya ukusambilila Baibolo, ukupanga ifilonganino, no kukuula Amayanda ya Bufumu.

Ukwafwa Bamunyinefwe Abalekabila

Lelo, tapakokwele twatendeke ukwenekela umulimo na umbi uusuma. Bamunyina bashingemwe balefwaya ukutendeka ukulanshanya na Bena Kristu banabo abaleikala mu fyalo fya Balkan uko umulimo wesu wabindilwe. Pa myaka iingi Inte sha kwa Yehova muli filya fyalo balipaatwilwe kuli bamunyinabo ba mwi sonde lyonse, balepokelela fye ifya kulya fya ku mupashi ifinono, limo tabalekwata na kukwata kabili balepakaswa icabipisha. Abengi balebaceeceeta ilingi, kabili abali mu nkambi umo balebomba incito ya cibe na bo balifulile. Balefwaisha impapulo shilanda pali Baibolo, ukubatungulula, no kubakoselesha. Ku ca kumwenako, ifyebo fimo twapokelele ukufuma ku Albania ifyo batumine fyatile: “Muletupepelako kuli Shikulu. Baya ku ng’anda ne ng’anda balepoka impapulo. Tabatusuminisha ukusambilila. Abantu batatu balipooswa mu cifungo.”

E co, mu November 1960, twaile pa bulendo ubutali ubwa myeshi 6 ku kutandalila bamo abali mu fyalo fya Balkan. Caliilangile ukuti twalekabila “ukucishamo kwa maka,” ubukose  ukufuma kuli Lesa, ukushipa, no kushilimuka. (2 Abena Korinti 4:7) Intanshi twaile ku Albania. Twashitile motoka mu Paris no kwima. Ilyo twafikile mu Rome, basuminishe fye John ukupoka icitupa ca kwingililapo mu Albania. Naile ku Athens, ku Greece, ku kumulolela.

John aingile mu Albania ku kupwa kwa February 1961 kabili aikele mulya mpaka ku kupwa kwa March. Mu Tiranë amonene na bamunyinefwe 30. Fintu batemenwe ilyo bakoseleshiwe no kupokelele mpapulo balefwaisha! Tababalile abatandalilwapo no wa ku calo cimbi pa myaka 24.

John alitemenwe ukumona bumpomfu no kushipikisha kwa bamunyinefwe balya. Aishibe ukuti abengi balibafumishe incito kabili balibakakile pantu tabalecitako ifyo icalo ca ciKomyunisimu calecita. Alitemenwe sana maka maka ilyo bamunyinefwe abali ne myaka napamo 80 bamupeele indalama sha madola 100 isha ku Amerika ngo bupe bwa kubomfya mu mulimo wa kushimikila. Balesunga pa myaka iingi ukufuma pa ndalama sha penshoni ishinono isho ubuteko bwalebapa.

Pa March 30, 1961 e lyo John alekelesheko ukwikala mu Albania—ubushiku bwa Cibukisho ca mfwa ya kwa Yesu. John e walandile ilyashi lya Cibukisho kwi bumba lya bantu 37. Ilyo ilyashi lyapwile, bamunyinefwe bafumishe John bwangu bwangu ukubomfya icibi ca ku numa no kumutwala ku cabu ca Durrës, uko ailenina ingalaba ya makwebo iya ku Turkey iyaleya ku Piraiévs, (Piraeus) ku Greece.

Nalitemenwe ukumumona abwelako umutende. Nomba twali no kuya pa lwendo lwasheleko ulwaafya. Pa lwendo lwesu twaile ku fyalo fimbi fitatu ifya ku Balkan uko umulimo wesu wabindilwe. Ulu lwendo nga lwaliletele amafya, pantu twasendele impapulo shilanda pali Baibolo, bataipi, ne fipe fimbi. Twakwete ishuko lyaibela ilya kumonana na bamunyinefwe ne nkashi abaipeleshe ukuleka incito shabo, ukuipusula ubuntungwa, no kuibika mu kapoosa mweo pali Yehova. Ukupimpa kwabo no kutemwa kwa cine cine kwaletukoselesha sana. Twalitemenwe no kuti Yehova alitupeele “ukucishamo kwa maka.”

Pa numa ya kupwisha umulimo twaendele bwino bwino, twabwelele ku United States. Mu myaka yakonkelepo, twatwalilile ukubomfya inshila shalekanalekana pa kutuma impapulo ku Albania na pa kupokelela amalipoti ya mulimo aya bamunyinefwe.

Mu Nyendo Libili Libili, mu Masanso

Palipitile imyaka, kabili nashele neka ilyo John afwiile mu 1981 ninshi ali ne myaka 76. Evangelia umwana umwanakashi uwa nkashi nandi no mulume wakwe, George Orphanides balinsendele ukuti tuleikala na bo, kabili balingafwile sana lwa mu nkuntu, no kuntungilila ukutule lyo. Na bo bene baliimwenene ifyo Yehova abafwile ilyo balebombela ku Sudan, uko umulimo wesu wabindilwe. *

Kuli pele pele, twaeseshe ukutendeka ukulanshanya na bamunyinefwe mu Albania. Apo balupwa wa bena mwandi baleikala kulya, banjipwishe nga kuti natemwa ukuya kuli cilya calo. Nalisumine!

Pa numa ya kweshaesha pa myeshi iingi, mu May 1986, nalipokele icitupa ku maofeshi ya beminishi ba Albania mu Athens. Abeminishi ba kulya balinsokele ukuti nga fimo fyayalubana, nikenekela ubwafwilisho ukufuma ku fyalo fimbi. Ilyo naile ku kushita itikiti lya ndeke iyaleya ku Albania, uwaleshitisha amatikiti akankamene fye. Nacincintile umwenso no kunina mu ndeke yeka fye iyaleya ku Tiranë ukufuma ku Athens umuku umo fye pa mulungu. Muli iyi ndeke, abena Albania balimo fye batatu abakoloci; baile ku Greece ku kundapwa.

Ilyo indeke yafikile, banangile ukwikala mu cikuulwa umushali bantu ico balebomfya nga maofeshi ya kusonkeseshamo imisonko. Bukwe bwandi no mukashi wakwe, nangu line tabali Inte sha kwa Yehova baliipeleshe ukungafwa ukufwaya bamunyinane ba kulya bamo bamo. Ukulingana ne funde, balekabila ukwishibisha mwine mushi ukuti nimfika. E co, bakapokola balenceeceeta sana. E  calengele balupwa wandi ukunjeba ukuti ndeikala nabo mu mwabo ilyo balefwaya bamunyina babili abaleikala mu Tiranë no kubaleta kuli ine.

Pali ilya nshita bamunyinane fye 9 e baishibikwe ukuti bekala mu Albania. Imyaka iingi iya kubindwa, ukupakaswa, no kubaceeceeta sana fyalengele ukuti babe abashilimuka. Pa mpumi shabo pali nkanshi. Ilyo aba bamunyinane babili bashininkishe ukuti ndi Nte, icipusho babalilepo ukwipusha ca kuti: “Bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda bali kwi?” Pa myaka iingi bakwete fye ifitabo fibili ifya kale—tabakwete nangu ni Baibolo.

Bashimike pa nshita ntali ifyo bulya buteko bwabacushishe. Banshimikile pali munyinefwe uwapampamine pa kukanaba mu mapolitiki, uwakeene no kusalako mu kuvota kwali no kubako. Apo Ubuteko bwaletungulula fyonse, wene no lupwa lwakwe tabali na kupokako ifya kulya. Abana bakwe abaupwa no kupa bali no kutwalwa mu fifungo, nangu tabasumine mu fyo asuminemo. Abantu batile, pa mulandu wa mwenso, balupwa wa kwa uyu munyina balimwipeye mu nshita ya bushiku ninshi ati mailo kuvota, no kupoosa icitumbi cakwe mu cishima, no kusosa ati aumfwile umwenso e lyo aipaya.

Ubupiina bwa balya Bena Kristu banensu bwalimponeshe pa musao. Lelo, ilyo nafwaile ukubapeela cila muntu amadola 20 aya ku United States, batile, “Ico tulefwaya fye ca kulya ca ku mupashi.” Aba bamunyina watemwikwa baletekwa pa myaka iingi no buteko bwa lucu ubwatukwite ukulenga abengi sana mulya ukuba ba mukanalesa. Lelo, baali ne citetekelo cakosa kabili abapimpa fye nga Inte sha kwa Yehova mu fyalo fimbi. Pa nshita nalefuma mu Albania pa numa ya milungu ibili, nalimwene icine cine ukuti Yehova alimpeele “ukucishamo kwa maka,” na mu mafya yabipisha.

Nakwete na kabili ishuko lya kutandala ku Albania mu 1989 na mu 1991. Ilyo batendeke ukusuminisha amaisosele na maipepele muli cilya calo, impendwa ya bakapepa ba kwa Yehova yalikulile bwangu. Abena Kristu abanono abali mulya mu 1986, nomba balifula ukucila 2,200. Pali aba pali na Melpo, nkashi ya bena mwandi. Bushe kuti mwatwishika ukuti amapaalo ya kwa Yehova yali pali kalya kalibumba ka busumino?

Ku Maka ya kwa Yehova, Ndaipakisha Ubumi

Nga naibukisha ifya ku kale, ndashininwa ukuti umulimo wesu, e kutila ine na John, tawali wa fye. Twalibomfeshe bwino sana amaka ya bwaice bwesu. Umulimo wesu uwa butumikishi bwa nshita yonse walicindama sana ukucila conse ico twali no kucita. Ndasekelela ukuti twalyafwa abatemwikwa abengi ukusambilila icine ca mu Baibolo. Nomba apo ninkota, kuti nakoselesha abacaice no mutima onse ukuti ‘bebukishe Kalenga Mukalamba wabo mu nshiku sha bulumendo bwabo.’—Lukala Milandu 12:1.

Nangu line ndi ne myaka 81, ncili ndabomba umulimo wa nshita yonse uwa kushimikila imbila nsuma. Mbuka ku maca no kushimikila abantu pa fitesheni fya basi, apo bemika bamotoka, mu musebo, na mu matuuka, nelyo muli ba parka. Ubukote nomba bulelenga ubumi ukwafya, lelo bamunyinefwe na bankashi ababa no kutemwa—ulupwa lwandi ulukalamba ulwa ku mupashi—pamo no lupwa lwa mwana mwanakashi wa nkashi nandi, balangafwa icine cine. Ne cacindamisha, nalisambilila ukuti “ukucishamo kwa maka . . . kwa kwa Lesa, kabili te kuntu kwafuma kuli ifwe.”—2 Abena Korinti 4:7.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 25]

Pa muulu: John (ku mpela ku kuso), ine, (pa kati), na ndume yandi Emmanuel ku kuso kwandi na bamayo ku kuso kwakwe, ne bumba lya babomfi ba pa Bethel, mu Athens, mu 1950

[Icikope pe bula 25]

Ku kuso: Na John ku lulamba lwa New Jersey uko twalecitila ubukwebo, mu 1956

[Icikope pe bula 26]

Ibungano lya citungu mu Tiranë, Albania, mu 1995

[Icikope pe bula 26]

Ifikuulwa fya Bethel, mu Tiranë ku Albania. Fyapwishishiwe mu 1996

[Icikope pe bula 26]

Pa muulu: icipande cali mu “Ulupungu lwa kwa Kalinda” ulwa mu 1940, ulwapilibwilwe mu ciAlbania mu bumfisolo

[Icikope pe bula 26]

Na Evangelia Orphanides, umwana wa nkanshi nandi (ku kulyo), no mwina mwakwe, George