Bushe Ni Mwe Mushingamwa Nelyo Ni Mfyalo Shenu?

BASAYANTISITI balepikintika ku kusanga nga ca kuti imfyalo e shilenga umuntu ukukunkuma ku bwalwa, ukubembuka na baume banankwe nelyo abanakashi banankwe, ukuba citobo, ukuba uwa lukaakala, nelyo ukucita ifintu fimbi ifishaba bwino, kabili nga ca kuti e shilenga ne mfwa. Bushe te kuti ciwame ukwishiba ukuti te ifwe tushingamwa pa fyo tucita lelo ukuti ni mfyalo shesu? Fwe bantu twalitemwa ukupeela bambi nelyo icintu cimbi imilandu pa filubo fyesu.

Nga ca kuti imfyalo e shilenga, basayantisti baipeeleshe ukushaalula, ukufumyapo imibele yabipa ukupitila mu kwalula imfyalo. Ukutunguluka kwaliko nomba limo mu kwishiba ifya mfyalo nakukosha amasubilo yabo.

Lelo, ici cashintilila pa kutunganya kwa kuti imfyalo shesu e shilenga tulebembuka no kulufyanya. Bushe aba basayantisti abafwailisha balishininkisha ukuti imfyalo shesu e shitulenga ukucita ifyo tucita? Kwena icasuko cili no kukuma sana ifyo tuimona ne fyo tumona inshita yesu iya ku ntanshi. Lelo, ilyo tushilabebeta ubushinino, ukumona ifyo abantunse baishileko kuti kwatushilimuna.

Ifyo Ulubembu Lwatendeke

Abantu abengi balishiba, nelyo balyumfwapo, ilyashi pa lwa fyo abantunse babili aba kubalilapo, Adamu na Efa, bawilile mu lubembu mwi bala lya Edene. Bushe babumbilwe ne mfyalo shalubana, ishali no kubalenga ukulemenena ku kubembuka na bucintomfwa?

Kalenga wabo, Yehova Lesa, uyo imilimo yakwe yonse yaba iyapwililika, atile ico abumbile conse pe sonde cali “naciwamisha.” (Ukutendeka 1:31; Amalango 32:4) Ngo bushinino bumbi ubwa kuti atemenwe umulimo wakwe, apaalile aba bantu babili aba kubalilapo no kubeba ukufyalana, ukwisusha isonde ku bantunse, no kusakamana ububumbo bwakwe ubwa pe sonde—ifintu ifyo uuletwishika ifyo abumba ashingacita.—Ukutendeka 1:28.

Ulwa kubumbwa kwa bantu babili aba kubalilapo, Baibolo itweba ati: “Lesa alengele umuntu mu cata cakwe, mu cata ca kwa Lesa e mo amulengele; umwaume no mwanakashi e fyo abalengele.” (Ukutendeka 1:27) Ici tacipilibula ukuti abantunse bali no kupala Lesa mu mimonekele, pantu “Lesa Mupashi.” (Yohane 4:24) Lelo, calola mu kuti abantunse bapeelwe imibele nge ya kwa Lesa, ukusanshako ukukwata imibele isuma, na kampingu. (Abena Roma 2:14, 15) Kabili bantu abakwete amaka ya  kuisalila, abali no kubebeta imilandu no kusalapo ico balacita.

Lelo, abafyashi besu aba kubalilapo tabali ukwabula ubutungulushi. Ukucila, basokelwe ulwa fyali no kutumbuka mu kulufyanya. (Ukutendeka 2:17) Kanshi ubushinino bulanga ukuti ilyo Adamu ali no kusalapo ica kucita, asalile ukucita ico alemona ukuti cali no kumuwamina pali ilya nshita. Akonkele umukashi wakwe mu kulufyanya kwakwe ukucila ukumona bucibusa bwakwe na Kalenga nelyo ifyali no kutumbuka mu fyo ali no kucita. Na kabili aeseshe ukupeela Yehova umulandu, ukusosa ukuti umukashi Amupeele e wamulufishe.—Ukutendeka 3:6, 12; 1 Timote 2:14.

Kuti twasambililako fimo ku fyo Lesa ayankwile ku kubembuka kwa kwa Adamu na Efa. Taeseshe ukulungika ico twingatila ‘icilubo’ mu mfyalo shabo. Lelo acitile ico abebele ukuti e cali no kufuma mu micitile yabo, iyo yali no kubafisha ku mfwa. (Ukutendeka 3:17-19) Ili lyashi lya kale ilya pa kutendeka litwafwa ukumfwikisha ifyo abantunse baba. *

Ubushinino bwa Kuti te Mfyalo Shilenga

Pa nshita ntali, basayantisti babomba umulimo ukalamba uwa kusanga nga ca kuti imfyalo e shilenga abantu ukulwala amalwele balwala no kucita ifyo bacita kabili bafwaya no kusanga icingapwisha ubu bwafya. Amabumba 6 ayalefwailisha ukusanga ifishinka pa myaka 10 yasangile imfyalo batila e shileta ubulwele bwa Huntington’s, nangu ca kuti aba bakafwailisha tabaishiba ifyo ishi mfyalo shileta ubu bulwele. Lelo, ilyo balelanda pali uku kufwailisha, ulupapulo lwa Scientific American lwayambwile uwasambilila ifya bumi uwa ku Harvard, Evan Balaban, uwatile kuti “cayafyanapo ukusanga imfyalo shilenga abantu ukuba ne mibele yalubana.”

Na kuba ukufwailisha kwa kufwaya ukusanga imfyalo shilenga abantu ukucita ifyo bacita takwatunguluka. Ku ca kumwenako, mu lupapulo lwa Psychology Today, lipoti pa lwa matukuto ya kufwaya ukusanga ifyaba mu mfyalo ifilenga abantu ukupopomenwa itila: “Ifyebo pa kulwala no kuundapa abantu abalwala ubulwele bukalamba ubwa muntontonkanya filanga ukuti te mfyalo fye shilenga.” Lipoti ipeela ica kumwenako ca kuti: “Abena America bafyelwe pa ntanshi ya 1905 bakwete pesenti umo uwa balepopomenwa ilyo balefisha imyaka 75. Pa bena America abafyelwe ilyo papitile imyaka 50, amapesenti 6 balepopomenwa ilyo balefisha imyaka 24!” E co iyi lipoti isondwelela ukuti ifintu fye fimbi mu bwikashi e fingaleta ukwaluka kukalamba muli uyu musango mu nshita fye iinono ifi.

Bushe ifi pamo no kufwailisha na kumbi  ukwingi fitweba finshi? Ilyo imfyalo kuti shasangwilako ku kuba ifyo twaba, kwaliba na fimbi ifilenga. Icikalamba sana caba bwikashi bwesu, ubwayaluka sana muli shino nshiku. Ulwa fyo abacaice ba mu nshiku shesu batamba, icitabo ca kuti Boys Will Be Boys cisosa ukuti abana te kuti babe ne fishinte fya mibele isuma nga ca kuti “bakula balepoosa amaawala ayengi nga nshi ukutamba TV na mafilimu umo abantu basanswa, ukupikwa imfuti, ukulaswa, ukufumiwa amala, ukuputaulwa, ukufundwa inkanda, nelyo ukuputulwa ifilundwa, na lintu abana bakula balekutika ku nyimbo shilumbanya ukwikata kama, ukuipaya, ukubomfya imiti ikola, bucakolwa ne mibele imbi iyabipa.”

Calimoneka ukuti Satana, “kateka wa pano isonde,” alenga ubwikashi ukwikusha ukufwaya kwalubana ukwa bantunse. Kabili takuli uwingakaana ukuti ubwikashi bwa musango yu bulatusonga sana.—Yohane 12:31; Abena Efese 6:12; Ukusokolola 12:9, 12.

Icaleta Amafya pa Bantunse

Nga fintu tumwene kale, amafya ya bantunse yatendeke lintu abantu bakubalilapo babili babembwike. Finshi fyafuminemo? Ilyo ubufyashi bwa kwa Adamu te bwalengele ukuti abembuke, lelo bonse bafyalwa no lubembu, ukukanapwililika, kabili bapyana imfwa. Baibolo ilondolola ukuti: “E ico filya ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu; e fyo ne mfwa yayambukile ku bantu bonse, pantu bonse balibembwike.”—Abena Roma 5:12.

Ukukanapwililika kwa bantunse kulenga ifintu ukukanabawamina. Lelo ico tacilepilibula ukuti tabashingamwa pa mibele yabo. Baibolo ilanga ukuti abatetekela ukuteyanya kwa kwa Yehova uko acita pa kunonka ubumi no kwikala ukulingana ne fipimo fyakwe alabasenamina. Pa mulandu wa luse lwakwe, Yehova mu cikuuku ateyenye ukulubula abantunse, kwati kushita ico Adamu alufishe. Uko kutantika lilambo lya cilubula ca Mwana wakwe uwapwililika, Yesu Kristu, uwatile: “Pantu Lesa atemenwe aba pano isonde ukutemwa kwa kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela eonaika, lelo abe no mweo wa muyayaya.”—Yohane 3:16; 1 Abena Korinti 15:21, 22.

Umutumwa Paulo alitashishe sana pali uku kupayanya. Atile: “Iye, ne muntu wa nkumbabulili ne! Ni ani akampokolola ku mubili uno uwa mfwa? Kube ukutootela kuli Lesa muli Yesu Kristu Shikulwifwe!” (Abena Roma 7:24, 25) Paulo alishibe ukuti nga abembuka pa mulandu wa bunake, kuti alomba ubwelelo kuli Lesa ukushintilila pa cilubula ce lambo lya kwa Yesu Kristu. *

Nga fintu cali mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, lelo abengi abali ne mikalile yabipa nelyo abalemoneka ukuti tabakwete isubilo balinonka ukwishiba kwine kwine ukwa cine ca mu Baibolo, balyaluka, kabili balisenaminwa kuli Lesa. Ukwaluka bacitile takwali ukwayanguka, kabili abengi na nomba bacili balalwisha ukulemenena ku fyalubana. Lelo ku bwafwilisho bwa kwa Lesa, balasungilila bumpomfu no kusanga ukusekelela mu kumubombela. (Abena Filipi 4:13) Moneni ica kumwenako fye cimo ica muntu uwaalwike pa kuti atemune Lesa.

Ica Kukoselesha Cacitike

“Ilyo nali kalume pe sukulu lya kukuuka, natendeke ukubembuka na baume banandi, nangu ca kuti nshaletontonkanya ukuti kuti nafwaya ukucita ica musango yu. Abafyashi bandi balilekene, kabili nalefwaisha  ukusakamana kwa bafyashi uko nshakwete. Ilyo napwile isukulu, natendeke ukubomba umulimo wa fita uwalebomba bonse abapwa isukulu. Mulya mu nkambi ya bashilika mwali abaume abalebembuka na baume banabo. Natendeke ukukumbwa imikalile yabo, e co natendeke ukubishanya na bene. Pa numa ya kubishanya na bene pa mwaka umo, natendeke ukutontonkanya ukuti ine mfwile ukubembuka na baume banandi, naleti ‘E fyo fye naba, kabili te kuti njaluke.’

“Natendeke ukusambilile imilandile ya aba baume no kuya ku makalabu ya babembuka na baume banabo, uko imiti ikola no bwalwa fyalepeelwa apa fye. Nangu ca kuti lwa ku nse ifi fyalemoneka ukuti fya kucincimusha kabili ifya kucebusha, fyali fya muselu icine cine. Mu mutima wandi naishileishiba ukuti ukwangala kwa musango yu lishiku kabili tapali ifyabamo.

“Mwi tauni linono, nasangile Ing’anda ya Bufumu iya Nte sha kwa Yehova ninshi balelongana. Nalingile no kutendeka ukukutika ku lyashi, ilyalelanda pa fyo mu Paradaise mukaba. Pa numa ya ico namonene na baNte bamo kabili bandalike ukusangwa ku kulongana kukalamba. Nalisangilweko, kabili ukusangwako kwalinshilimwine—ukumona indupwa sha nsansa balepepela capamo. Natendeke ukusambilila Baibolo ne Nte.

“Nangu ca kuti calyafishe kuli ine, natendeke ukukonka ifyo nalesambilila mu Baibolo. Nalilekele fyonse ifibelesho fyabipa. Pa numa ya kusambilila Baibolo pa myeshi 14, naipeele kuli Yehova no kubatishiwa. Umuku wa kubalilapo mu bumi, nomba nakwete ifibusa fine fine. Nalyafwa bambi ukusambilila icine mu Baibolo, kabili nomba ndi mubomfi utumikila mu cilonganino ca Bwina Kristu. Yehova alimpaala icine cine.”

Ni Fwe Twashingamwa

Ukwesha ukusosa ukuti ifilubo tucita ni pa mulandu wa mfyalo shesu te kuti kutwafwe. Ukucila ukutwafwa ukukalulula nelyo ukucimfya amafya yesu, icitabo ca Psychology Today, cisosa ukuti ukucite co “napamo kuletusambilisha ukupelelwa ukulenga amafya yesu. Ukucila ukucefyanyako aya mafya, ici cimoneka calilenga ukuti yafulileko.”

Ca cine ukuti tufwile ukulwishanya ne fintu ifikalamba, ukusanshako ulubembu lwesu na matukuto ya kwa Satana aya kufwaya ukutufumya ku kunakila Lesa. (1 Petro 5:8) Na kabili ca cine ukuti imfyalo shesu kuti shasangwilako ku fyo tucita. Lelo tatwaba abapelelwa. Abena Kristu ba cine balikwata ifibusa fya maka—Yehova, Yesu Kristu, umupashi wa mushilo uwa kwa Lesa, Icebo cakwe Baibolo, ne cilonganino ca Bwina Kristu.—1 Timote 6:11, 12; 1 Yohane 2:1.

Ilyo uluko lwa Israele lushilaingila mu Calo Calaiwe, Mose acinkwileko abantu ulwa fyo bashingemwe kuli Lesa, ukusosa ukuti: “Nimbika ku cinso cenu umweo ne mfwa, ipaalo ne citiipu: e ico saleni umweo, ku kuleka mube no mweo, imwe no bufyashi bwenu, ku kutemwa Yehova Lesa wenu, ku kuumfwa kwi shiwi lyakwe, no kulambatila kuli wene.” (Amalango 30:19, 20) E co na lelo, umuntu onse afwile ukuisalila pa lwa kubombela Lesa no kucita ifyo afwaya. Ni mwe mufwile ukusala.—Abena Galatia 6:7, 8.

[Amafutunoti]

[Ifikope pe bula 9]

Bushe Adamu na Efa bali no kubembuka pa mulandu wa kulubana kwa mfyalo shabo?

[Ifikope pe bula 10]

Bushe umuntu afwile ukusumina ukuti alishingamwa pa fyo acita?

[Abatusuminishe]

Uubomfya imiti ikola: Godo-Foto

[Icikope pe bula 11]

Amatukuto ya kufwaya ukusanga nga ca kuti imfyalo e shilenga abantu ukucita ifyo bacita tayatunguluka

[Icikope pe bula 12]

Ukukonka ifyo Baibolo isosa kuti kwaafwa abafumaluka ukwaluka