Ubumi Bwabo

Nalibombeleko Umulimo Wacindama Uwalelunduluka pa Numa ya Nkondo

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA FILIP S. HOFFMANN

Inkondo ya calo iya Cibili e lyo yapwile fye mu May 1945. Mu December, ulya wine mwaka, Nathan H. Knorr, uwaleangalila umulimo wa kushimikila uwa mwi sonde lyonse uwa Nte sha kwa Yehova, atandele ku Denmark pamo na kalemba wakwe uwa myaka 25, Milton G. Henschel. Icikuulwa cikalamba calyashimwe ku kulonganinamo pali kulya kutandala twalefuluka nga nshi. Kuli ifwe fwe bacaice, ilyashi lya kwa Munyinefwe Henschel lyalituwamine nga nshi, pantu aali wa mushinku wesu kabili asalile ilyashi lyaleti: “Ibukisha Kalenga obe mu nshiku sha bulumendo bobe.”–Lukala Milandu 12:1.

MULI kulya kutandala, twaumfwile ukuti kwali ifintu fya lulumbi ifyalecitika mu kulundulula umulimo wa kushimikila mwi sonde lyonse no kuti na ifwe kuti twabombako. (Mateo 24:14) Ku ca kumwenako, isukulu lipya ilya kukansha abalumendo na bakashana ifya kubomba umulimo wa bumishonari lyaliswike ku United States. Munyinefwe Knorr atwebele bwino bwino ati nga batulaalika kwi sukulu, bakatulipililako fye umuku wa pa kubala pa kuya ku calo ca cilendo kabili tatwali na kwishiba uko bali no kututuma. Na lyo line, bamo pali ifwe twalilombele ukusangwako.

Ilyo nshilashimika ifyo napitilemo pa numa ya Nkondo ya Calo iya Cibili, kantale ntampile uko nafyalilwe mu 1919. Kwali fimo ifyacitike ilyo inkondo ishilatendeka na pa numa ya nkondo ifyakumine nga nshi ubumi bwandi.

Icine ca Muli Baibolo Cafuma ku Muntu Balupwa Basuulile

Ilyo bamayo bali ne fumo lyandi, ne wali ibeli lyabo, balepepa ati umwana wandi nga mwaume, akabe mishonari. Bandume yabo abakalamba bali Basambi ba Baibolo, nge fyo Inte sha kwa Yehova baleitwa lilya, lelo ulupwa lwa bamayo  lwalisuulile aba bayama. Ing’anda yesu yali mupepi na ku Copenhagen, kabili nga Abasambi ba Baibolo bakwatila amabungano yabo aya cila mwaka kulya, bamayo baleita bayama ba Thomas ukwisa ku mwesu, pantu bena baleikala ukutali. Pa kufika mu 1930, ukwishiba bwino nga nshi Baibolo ukwa bayama no kulondolola kusuma fyalengele bamayo basuka basumina ukuba Umusambi wa Baibolo.

Bamayo balitemenwe Baibolo. Pa kukonka ifyalanda Baibolo pa Amalango 6:7, balesambilisha ine na nkashi yandi ‘pa kwikala mu ng’anda yabo na pa kwenda mu nshila, kabili pa kulaala na pa kubuuka.’ Umuye nshita, natendeke ukubombako umulimo wa kushimikila ku ng’anda ne ng’anda. Nalitemenwe ukulanda pa masambilisho pamo nga isambilisho lya kuti umweo taufwa na pe sambilisho lya kuti ku helo kwaba umulilo, ifyo amacalici yalesambilisha. Naleshinina bwino abantu ukubomfya Baibolo ukubalanga ukutila ayo masambilisho fyali filubo.—Amalumbo 146:3, 4; Lukala Milandu 9:5, 10; Esekiele 18:4.

Ulupwa Lwesu Lwaikatana

Pa numa ye bungano ku Copenhagen mu 1937, balefwaya bakabomba ba pa nshita inono aba kubombela apalesungilwa impapulo pa maofeshi ya Nte sha kwa Yehova ku Denmark. E lyo napwile fye amasambililo yandi aya ku koleji, kabili tapali fimbi ifyo nashingemwe, e co naliipeeleshe ukubombako apalesungilwe mpapulo. Ilyo umulimo wapwile palya, banjebele ukwafwilishako pa maofeshi ya Nte. Tapakokwele, nakuukile ku maofeshi ya Nte ku Copenhagen, nangu ca kutila ilyo ninshi nshilabatishiwa. Ukubishanya cila bushiku na Bena Kristu bakosoka kwanengele ukulunduluka lwa ku mupashi. Umwaka wakonkelepo pa January 1, 1938, naliipeele kuli Yehova Lesa pa kubatishiwa mu menshi.

Mu September 1939, Inkondo ya Calo iya Cibili yalibuukile. Lyene pa April 9, 1940, ifita fya bena Germany fyacandile Denmark. Apo abena Denmark balipeelweko ubuntungwa bumo ubwa kuicitila ifyo balefwaya, twalikonkenyepo ukushimikila.

Lyene icintu cimo icisuma nga nshi calicitike. Batata basangwike Inte yacincila iya cishinka, kabili ico caletele insansa ku lupwa lonse. Kanshi ilyo ine, pamo na bena Denmark bambi bane, batulaalike ku kusangwa kwi kalasi lyalenga 8 ilye Sukulu lya Gileadi, ulupwa lonse lwalitemenwe. Isukulu lya myeshi isano, ilyatendeke mu September 1946, lyabelele pa fikuulwa fyayemba  ku nse ya South Lansing mu citungu ca New York.

Ukukanshiwa ku Gileadi na pa Numa

Isukulu lya Gileadi lyali lishuko lya kupanga ifibusa ifipya ifisuma nga nshi. Bushiku bumo icungulo bushiku ilyo twaleololako amolu na Harold King uwafumine ku England, twalelanda ati katwishi nga ni kwi bakatutuma ilyo tukapwishe sukulu. Harold atile: “Mfwile ukumonako ifimabwe fya ku Dover na kabili.” Ca cine alandile, lelo papitile imyaka 17 ukwabula ukumona ifyo fimabwe, kabili imyaka ine na hafu pali iyo ali mu cifungo eka ku China! *

Ilyo twapwile sukulu, bantumine ku Texas, U.S.A., ku kubomba nga kangalila wenda, ukutandalila ifilonganino fya Nte sha kwa Yehova ukubafwa lwa ku mupashi. Bampokelele fye bwino bwino. Bamunyinane ba ku Texas bena balyumfwile bwino sana ukupokelela umulumendo wa ku Bulaya uufumine ku Sukulu lya Gileadi. Lelo, pa numa ya kubombako fye imyeshi 7 ku Texas, banjitile ku maofeshi yakalamba aya mwi sonde lyonse aya Nte sha kwa Yehova ku Brooklyn, New York. Kulya, Munyinefwe Knorr ampeele umulimo wa kubombela mwi ofeshi no kunjeba ukuti mfwile ukusambilila ifyo umulimo wenda mu madipartimenti yonse. Lyene nga nabwelela ku Denmark, nali no kuya mu kucita filya fine nasambilile, ukushininkisha ukutila fyonse filecitwa nga filya caba ku Brooklyn. Ico balefwaya kwikatanya umulimo wa mu maofeshi yonse aya Nte mwi sonde lyonse pa kuti ifintu fileenda bwino. Inshita imbi, Munyinefwe Knorr anjebele ukukuukila ku Germany.

Naya mu Kusambilisha Aba ku Maofeshi Yambi aya Nte

Ilyo nafikile ku Wiesbaden, Germany, mu July 1949, imisumba iingi iya mu Germany yali iyaonaika. Abaletungulula umulimo wa kushimikila bali ni balya abapakeswe ukufuma fye ilyo Hitler atendeke ukuteka mu 1933. Bamo batalile babako na mu fifungo na mu nkambi sha kucushiwilwamo pa myaka 8 ukufika kuli 10 nelyo ukucilapo! E babomfi ba kwa Yehova nabombele na bo pa myaka itatu na hafu. Ica kumwenako cabo icaibela cinjibukisha ifyalandile kalemba wa lyashi lya kale umwina Germany Gabriele Yonan, uwalembele ati: “Akubulaba ica kumwenako ca aba Bena Kristu ba mupampamina mu Buteko bwa Sosholisimu ubwa mutitikisha, pa numa ya nkambi sha bucushi isha ku Auschwitz no kwipayaulula kwa mu Nkondo ya Calo iya Cibili, kuti twatwishika nga kuti kwaba uwingacita filya Yesu asambilishe Abena Kristu ukucita.”

Umulimo wandi wali fye umo wine na ulya nabombele ku Denmark: ukusambilisha umulimo upya uwa mibombele ya kuteyanya pa kuti filingane ne fyo ubombwa mu maofeshi yambi aya Nte. Ilyo bamunyinane ku Germany baumfwikishe ukuti ukuteuluka takwali kulengulula umulimo wabo, lelo ukuti inshita yali naifika iya kuti imibombele ya maofeshi yanono aya Nte ilingane ne ya ku maofeshi yakalamba, balicincimwike no kufwaisha nga nshi ukukonka ico cine cipya.

Mu 1952 napokelele kalata ukufuma kwi ofeshi lya kwa Munyinefwe Knorr umo naebelwe ukukuukila ku maofeshi ya Nte aya ku Bern, Switzerland. Nasontelwe ukuba kangalila wa musambo kulya, ukutendeka pa January 1, 1953.

 Ukusekelela Kupya ku Switzerland

Tapakokwele apo nafikile ku Switzerland, naishibene na Esther pe bungano lya citungu, kabili bwangu bwangu twalikobekelene. Mu August 1954, Munyinefwe Knorr anjebele ukuya ku Brooklyn, kabili kulya naebelwe umulimo upya uusuma nga nshi. Ico impendwa ya maofeshi yanono aya Nte yalifulile kabili yaleya yalekula, kwali umulimo upya uwali no kutendeka. Isonde lyonse lyalyakanishiwe mu fiputulwa, iciputulwa cimo na cimo ukulabombelwa na kangalila wa calo. Napeelwe ukulabombela ifiputulwa fibili: Ku Bulaya na ku ciputulwa cabela lwa ku Mediterranean.

Pa numa ya bulendo ubwipi ubwa ku Brooklyn, naile ku Switzerland ku kupekanya umulimo wandi uwa bukangalila wa calo. Twalyupene na Esther kabili aishile mu kubombela pamo na ine pa maofeshi ya Nte aya ku Switzerland. Pa bulendo bwandi ubwa kubalilapo, naile ku maofeshi ya ku Italy, ku Greece, ku Cyprus, ku fyalo fya ku Middle East ne fyabela ku lulamba lwa North Afrika, ku Spain na ku Portugal, ifyalo 13 fyonse pamo. Ilyo nabwelele no kwikalako panono ku Bern, nakonkenyepo ubulendo bwandi ku fyalo fyonse ifya ku Bulaya. Mu mwaka wesu uwa kubalilapo mu cupo, nalifuminepo pa myeshi 6, ukuya mu kubombela aba bwananyina ba Bwina Kristu.

Ifintu Fyayaluka

Mu 1957, Esther aishilesanga ukuti naimita, kabili apo abafyashi abali na bana tabekala pa maofeshi ya Nte, twaile ku Denmark uko batata bailetupokelela ku kwikala na bo. Esther alesunga Rakel na batata, ine naleafwilishako pa maofeshi ya Nte ayapya. Nali kafundisha we Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu ilya bakangalila ba mu filonganino kabili nakonkenyepo umulimo wa bukangalila wa calo.

Umulimo wa bukangalila wa calo walepinda ukufuma pa ng’anda pa nshita ntali, nomba icabipileko ca kuti palekokola sana ukwabula ukumonana no mwana. Ici caleyambukila ulupwa kwena. Inshita imo nailekokola ku Paris, uko twapangile umuputule unono uwa kupulintilamo. Esther na Rakel baishile ne shitima ku kumona kabili bafikilile ku Gare du Nord. Naileko na Léopold Jontès kabomba wa pa Bethel ku kubapokelela. Rakel aiminine pa mwinshi we shitima, aloleshe Léopold, alolesha na ine, kabili alolesha Léopold, mukwai ukumona fye ayakumbatila Léopold!

Ukwaluka kumbi ukukalamba  kwaliko ilyo nali ne myaka 45, nalilekele umulimo wa nshita yonse no kwingile ncito pa kuti ndesunga ulupwa. Apo nalibeleshe imilimo nga umutumikishi wa Nte sha kwa Yehova, nasangile incito ya kuba umukalamba wa kampani katuma ifipe ku fyalo fimbi. Ilyo nabombele muli aka kampani pa myaka nalimo 9, Rakel na o ninshi nomba napwishe sukulu, twapingwilepo ukwankula ku bwite bwa kuya mu kubombela ukwali ukukabila kukalamba ukwa bakashimikila ba Bufumu.

Ilyo nalefwaya ukumona nga kuti twaya ku Norway, naipwishe abafwaila abantu incito nga kuti nasangako incito imo kulya. Icasuko cabo tacali bwino. Takwali sana isubilo lya ncito ku wa myaka 55. Na lyo line, nalandile na bamunyinefwe ku maofeshi ya Nte aya ku Oslo, kabili natendeke ukusonkela ing’anda mupepi na ku Drøbak, nasubile fye ati incito yena ifwile ikamoneka. Yalimoneke, kabili twalibombele bwino nga nshi umulimo wa Bufumu ku Norway.

Ilyo twaleipakisha nga nshi ni lintu abengi mu cilonganino cesu baleya ku kapinda ka ku kuso ku kubombela mu cifulo umushali bakubombelamo. Twalesonkela utuyanda pa fifulo fya mangalo kabili cila bushiku twaletandalila abantu mu mafarmu ya mu mpili shayemba. Calewama nga nshi ukwebako balya bantu ba bucibusa pa Bufumu bwa kwa Lesa. Twaleshalika impapulo ishingi, lelo takwaleba ukuya ku fipempu ukufikila umwaka wakonkelepo. Na lyo line abantu tabaletulaba! Esther na Rakel balebukisha ilyo twalebwelela kabili baletupokelela kwati ni balupwa abalubile pa nshita ntali. Ilyo twaikeleko imyaka itatu ku Norway, twalibwelelemo ku Denmark.

Ubusuma bwa Mikalile ya Lupwa

Tapakokwele, Rakele akobekelwe kuli Niels Højer, painiya wa nshita yonse uwapimpa. Ilyo baupene, Niels na Rakel balitwalilile ukubomba bupainiya ukufikila ilyo batendeke ukukwata abana. Niels mulume umusuma kabili wishi wafikapo, uusunga bwino ulupwa lwakwe. Ubushiku bumo asendele umwana wakwe lucelocelo pa ncinga ku kutamba ifyo akasuba katula. Umwina mupalamano wabo umo aipwishe umwana ico baile ku kucita ku lulamba. Atile: “Twailepepa kuli Yehova.”

Ilyo papitileko imyaka imo, ine na Esther twalimweneko ilyo Benjamini na Nadja, abeshikulu besu abakalamba babatishiwe. Pa basangilwe kulya pali na Niels wine, kabili bwangu bwangu aishileiminina apo nali. Alindoleshe no kulanda ati, “Abaume bene bene tabalila.” Na lyo line, apo pene twalikumbatene no kutendeka ukulila bonse babili. Mwandini te pa busuma ukukwata umwishikulu uwingakulenga ukuseka no kulila!

Ukutwalilila Ukwaluka Ukulingana ne Ifintu

Amapaalo na yambi yaishile ilyo Esther na ine twaebelwe ukubwelela mu kubombela pa maofeshi ya Nte ku Denmark. Ilyo ninshi nomba balepekanya ukutendeka ukukuula amaofeshi na yambi ayapya ku Holbæk. Nalikwete ishuko lya kuba kangalila wa bukuule, umulimo wa bukuule uwalebombwa fye na babomfi ba kuitemenwa abashalefola. Te mulandu no kutalala kwabipisha, ku kupwa kwa 1982 ubukuule bwaile bulepwa, kabili twalisansamwike icibi ukukuukila mu fikuulwa fikalamba kabili ifisuma!

Natendeke ukubombela mu ofeshi, kabili nalitemenwe ulya mulimo, Esther wena alebombela pali mashini wa balamya. Lelo, mu kuya kwa nshita casangilwe ukuti alekabila ukulepulwa ku lutungu, kabili ilyo papitile umwaka umo na hafu, bamucitile opareshoni ku ndusha. Nangu line aba pa maofeshi baletusunga bwino nga nshi, twatile kuti cawamina bonse abaletusakamana nga twalifumine pa Bethel. Twakuukile ku cilonganino ukwaleikala umwana wesu umukashana pamo no lupwa lwakwe.

Ndakai Esther alalwalilila. Na lyo line kuti natila imyaka yonse iyi twabombela pamo, no kwaluka ukwingi twapitamo, alantungilila kabili ni cibusa wandi umwine mwine. Nangu line bumi bwesu nomba tabwaba bwino sana, bonse babili tulabombako umulimo wa kushimikila ukufika apengapela utu maka twesu. Ilyo natontonkanya pa bumi bwandi, ndatasha no kwibukisha amashiwi ya kwa kemba wa malumbo aya kuti: “Mwe Lesa, mwansambilisha ukufuma ku bwaice.”—Amalumbo 71:17.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 24]

Ninshi tulelongolola impapulo pa maofeshi ya Nte ku Germany pa nshita ya bukuule mu 1949

[Icikope pe bula 25]

Nabombeele pamo na bantu pamo nge shi Nte ishafumine mu nkambi sha kucushiwilwamo

[Ifikope pe bula 26]

Ninshi ndi na Esther pali lelo na pa bwinga bwesu pa Bethel ya ku Bern, mu October 1955