Ukusambililako ku Fyalecitika Kale mu Roma

“APO nalwile ne fiswango mu Efese umwabelo buntunse.” Bamo batila aya mashiwi, ayalembwa pali 1 Abena Korinti 15:32, yalola mu kuti umutumwa Paulo apingwililwe ukulwa mu cibansa ca mu Roma. Nampo nga alilwile nelyo iyo, imbuli sha kwipaya mu fibansa shaliseekele ilya nshita. Cinshi ilyashi lya kale litweba pa lwa fibansa ne fyalecitika mulya?

Nga Bena Kristu, tufwaya ukumumunga bakampingu besu umwalola ukutontonkanya kwa kwa Yehova, icingatwafwa ukupingulapo ica kucita, mu fya kusekesha fya muno nshiku. Ku ca kumwenako, moneni ifyo Yehova atontonkanya pa lukaakala, nga fintu ici calangililwa mu mashiwi ya kuti: “Wifinuka muntu wa lufyengo, kabili wisalapo imibele yakwe yonse.” (Amapinda 3:31) Abena Kristu ba mu kubangilila balishibe ulwa uku kufunda kwa kubatungulula lintu abengi abo baleikala na bo batemenwe ukucimfyanya mu kulwa kwa kwipaya. Ilyo tulebebeta ifyalecitika pali uku kucimfyanya, natumone  isambililo lyaumfwika bwino bwino ilyo Abena Kristu lelo bengasambililako.

Abantu babili abali ne fyanso abalalwa mpaka umo afwe balolenkana mu cibansa ca mu Roma. Ilyo batendeka fye ukulasa imifwi pa nkwela, ibumba lyaba nge lyapena, lyalapunda ku kukoselesha uo litemenwe. Bulwi ubwabula aba kulamwina. Bwangu bwangu, umo nga acenwa afilwa ukutwalilila alepoosa ifyanso fyakwe pa nshi no kufukama, ukulangilila ukuti asumina ukuti nacimfiwa no kuti alelombo luse. Icongo calekulilako fye. Bamo mwi bumba balepunda ukuti abelelwe uluse, e lyo bambi abati epaiwe. Amenso yonse yaletonta fye pali kateka. Ilyo alekutikisha ku co icinabwingi calefwaya, kuti alubula uwacimfiwa nelyo ukulangilila ukuti epaiwe.

Abena Roma balitemenwe sana ukutamba imbuli sha kwipaya. Kuti mwapapa ukwishiba ukuti pa kubala ishi mbuli shalebela pa cililo ca basambashi. Batila ukucimfyanya kwatendekele ku kupeela amalambo ya bantu ukwalecitwa na bena Osca nelyo abaSamnite, abantu baba nomba pa kati ka Italy. Amalambo yalepelelwa ukutalalika imipashi ya bafwa. Uku kulwa kwaleitwa ati munus, nelyo “ubupe” (ukufusha, munera). Amangalo yalembelwe ntanshi mu Roma yaliko mu 264 B.C.E. lintu bakalwa ba kwipaya 6 balwile babili babili mu mushiika wa ng’ombe. Pa cililo ca kwa Marcus Aemilius Lepidus, abantu 44 balilwile babili babili. Pa cililo ca kwa Publius Licinius abantu 120 balwile babili babili. Mu 65 B.C.E., Julius Caesar atumikishe abantu 640 ku kulwa babili babili mu cibansa.

Kalemba wa lyashi lya kale, Keith Hopkins atila, “Pa fililo fya bashimucindikwa paleba ifya bupolitiki ne fyangalo fya pa cililo fyalekuma ubupolitiki . . . pantu abekala calo abalesala bakateka balifitemenwe. Cine cine abalengele ukuti imbuli sha kwipaya shilemoneka ukuwaminako, ni bashimucindikwa abalecimfyanya mu fya bupolitiki.” Ilyo cafikile mu kuteka kwa kwa Augustus, (27 B.C.E. ukufika 14 C.E.), imbuli sha munera shaishileba fya bupe fishaiwamina—ifya kusekesha imintapendwa—ifyo bacilolo ba buteko balepeela ku kutanununa amaka yabo mu bupolitiki.

Abalelwako ne fyo Balekanshiwa

Kuti mwaipusha ati, ‘Ni bani balelwa imbuli sha kwipaya?’ Napamo baleba basha, utupondo twapingwililwe ukufwa, abafungwa baleikatwa mu nkondo, nelyo fye abantungwa abalefwaisha ukusansamuka nelyo abaleenekela ukulumbuka no kukwata icuma. Bonse balekanshiwa mu masukulu yapala ififungo. Icitabo ca Giochi e spettacoli (Ifyangalo na baKulumba) cisosa ati pa kukanshiwa, abalelwa imbuli sha kwipaya “lyonse balebaceeceeta ku balinshi abalebasalapula mu lucu, ukubapeela amafunde ayakosesha, no kubakanda icabipisha . . . Ilingi line ici calelenga abantu ukuipaya, ukupondoka no kwimina abalashi.” Isukulu likalamba sana ilya mu Roma lyalesambilisha ifya kulwa imbuli sha kwipaya, lyakwete utumiputule umwa kusungila abafungwa napamo 1000. Umwaume umo na umo aleba ne fyo alamwikemo. Bamo balelwa ne fya kuicingilila, inkwela, no lupanga, bambi balekwata amafumo ya mabanga. Bambi nabo balekanshiwa ukulwa ne nama mpanga mu cangalo cimbi icaseekele icaleitwa ubulunshi. Bushe nalimo Paulo alelanda pali ishi shine mbuli?

Abalepekanya ifi fyangalo balelomba ukwafwa ku bakalamba ba fyangalo, abaleingisha no kukansha aba kulwe mbuli sha kwipaya aba myaka 17 ukufika ku 18. Ukushitisha abantu kwali bukwebo bwa ndalama sana. Pa cangalo cimo icaibela  ico Trajan ateyenye ku kusefya ukucimfya kwa bashilika, pali aba kulwa 10,000 ne nama 11,000.

Ifyo Caleba mu Cibansa

Inshita ya lucelo mu cibansa yaleba ni nshita ya kusowa. Inama mpanga sha misango misango baleshitamfisha mu cibansa. Aba kutamba baletemwa sana ing’ombe ilume nga yalwa na bere. Ilingi balekaka ishi nama shibili capamo pa kuti shilwe mpaka imo yafwa, lyene iyapusuka baleipaya ku mulunshi. Mu fyangalo fimo ifyaseekele balelwikaanya inkalamo na tiger nelyo insofu na ba bere. Abalunshi baleilanga ukulamuka nga baipaya inama sha ku fyalo fimbi ifya muli bulya buteko, te mulandu ne cacitika. Ishi shaleba ni mbwili, bacipembele, imfubu, indyabuluba, bacimbwi, ingamali, imimbulu, kapoli ne mpelembe.

Ifyalecitwa mu cibansa filenga ubulunshi ukukanalabwa. Balebomfya amabwe, ifishiba, ne miti ku kupashanya impanga. Mu fibansa fimo, caleba kwati bacita fye amalele pa kuti inama shimoneke, isho baleletela mu fikwepe fya pa nshi ne fibi fiikomekela. Ifyo inama shalecita ifishingeshibikwa fyalesekesha sana, lelo icalelenga ubulunshi ukumoneka maka maka ubusuma bwali bunkalwe.

Aba kwipaya e balekonkapo. Baleesha na maka ukucita nga fintu caleba kale. Baleshimika inshimi umo abalelwa balefwa icine cine.

Mu kasuba, amabumba yalekanalekana aya bakulwa imbuli sha kwipaya ayalekwata ifyanso fyapusanapusana kabili ayalekanshiwa mu nshila shalekanalekana yalelwa. Bamo abalefumyamo ifitumbi balefwala nge milungu ya pa calo ca pa nshi.

Ifyo Abaletamba Calebakuma

Abantu lyonse balefwaisha ukutamba abalelwa, e co abaleshimunuka ukulwa balebapuma no kubateta ku fyela pa kubacincisha. Amabumba yalepunda ati: “Cinshi alelolenkanina no lupanga nga kuwe? Cinshi aleumina buyefya buyefya? Cinshi [ashingaitemenwa] ukufwa? Mufopoleni acincile pa kulwa! Lekeni na o alebwekeshamo nga bamuma, ne cifuba icishacingwa kabili icingalaswa ulupanga!” Seneca umwina Roma, alemba ati pa nshita ya kutuusha balebilisha ati: “Kwalaba ukwipaya pali ino nshita, pa kuti pabeko ifya kusekesha!”

Te ca kupapa ukuti, Seneca asumina ukuti ilyo abwelele ku ng’anda “alicililemo ukuba umunkalwe kabili uushilangulukila.” Tufwile ukutontonkanyapo sana pa fyo uyu uwaletamba alandile mu bufumacumi. Bushe abatamba ifyangalo fimo pali ino nshita nabo kuti bayambukilwa mu nshila imo ine, ukuba “abankalwe sana kabili abakalushi”?

Bamo bafwile baleimona abashuka pa kubwelelako abatuntulu. Nga ca kuti uuletamba alanda ifya kusekesha pali Domitian, ulya kateka alemukulula ukumufumya pa cipuna no kumupoosa pa mbwa. Ilyo utupondo twa kwipaya twabulile,  Caligula atile bekatepo bamo pali lilya ibumba no kubapoosa pa fiswango. Kabili nga ca kuti bamashini balebomfiwa mu cibansa tababombele nga fintu alefwaya, Claudius alekonkomesha ukuti bamakanika abalingile ukulungisha balwe mu cibansa.

Ibumba na lyo nga lyacincimuka sana kwaleba utuyofi ne mpasase. Icikuulwa ca fyangalo icabelele lwa ku kapinda ka kuso aka Roma caliwile, kabili cashimikwe ukuti abengi nga nshi balifwile. Kwaimine impasase lintu kwali ifyangalo mu Pompeii mu 59 C.E. Tacitus ashimika ukuti ukukansana kwa bekashi ba muli cilya cifulo na bo balecimfyanya na bo aba mwi tauni lya mupepi kwaletendekela no kutukishanya, lyene ukulasana amabwe, na pa kulekelesha balebomfya ulupanga. Abengi baletungulwa no kucenwa na bambi abengi baleipaiwa.

Isambililo Lyaumfwika

Ifyangalo fyaliko nomba line (Sangue e arena, “Umulopa no Mucanga”) mu Cibansa ca fyangalo mu Roma fyalipalene sana ne fyangalo fya munera. Balangishe ifikope fimo pa vidio ifya ng’ombe shilume shilelwa, bakapoosa bankonya abalamuka, ukupunkana kwabipisha ukwa myotoka na bampumpumpu ifya balecimfyanya, aba fyangalo abalelwa ukwabula ukuleka, ne mpasase ku baletamba. Pa mpela ya fyangalo batambishe Iciyanda ca fyangalo ukufuma pa muulu. Muletontonkanya cinshi abatandashi balesendapo? Ni banga bali no kusambililako?

Imbuli sha mbwa, bamukolwe, ing’ombe ishilume, ne fyangalo fya lukaakala fyaliseeka mu fyalo fimo pali lelo. Imyeo ilaba mu busanso pa kusekesha fye amabumba mu kucimfyanya kwa kubutusha bamotoka. Kabili tontonkanyeni pa fyo batambisha cila bushiku pa televishoni. Ukufwailisha mu calo cimo ica basungu kwalangile ukuti umwaice uutamba TV kuti amona ukwipaya 10,000 ne fya lukaakala 100,000 ilyo ashilafika imyaka 10.

Tertullian, kalemba wa mu mwanda wa myaka uwa butatu atile: ifyalewama ukutamba “tafyalewama kuli bakapepa ba cine abaleumfwila Lesa wa cine.” Alemona abalesangwako ukuti balebombela pamo na baleipaya. Nga lelo caba shani? Umo kuti aipusha ati, ‘Bushe ndasekelela ukutamba umulopa, imfwa, nelyo ulukaakala pa televishoni nelyo pa Intaneti?’ Kuti cawama ukwibukisha ukuti pa Amalumbo 11:5 patila: “Yehova alengulo mulungami; apato mubifi no watemwo lufyengo.”

[Akabokoshi pe bula 28]

Imbuli sha “Kutalalika Abafwa”

Tertullian, kalemba wa mu mwanda wa myaka uwalenga butatu atile, ilyo imbuli sha kwipaya shatendeke fye, “aba ku kale balemona kwati pali ifi fyangalo balepyungila abafwa, pa numa ya kunashako ifyangalo no kucita ubunkalwe mu nshila imbi iya muno nshiku. Apo ku kale aba basumine ukuti umulopa wa bantu waletalalika imyeo ya bafwa, pa fililo balepeela amalambo ya bankole nelyo abasha bashali bwino abo bashitile. Pa numa bamoneke ukufwaisha ukuti abantu beishiba ukuti tabacindika ukupepa. E co balengele ici ukuba fye icangalo ca kusekesha. Kanshi abo baleshita nga bakanshiwa bwino bwino ifya kubomfya ifyanso fyaliko pali ilya nshita—balekanshiwa ifya kwipaiwa!—lyene baleipaiwa ku nshishi pa bushiku bwa cililo ubwasalilwe. E co, balya bantu balesanga icisansamushi pa mfwa nga baipaya bamo. E kwafuma ifyangalo fya munus. Pa numa ya kashita kanono balundulwike ica kuti ifishilano fyabo no bunkalwe fyaishilelingana ukubipa; pantu ubushiku bwa mwikalwe tabwalefikapo ukuwama, nga ca kuti tapali ifiswango fyakaluka ifya konaula imibili ya bantu. Ifyo balecita pa kutalalika abafwa fyalemonwa fye nge ntambi sha pa cililo.”

[Icikope pe bula 27]

Icisote ne ca kucinga ukulu ifya bakalwa ba mbuli sha kwipaya aba ku kale

[Ifikope pe bula 29]

Abena Kristu ba ku kale balemona ifya kusekesha fya lukaakala ukuti tafyasuminishiwa. Bushe na imwe e fyo mufimona?

[Abatusuminishe]

Ukupoose nkonya: Dave Kingdon/Index Stock Photography; ubusanso bwa pa musebo: AP Photo/Martin Seppala

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library