Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Ukubomba no Mupashi wa Kuipeelesha

Ukubomba no Mupashi wa Kuipeelesha

Ubumi Bwabo

Ukubomba no Mupashi wa Kuipeelesha

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA DON RENDELL

Bamayo bafwile mu 1927 ilyo nali fye ne myaka isano. Lelo, icitetekelo cabo calingafwile sana mu bumi bwandi. Cangafwile shani?

BAMAYO balepepa ku Church of England kabili baliipeeleshe sana ilyo baupilwe kuli batata, abali bashilika. Apo ninshi Inkondo ya Calo iya Kubalilapo tailatendeka. Ilyo Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yatendeke mu 1914, bamayo baebele shimapepo ukuti tacaweme ukulembela abaleingila ubushilika pa cisebele ca mwi calici. Bushe shimapepo ayankwileko shani? Atile, “Kabiye ku ng’anda, kabili wileka ifi fikusakamike!” Lelo, bamayo tabaumfwikishe umo calolele.

Mu 1917, ilyo inkondo yalumine sana, bamayo baile ku kutamba filimu wa “Photo-Drama of Creation.” Apo balishininwe ukuti nabasanga icine, balekele ukuya ku calici ku mwabo ilyo line fye no kutendeka ukubishanya na Basambi ba Baibolo, nga fintu Inte sha kwa Yehova baleitwa ilya nshita. Bamayo balebishanya ne cilonganino cali mu Yeovil, itauni lyapalame sana no mushi wesu uwa West Coker, mu citungu ca Somerset, ku Bulaya.

Tapakokwele, bamayo batendeke ukushimikila inkashi shabo shitatu ifyo basuminemo. Abakalamba mu cilonganino ca Yeovil balinondolwelele ifyo bamayo ne nkashi nabo baMillie, balecofa incinga ukupitana mu kati ka mishi iikalamba umo baleshalika ifitabo fya kwafwa ukusambilila Baibolo ifya Studies in the Scriptures. Lelo, ku ca bulanda, pa myeshi 18 ilyo bashilafwa, balilwele icifuba ca T. B, icishakwete muti pali ilya nshita kabili balelala fye.

Ukuipeelesha

Bamayo mwaice, baMillie, abo twaleikala nabo pali ilya nshita, baletensha bamayo ilyo balwele no kusakamana ine na Joan, umukalamba wandi umwanakashi, uwali ne myaka 7. Ilyo bamayo bafwile, bamayo baMillie apo pene fye baipeeleshe ukusakamana fwe bana. Batata balisumine ukuti tuleikala na bamayo baMillie kabili balitemenwe pantu balishibe ukuti umulimo wa kutusakamana ukacepako.

Twalitemenwe sana bamayo mwaice kabili twalitemenwe ukuti e bali no kutusunga. Lelo, mulandu nshi basalile ukucite co? Pa numa ya myaka iingi, bamayo baMillie baishiletweba ati balishibe ukuti balishingemwe ukutwalilila ukukuula pa mufula bamayo bashile baimika, e kuti ukusambilisha Joan na ine icine ca mu Baibolo pantu balishibe ukuti batata nga tabacitile co pantu tabatemenwe ukupepa.

Mu kupita kwa nshita twaishibe ukuti bamayo baMillie basalilepo ukucita icintu na cimbi. Pa kuti batusakamane bwino sana, basalilepo ukukanaupwa. Mwandini uko kwali kuipeelesha! Joan na ine twalikwata ifingi ifya kubatashishapo. Twalitwalilila ukukonka fyonse ifyo bamayo baMillie baletusambilisha ne ca kumwenako cishaiwamina batwimikile

Inshita ya Kupingulapo

Ine na Joan twaleya ku sukulu lyali mu mushi ilya ba Church of England uko bamayo baMillie bapamine no kweba kafundisha mukalamba ukuti twilasambililako ifya mapepo. Abana bambi nga baya ku calici, ifwe twaleya ku ng’anda, kabili shimapepo nga aisa pa sukulu ku kusambilisha ifya kwa Lesa, baletufumya pa bana bambi no kutupeela Amalembo yambi aya kusungila ku mutwe. Ici calengafwa sana pantu calelenga lyonse ndeibukisha aya malembo.

Nalekele isukulu ilyo nali ne myaka 14, no kutendeka ukusambilila ifya kupanga chisi umo yalepangwa. Nasambilile iyi ncito pa myaka ine. Nasambilile no kulisha piyano, kabili natemwe sana inyimbo no kucinda kwa mwaume no mwanakashi uko beta ati ballroom dancing. Nangu line nalishibe icine ca mu Baibolo, nali nshilatendeka ukucincishiwa na cene ukucitapo fimo. Lyene, bushiku bumo mu March 1940, Nte umukoloci andalike ukuya nankwe kwi bungano pa Swindon, apalepele bakilomita 110. Albert D. Schroeder, uwaleangalila ubutumikishi bwa Nte sha kwa Yehova mu Britain, e walandile ilyashi lya ku cintubwingi. Kulya kulongana e kwalengele njaluke.

Kwali Inkondo ya Calo iya Cibili iyabipishe. Bushe cinshi nali no kucita mu bumi? Napingwilepo ukutendeka ukuya na kabili ku Ng’anda ya Bufumu ku Yeovil. Ilyo nalongeneko umuku wa kubalilapo, babilishe ukuti ubunte bwa mu musebo bwali no kutendeka. Nangu line naishibe fye ifinono, naipeele ukubombako uyu mulimo, kabili ici casungwishe abengi abaleitunga ukuba ifibusa fyandi abalempumya ilyo balepita!

Mu June 1940, nalibatishiwe mu musumba wa Bristol. Mu mweshi fye umo nalembeshe bupainiya bwa nshita yonse—kabila wa nshita yonse. Fintu natemenwe ilyo papitile inshita inono ukumona nkashi yandi aipeela no kubatishiwa mu menshi!

Ukubomba Bupainiya mu Nshita ya Nkondo

Pa numa ya mwaka umo ukutula apo inkondo yatendekele, napokelele ifikalata fya kuti mfwile ukwingila ubushilika. Apo nali pa balembeshe mu Yeovil ukuti tabengengila ubushilika pa mulandu wa fyo basumina, naile ku kulubulula ku cilye ca mu Bristol. Nabombele bupainiya pamo na John Wynn mu Cinderford, mu Gloucestershire, na pa numa mu Haverfordwest na mu Carmarthen, ku Wales. * Pa numa ya kulubulula umulandu mu cilye mu Carmarthen, napingwilwe ukukakwa pa myeshi itatu mu cifungo ca Swansea, no kulipila indalama bapaundi 25—iyali ni ndalama iikulu pali ilya nshita. Pa numa bankakile imyeshi itatu na imbi mu cifungo pa kufilwa ukulipila iyo ndalama.

Ilyo naile mu kulubulula umuku wa butatu, banjipwishe ati: “Bushe tawaishiba ukuti Baibolo itila, ‘Peeleni ifya kwa Kaisare kuli Kaisare’?” Nayaswike ati, “Nalishibe co, lelo kuti natemwa ukupwisha ico cikomo: citila ‘ne fya kwa Lesa kuli Lesa.’ Ifi e fyo ndecita.” (Mateo 22:21) Imilungu inono pa numa napokelele kalata ya kunjeba ati balimfumisheko ku kwingila ubushilika.

Ku kutendeka kwa 1945, naitilwe ukuyabombela pa Bethel ku London. Mu nshita ya mpepo iyakonkelepo, Nathan H. Knorr, uwaleangalila no kuteyanya umulimo wa kushimikila mwi sonde lyonse, na kalemba wakwe, Milton G. Henschel, batandele ku London. Bamunyina 8 abacaice balembelwe ukukanshiwa bumishonari mwi kalasi lyalenga 8 ilye Sukulu lya Baibolo Ilya Gileadi Ilya Watchtower, kabili nali pali bene.

Umulimo wa Bumishonari

Pa May 23, 1946, twafumine pa cabu cinono ica mu Cornwall ico baleita ati icabu ca Fowey mu ngalaba yaliko mu nshita ya nkondo iyaleitwa Liberty. Umukalamba wa pa cabu, Captain Collins, ali ni Nte ya kwa Yehova, kabili ilyo twalefuma pa cintamba, alishishe inyenjele. Nga fintu mwingenekela, bonse nangu twatemenwe, twalisakamikwe ilyo ululamba lwa ku Bulaya lwalekele ukumoneka. Kwali sana icikuuku pa kwabuka icimana ca Atlantic, lelo, pa numa ya nshiku 13, twafikile mu United States kabili twali fye bwino.

Nshakalabe Ukulongana Kwa Nko ukwa Teokrasi ukwa Inko Shasekelela (Glad Nations) uko nasangilweko. Uku Kulongana kwaliko pa nshiku 8, ukutendeka pa August 4 ukufika pa 11, 1946 pa Cleveland, mu Ohio. Abeminishi 8,000 balisangilweko ukusanshako na 302 abafumine ku fyalo fimbi 32. Pali kulya kulongana magazini wa Loleni! * pamo ne citabo ca kwafwa ukusambilila Baibolo icaleti: “Let God Be True” fyalifumine no kupeelwa kwi bumba lya nsansa.

Twapwishishe isukulu lya Gileadi mu 1947, kabili Bill Copson na ine twaebelwe ukuyabombela ku Egypt. Lelo, ilyo tushilaya, nalinonkelemo sana mu kukanshiwa imilimo ya mu ofeshi na Richard Abrahamson pa Bethel ya ku Brooklyn. Twaikilile mu Alexandria, kabili tapakokwele, nalibeleshe imikalile ya ku Middle-East. Lelo, tacayangwike ukusambilila iciArabic, e co, nalebomfya amakardi ya kushimikililapo ayali mu ndimi shine.

Bill Copson aikele kulya pa myaka 7, lelo, nalifililwe ukupoka icitupa cipya pa numa ya mwaka umo, e co, nafumine muli cilya calo. Ilyo njibukisha ulya mwaka nabombele bumishonari, ndamona ukuti e mwaka nabombeshe sana mu bumi bwandi. Nali ne shuko lya kutungulula amasambililo ya Baibolo pa ng’anda ukucila pali 20 cila mulungu, kabili bamo abasambilile icine pali ilya nshita bacili balalumba Yehova. Ilyo nafumine ku Egypt, banjebele ukuyabombela ku Cyprus.

Ku Cyprus no Kuya ku Israele

Natendeke ukusambilila ululimi ulupya ulwa iciGriki, kabili nalesambilila no lulimi lumbi ulwa kulya. Tapakokwele, ilyo Anthony Sideris aebelwe ukuya ku Greece, nasontelwe ukwangalila umulimo mu Cyprus. Pali ilya nshita iofeshi linono ilya Nte sha kwa Yehova mu Cyprus e lyalesakamana na Israele, kabili ine na bamunyina bambi, twalekwata ishuko lya kutandalila baNte abanono mu Israele limo limo.

Umuku wa kubalilapo ukuya ku Israel, twakwete ibungano ukulongana kunono mwi tuuka lya fya kulya mu Haifa, ukwasangilwe abantu nalimo 50 nelyo 60. Apo twayakenye abantu ukulingana ne mitundu ya muli cilya calo, programu wa kulongana ali mu ndimi 6! Inshita imo, natambishe mu Jerusalem filimu yapangilwe ne Nte sha kwa Yehova, kabili nalandile ilyashi lya ku cintubwingi ilyalandilwepo bwino muli nyunshipepala ya kulya iya ciNgeleshi.

Mwali baNte napamo 100 mu Cyprus pali ilya nshita, kabili balibombeshe ukulwila icitetekelo cabo. Amabumba yaletungululwa na bashimapepo ba ku calici lya Greek Orthodox Church yalepumfyanya ukulongana kwesu, kabili e wali umuku wa kubalilapo ukutobwa amabwe ilyo naleshimikila mu mishi. Nasambilile ukufulumuka bwangu bwangu! Ilyo kwali uko kukaanya kwabipisha, icitetekelo calikoshiwe sana ilyo bamishonari na bambi batuminwe kuli ici cishi. Dennis na Mavis Matthews pamo na Joan Hulley na Beryl Heywood batendeke ukubomba na ine ku Famagusta, e lyo, Tom na Mary Goulden na Nina Constanti, umwina Cyprus uwafyalilwe ku London baile ku Limassol. Pali ilya ine nshita, Bill Copson bamwebele ukukuukila ku Cyprus, uko Bert na Beryl Vaisey bali no kumusanga.

Ukwaluka Ukulingana ne fyo Ifintu Fyayalwike

Ku kupwa kwa 1957, nalilwele sana kabili nafililwe ukutwalilila umulimo wa bumishonari. Nali no bulanda lelo, napingwilepo ukuti pa kuti ubumi bwandi bube bwino, mfwile ukubwelela ku England, uko natwalilile bupainiya ukufika mu 1960. Naleikala mu ng’anda ya nkashi yandi no mulume wakwe, lelo, ifintu fyalyalwike. Ifintu fyaile fileyafishako kuli Joan. Ilyo nshalipo pa myaka 17, alesakamana umwina mwakwe, umwana wakwe umwanakashi, no kusakamana batata na bamayo mwaice baMillie, abo pali iyo nshita bali abakote kabili abalwalilila. Caliilangile fye ukuti nalekabila ukupashanya ica kumwenako ca kuipeelesha ica bamayo mwaice. E co, naikele na nkashi yandi mpaka bamayo mwaice na batata bafwa.

Nga calyangwike sana ukwikala mu England, lelo, pa numa ya kutuushako panono, nayumfwile ukuti mfwile ukubwelela ku kubomba umulimo wandi. Na kabushe bushe ukuteyanya kwa kwa Yehova takwapoosele indalama ishingi pa kunkansha? E co, mu 1972, nabomfeshe indalama shandi ukushite tiketi no kubwelela ku Cyprus ku kubomba bupainiya na kabili.

Nathan H. Knorr alishile ku kupekanya ukulongana kwa citungu ukwali no kubako umwaka wakonkelepo. Ilyo aishibe ukuti nalibwela, asuminishe ukuti nsontwe ukuba kangalila wa muputule mu cishi conse, kabili uyu wali mulimo wawamisha uo nabombele pa myaka ine. Lelo, uyu mulimo walikosele pantu pa kubomba nalekabila ukulanda iciGriki cila nshita.

Inshita ya Mafya

Twaleikala ing’anda imo na Paul Andreou, mu mushi wa Karakoumi, lwa ku kabanga fye ka Kyrenia ku kapinda ka ku kuso aka lulamba. Paul ali ni Nte umwina Cyprus, uwalelanda iciGriki. Amaofeshi yanono aya Nte sha kwa Yehova mu Cyprus yali mu Nicosia, lwa ku kapinda ka ku kulyo aka Mpili sha ku Kyrenia. Ku kutendeka kwa July 1974, nali mu Nicosia lintu ibumba lyaimiine Kateka Makarios no kumufumyapo, kabili nalimwene uko isano lyakwe lyaocelwe ku mulilo. Ilyo intulubundi shapwile, nshaikete na ku cani nabwelele ku Kyrenia, uko twalepekanya ukulongana kwa muputule. Pa numa ya nshiku shibili, naumfwile uko baponeshe ibomba lya kubalilapo pa cabu, kabili namwene uko indeke sha pakapaka ishaletele abashilika balesansa ukufuma ku Turkey shaiswile mu lwelele.

Apo nali umwina Britain, abashilika ba ku Turkey bantwele ku nse ya musumba wa Nicosia, uko abalashi ba United Nations bandubulwishe no kulanda na ba ku maofeshi yanono aya Nte sha kwa Yehova. Lyene natendeke ukwenda ulwendo lwa kutiinya, ukupita mu ntambo sha lamya ne sha malaiti ishasobene ukuya mu mayanda umushaba abantu ayali lubali lumo ulwa mpanga ya mupaka iishaba na mwine. Fintu natemenwe ukuti ukulanshanya kwandi na Yehova Lesa takwali no kupumfyanishiwa! Amapepo yandi yalingafwile mu bwafya bwabipishe pa mafya yamponenapo.

Ifikwatwa fyandi fyonse fyalilobele, lelo nalitemenwe ukuti nali umutelelwe pa maofeshi ya Nte sha kwa Yehova. Lelo, umutelelwe tawatwalilile. Mu nshiku fye ishinono, abashilika balesansa bapokele incende imo iya ku kapinda ka ku kuso aka ici cishi. Twafumine pa Bethel no kuya ku Limassol. Nalitemenwe pa kubomba na komiti wapangilwe ku kusakamana bamunyinefwe 300 abatebelelwe na ka kayofi, kabili abengi amayanda yabo yalilobele.

Ukupeelwa Imilimo Imbi na Kabili

Mu January 1981, Ibumba Litungulula lyanjebele ukukuukila ku Greece ukuyatendeka ukubomba pa Bethel mu Athens, lelo, ku kupwa kwa ulya mwaka, nabwelele ku Cyprus kabili nasontelwe ukuba kampanya wa Komiti wa Musambo. Andreas Kontoyiorgis no mukashi wakwe, Maro, abena Cyprus abatuminwe ukufuma ku London, bali “cisansamushi” kuli ine.—Abena Kolose 4:11.

Pa mpela ya kutandala kwa kwa kangalila wa calo, Theodore Jaracz mu 1984, napokelele kalata ukufuma kwi Bumba Litungulula iyatile fye ati “Munyina Jaracz nga apwisha ukutandala tulefwaya ukaye nankwe ku Greece.” Tabanjebele ico nali no kuila kulya, lelo ilyo twafikile mu Greece, kalata umbi ukufuma kwi Bumba Litungulula alibelengelwe kuli Komiti wa Musambo kulya, kabili nasontelwe ukuba kampanya wa Komiti wa Musambo muli cilya calo.

Pali iyi nshita mu Greece mwali sana ubusangu. Kabili batupeele imilandu iingi iya kusangula abantu. Cila bushiku abantu ba kwa Yehova baleikatwa no kutwalwa ku filye. Fintu caweme ukwishiba bamunyina ne nkashi abashipikishe no kusunga bumpomfu ilyo baleeshiwa! Imilandu yabo imo bailubulwile mu cilye ca European Court of Human Rights, kabili ifyafuminemo fyaliweme sana ica kuti fyalengele umulimo wa kushimikila mu Greece ukwenda bwino. *

Ilyo nalebombela mu Greece nasangilwe ku mabungano mu Athens, Thessalonica, na mu fishi fya Rhodes na Crete ayo nshakalabe. Nabombele kulya imyaka ine kabili muli iyo myaka nalicitilemo ifintu ifingi ifyandetele insansa, lelo, nali no kukuuka na kabili—ukubwelela ku Cyprus mu 1988.

Ukuya ku Cyprus no Kubwelela ku Greece

Ilyo nafumine ku Cyprus, bamunyina balifwaile incende ipya apa kukuula amaofeshi yanono aya Nte sha kwa Yehova mu Nissou, apali bakilomita banono ukufuma ku Nicosia, kabili Carey Barber, ukufuma ku maofeshi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova ku Brooklyn e walandile ilyashi lya kupeela aya maofeshi. Nomba ifintu fyaliko bwino palya pa cishi kabili caliweme ukuti nalibwelele—lelo, tapakokwele, ifintu fyali no kwaluka.

Ibumba Litungulula lyalisuminishe ukuti bakuule Bethel ipya mu Greece, apali bakilomita abengi ukufuma ku kapinda ka ku kuso aka Athens. Apo nalelanda Icingeleshi ne ciGriki, banjebele ukubwelela mu kubomba uko balekuula ifikuulwa fipya mu 1990. Nalepilibwila ulupwa lwa babombela mu fyalo fyalekanalekana abalebombela kulya. Ncili ndebukisha ifyo calewama ukuba pa cifulo ca bukuule pa 06:00 hrs mu lusuba, no kusengela bamunyina na bankashi abengi aba ku Greece abaleitemenwa ukwisa ku kubomba pamo no lupwa lwalekuula! Lyonse nkalaibukisha insansa shabo no kupimpa.

Bashimapepo be calici lya Greek Orthodox na balebatungilila baeseshe ukwisa apo twalekuula no kupumfyanya umulimo wesu, lelo, Yehova alyumfwile amapepo yesu, kabili twalibakililwe. Nashele pa cifulo ca bukuule mpaka ing’anda ya Bethel iipya yapeelwa pa April 13, 1991.

Ukutungilila Nkashi Yandi Uwatemwikwa

Umwaka wakonkelepo, nabwelele ku England pa cuti. Naleikala na nkashi yandi no mulume wakwe. Ku ca bulanda ilyo nali kulya, bukwe bwandi apuminwe no bulwele bwa ku mutima imiku ibili no kufwa afwa. Joan alengafwa sana mu mulimo wandi uwa bumishonari. Alenembela bakalata ba kunkoselesha mupepi na cila mulungu. Mwandini uko kulanshanya kulawama sana kuli mishonari onse fye! Nomba ali mukamfwilwa, uwalelwalilila kabili alekabila ukwafwiwa. Cinshi nali no kucita?

Thelma, umwana wa kwa Joan, no mulume wakwe kale kale balesakamana mukamfwilwa wa busumino umo mu cilonganino cabo, ali mufyala wesu uwalwele ubwa mfwa. E co, pa numa ya kupepa sana, nasalilepo ukwikala kulya pa kuti nsakamane Joan. Uku kwaluka takwayangwike, lelo, ndaipakisha ukubomba bueluda mu cilonganino ca Pen Mill, cimo pa filonganino fibili ifya mu Yeovil.

Bamunyina nabombelepo nabo mu fyalo fimbi, lyonse balantuminako balamya na bakalata, kabili ndatasha sana pali ico. Nga ca kuti nafwaya fye ukubwelela ku Greece nelyo ku Cyprus, ninjishiba ukuti bamunyinane kuti bantumina itiketi lya ndeke bwangu bwangu. Lelo, nomba ndi ne myaka 80, kabili amenso yandi no bumi bwandi tafyaba nga fintu fyali kale. Cilafuupula ukufilwa ukubomba nga fintu walebomba kale, lelo, imyaka nabombele umulimo wa pa Bethel yalingafwa ukubelesha ukucite ifintu ifingi ifingafwa na pali lelo. Ku ca kumwenako, lyonse ndabelenga ilembo lya bushiku ilyo nshilalya ica kulya ca lucelo. Nalisambilile no kumfwana na bantu no kubatemwa—icilenga umulimo wa bumishonari ukwenda bwino.

Nga natontonkanya pa myaka nalimo 60 iisuma iyo napoosa ku kutasha Yehova, ndeshiba ukuti umulimo wa nshita yonse e utubakilila sana no kutusambilisha ifyawamisha. Kuti nalanda no mutima wandi onse amashiwi Davidi asosele kuli Yehova ati: “Pantu mwabe camba candi icasansuka, ica kufulumukilamo mu bushiku bwa kumanama kwandi.”—Amalumbo 59:16.

[Amafutunoti]

^ para. 18 Ilyashi lya bumi bwa baJohn Wynn ilitila: “Umutima Wandi Walisulamo Ukutasha,” lyali mu Ulupungu lwa kwa Kalinda, ulwa September 1, 1997, amabula 25-8.

^ para. 23 Kale yaleitwa ati Consolation.

^ para. 41 Moneni Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa December 1, 1998, amabula 20-1, na September 1, 1993, amabula 27-31; Loleni!, wa January 8, 1998, amabula 29-30, na Awake! ya March 22, 1997, amabula 14-15.

[Amamapu pe bula 24]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

GREECE

Athens

CYPRUS

Nicosia

Kyrenia

Famagusta

Limassol

[Icikope pe bula 21]

Bamayo mu 1915

[Icikope pe bula 22]

Pa mutenge wa Bethel ya ku Brooklyn, mu 1946, ine (uwa bune ukufuma ku kuso) na bamunyina bambi abali mwi kalasi lyalenga 8 ilye sukulu lya Gileadi

[Icikope pe bula 23]

Na bamayo mwaice baMillie ilyo nabwelelemo ku England umuku wa kubalilapo