Bushe Caliba fye Bwino ku Bena Kristu Ukuumika Icitumbi?

Ilyo ali mupepi no kufwa, Yakobo, icikolwe ca busumino, alekelesheko ukulomba ati: “Mukanshiike kuli batata mu ninga iili mu mpanga ya kwa Efrone umwina Hiti, mu ninga iili mu mpanga mu Makpela, iili ku cinso ca Mamre, mu calo ca Kanaani.”—Ukutendeka 49:29-31.

YOSEFE acitile ifyo wishi amwebele pa kukonka umwata waliko mu Egupti pali ilya nshita. Aebele “ababomfi bakwe bakoondapa ukukanga wishi.” Ukulingana ne lyashi lyaba mwi buuku lya Ukutendeka icipandwa 50, bakondapa bakangile icitumbi pa nshiku 40. E nshiku icitumbi calekangwa. Ukuumika icitumbi ca kwa Yakobo kwalengele ulupwa lukalamba na bakankala ba mu Egupti, abaleenda panono panono ukusenda icitumbi ca kwa Yakobo no kwenda bakilomita 400 ukuya ku Hebrone mu kumushiika.—Ukutendeka 50:1-14.

Bushe kuti cacitika bushiku bumo ukusanga umubili wa kwa Yakobo uwaumikwa? Te sana. Israele cali cifulo icakwete sana amenshi, icingalenga ifyashulwa basanga kulya ukukanafula. (Ukufuma 3:8) Ifyela na mabwe ifya ku kale fyena fingi fisangwa, lelo fimbi ifishakosa pamo nga insalu, impapa, ne mibili yaumikwa, filonaulwa ku mutonshi kabili no kwaluka kwa fintu mu kupita kwa nshita kulenga fyene ukuloba.

Bushe ukuumika icitumbi cinshi? Mulandu nshi abantu balecitile co? Bushe caba fye bwino ku Bena Kristu ukucite co?

Bushe uyu Mwata Wafumine Kwi?

Ukuumika umubili kuti kwalondololwa ukuti kubakilila icitumbi ca muntu nelyo inama ukuti cibola. Abasoma ilyashi lya kale batila ukuumika ifitumbi kwatendekele ku Egupti, lelo, abena Ashuri, abena Persia na baSukuti na bo baleumika ifitumbi. Napamo icalengele aba ku kale ukufwaisha no kwesha ukuumika icitumbi, ni co basangile ifitumbi ifyashiikilwe mu mucanga wa mu ciswebebe ifyabakilwe ukwabula ukubola. Ilya mishikile napamo yalengele umutonshi no mwela ukukanafika ku citumbi, icalengele icitumbi ukukanabola bwangu. Bamo batunga ukuti ukuumika icitumbi kwatendeke ilyo basangile imibili iyasungilwe ukwabula ukubola mu muti wa natron (sodium carbonate), umuti uusangwa sana ku Egypt na mu ncende shaba mupepi.

Ico uuleumika icitumbi afwaisha  kucincintila utushishi ututendeka ukucibosha nga papita fye amaawala yanono ilyo umuntu afwa. Nga ca kuti ici cacincintilwa, umubili ulaleka ukubola nelyo uya ulebola panono panono. Kwaba ifintu fitatu ififwile ukucitwa: ukubakilila icitumbi kwati muntu umumi, ukucincintila ukubola, no kulenga icitumbi ukukanatebelelwa no tushishi.

Icikalamba ico abena Egypt ba ku kale baleumikila abafwa babo mulandu wa mipepele. Icifundisho ca kuti umuntu tafwa e calengele balefwaisha abafwa ukuba pa calo. Basumine ukuti imibili yabo yali no kubomfiwa ku ciyayaya kabili no kupuutwamo umweo na kabili. Nangu line ukuumika icitumbi kwaliseekele, ukufika pali lelo, ku Egypt takwaba icalembwa nangu cimo icilanga ifyo kwalecitwa. Ifyalembwa fyawamisha, fya kwa kalemba wa lyashi lya kale Herodotus, umuGriki, ifyalembelwe mu mwanda wa myaka uwalenga 5 B.C.E. Lelo, abantu batila nga bakonka ifyo Herodotus alembele no kwesha ukuumika icitumbi, tabatunguluka sana.

Bushe Caba fye Bwino ku Bena Kristu?

Abaumike icitumbi ca kwa Yakobo bantu bashasumine ifyo asumine. Nalyo line tacimoneka ukuti ilyo Yosefe apeele bakondapa icitumbi ca kwa wishi, alombele ukuti bapepe no kukonke ntambi shalekonkwa ilingi mu Egupti pali ilya nshita pa kuumika icitumbi. Yakobo na Yosefe bakwete icitetekelo cakosa. (AbaHebere 11:21, 22) Nangu caliilanga fye ukuti te Yehova wabebele ukuumika icitumbi ca kwa Yakobo, Amalembo tayatila calilubene. Ukuumika umubili wa kwa Yakobo tacali cintu uluko lwa bena Israele ne cilonganino ca Bwina Kristu balekabila ukukonka. Na kuba, Icebo ca kwa Lesa tacalanda na pa cifwile ukucitwa pali uyu mulandu. Pa numa ya kulanda pa kuumika icitumbi ca kwa Yosefe mu Egupti, Amalembo tayalandapo pali uyu mwata na kabili.—Ukutendeka 50:26.

Ifitumbi fyabola ifyasangilwe mu nshishi sha bena Palestine filanga ukuti abaHebere tabaleumika ifitumbi ukuti fikale pa nshita ikalamba. Ku ca kumwenako, icitumbi ca kwa Lasaro tacaumikwe. Nangu ca kutila bamupombele mu nsalu, abaletambako balisakamikwe ilyo balefumyapo ilibwe baisalile pa nshishi yakwe. Apo palipitile inshiku shine apo Lasaro afwilile, nkashi yakwe tatwishike ukuti ali no kununka nga baisula pa nshishi.—Yohane 11:38-44.

Bushe balyumike icitumbi ca kwa Yesu Kristu? Kwena te fyo Amalandwe yalanda. Pali ilya nshita, wali mwata wa baYuda ukuwamya icitumbi no kucisuba ifya cena cisuma na pefyumu ilyo bashilashika. Ku ca kumwenako, Nikodemo apekenye ifya cena cisuma ifingi ifya kuwamisha icitumbi ca kwa Yesu. (Yohane 19:38-42) Mulandu nshi apekanishe ifya cena cisuma ifyafule fyo? Ukutemwa kwa pa mutima no kucindika acindike Yesu e kwamucincishe ukupeela ifyafule fyo. Tatufwile ukutontonkanya ukuti ifya cena cisuma fyabomfiwe ku kubakilila icitumbi ukuti cibola.

Bushe Umwina Kristu kuti akaana uyu mwata wa kuumika icitumbi? Ukulanda fye cishinka, ukuumika icitumbi kuba fye kucincintila ico mushingalesha ukucitika. Twafumine ku lukungu kabili ku lukungu e ko tubwelela ilyo twafwa. (Ukutendeka 3:19) Lelo, bushe ilyo umo afwa pakapita inshiku shinga pa kuti mukashike? Nga ca kuti balupwa ne fibusa balefuma ukutali kabili balefwaya ukumona icitumbi, ukwabula ukutwishika kuti mwaumikako icitumbi.

 Ukulingana na Malembo, tamufwile ukusakamikwa nga uko mwikala bafwaya ukuumika icitumbi nelyo nga ca kuti aba mu lupwa bafwaya ukuti ici cicitwe. Abafwa “bantu abashaishiba kantu nangu kamo.” (Lukala Milandu 9:5) Nga ca kuti bali mu cibukisho ca kwa Lesa, bakabuushiwa mu calo cipya ico alaya.—Yobo 14:13-15; Imilimo 24:15; 2 Petro 3:13.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 31]

IFYO BALEUMIKA ICITUMBI KALE NE FYO BACITA NOMBA

Mu Egypt wa pa kale, imyumikile ya citumbi yalepusanapusana ukulingana ne ndupwa. Cimoneka kwati ulupwa ulukankaala lwalesala ukuumika icitumbi mu nshila yakonkapo:

Balebomfya icela ukufumya bongobongo mu mutwe ukupitila mu myona. Pa numa baleumika icipanga ukubomfya imiti yalinga. Icalekonkapo kufumya ifya mu mala fyonse ukushako fye umutima ne mfyo. Pa kufumya ifya mu mala, balelepula mu mubili, lelo, baleti ukucite co lubembu. Pa kufumyapo ulu lubembu, abena Egypt balesala umuntu uo balepeela incito ya kulepula kabili balemwita ati kalepula. Alefulumuka nga apwisha fye ukulepula, pantu uwacita ici, ico balemona ngo lubembu, aletipwa no kupoolwa amabwe.

Nga bafumyamo fyonse mu mala, balesamfyamo bwino bwino. Kalemba wa lyashi lya kale, Herodotus alembele ati: “Basakanya muri wapeleka, na kasia ne fya cena cisuma ifyalekanalekana, ukufumyako fye libani, no kufibika mu mala no kubila palya bacilepula.”

Pa numa baleyabika icitumbi mu muti wa natron pa nshiku 70 pa kuti cume. Pa numa ya ico, balesamba icitumbi no kucifunga bwino bwino mu nsalu. Lyene ku nsalu baleshingako ifinyamuti nelyo ifyapalako ifyo balekambatikilako, kabili balebika icitumbi cauma mu cibokoshi ca mbao icayemfiwa sana icapangilwe ukulingana no mubili wa muntu.

Muno nshiku balomika icitumbi mu nshita fye inono. Ilingi babika fye umuti walinga mu mishipa, mu mala na mu cifuba. Mu myaka yapita, balipanga no kubomfya imiti yapusanapusana. Lelo, pa kuumika icitumbi, ilingi babomfya umuti wa formaldehyde pantu walinaka umutengo kabili tauleta amasanso.

[Icikope]

Imbokoshi ya golde iya Mfumu Tutankhamen