Nomba e Nshita ya Kucilapo Ukuba Abalola!
Nomba e Nshita ya Kucilapo Ukuba Abalola!
“Twilaala nga bantu bambi, lelo tulole kabili tutekanye.”—1 Abena Tesalonika 5:6.
1, 2. (a) Bushe Pompeii na Herculaneum yali misumba ya musango nshi? (b) Kusoka nshi abekashi ba mu Pompeii na Herculaneum abengi basuulile, kabili cinshi catumbwikemo?
MU MYAKA ya kubalilapo iya Nshita Yesu, imisumba ibili, uwa Pompeii no wa Herculaneum yali misumba ya busambashi iya cina Roma iyabelele mupepi no lupili lwitwa Vesuvius. Ku bena Roma ba cuma, fyali fifulo fisuma ukwa kuyatuushisha. Ifikuulwa fya mangalo fyaleingisha abantu abengi, kabili mu Pompeii mwali icikuulwa ca mangalo icaleingisha abantu mupepi na bonse aba mwi tauni. Abashula ifyashikama aba ku Pompeii balipenda ifikuulwa fya bwalwa 118, fimo fikuulwa ifyo baleangalilamo ifyangalo fya cela mushuke nelyo ukucitilamo bucilende. Bucilende no kutemwe fyuma fyali fye mpanga yonse, nga fintu ne fyalengwa ku fibumba na fimbi ifyashalako fiikalila ubunte.
2 Pa August 24, 79 C.E., ulupili lwa Vesuvius lwatendeke ukupuuka. Abaishibisha ifya mpili shipuuka basumina ukuti ukupuuka kwa ntanshi, ukwasabawile amatipa yanono ne mito pali iyi misumba ibili, napamo nga takwacilikile abekashi ku kufulumuka. Na kabushe cimoneka kwati abengi balifulumwike. Lelo bambi abaikalishe ni balya basuulileko nelyo abaleti ubusanso ubu bunono. Lyena, mupepi no bushiku pa kati, umwela wakabisha, amatipa yakaba, na mabwe fyakunkulukile mu musumba wa Herculaneum, no kukola bonse abashele mu musumba. Ulucelo lwakonkelepo, ifintu fimo fine fyaipeye bonse abali mu musumba wa Pompeii. We kayofi kafumine mu kufilwa ukuumfwila ifishibilo fya kusoka!
Impela ya Bwikashi bwa ciYuda
3. Kupalana nshi kwaba pa bonaushi bwa Yerusalemu no bwa misumba ya Pompeii na Herculaneum?
3 Impela ya kutiinya iya Pompeii na Herculaneum yalicepele nga kuilinganya ku bonaushi bwabipisha ubwa Yerusalemu ubwaliko imyaka 9 ilyo ulupili lwa Vesuvius lushilapuuka, nangula ubwa Yerusalemu bwena bantu abene bailetelele. Ubu bonaushi ubwalondololwa nga “kumo ukwa kusansa kwabipisha ukushatalile akumonwa,” cashimikwa ukuti abaYuda bafwile balicilile pali milioni umo. Lelo, nga filya cali ku busanso bwa ku Pompeii na ku Herculaneum, ubonaushi bwa Yerusalemu tabwacitike ukwabula ukusoka.
4. Cishibilo nshi ica mu kusesema Yesu apeele ku kusoka abakonshi bakwe ukuti impela ya bwikashi naipalama, kabili cafishiwepo shani panono mu myaka ya kubalilapo?
4 Yesu Kristu alisobele ubonaushi bwa uyu musumba, kabili asobele ifyali no kubutangilila—pamo nga malyashi ya nkondo, ifipowe, ifinkukuma, na bumpulamafunde. Kwali no kuba bakasesema wa bufi, lelo imbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa yali no kushimikilwa mwi sonde lyonse. (Mateo 24:4-7, 11-14) Ilintu amashiwi ya kwa Yesu yafikilishiwa apakalamba muno nshiku, yalifikilishiweko panono na ilya nshita. Mu lyashi lya kale mwalembwa icipowe cabipisha ica mu Yudea. (Imilimo 11:28) Kalemba wa lyashi lya kale umuYuda Josephus ashimika ulwa cinkukuma ca mu Yerusalemu icacitike ilyo ukonaulwa kwa musumba kwali mupepi. Ilyo impela ya Yerusalemu yalepalama, kwali ukwimina ubuteko ukwa mutatakuya, inkondo ya bana calo pa kati ka mabumba ya baYuda aya bupolitiki, no kwipayaula mu misumba iingi iyakwete abaYuda na Bena fyalo. Nangula cali fyo, imbila nsuma ya Bufumu yalebilwa “ku cibumbwa conse ica mwi samba lya muulu.”—Abena Kolose 1:23.
5, 6. (a) Mashiwi nshi aya mu kusesema aya kwa Yesu ayafishiwepo mu 66 C.E.? (b) Mulandu nshi abengi bafwilile ilyo Yerusalemu asukile awa mu 70 C.E.?
5 Lyena, mu 66 C.E., abaYuda bapondokele Roma. Ilyo Cestius Gallus aishile no mulalo ku kushinga Yerusalemu, abakonshi ba kwa Yesu baibukishe amashiwi ya kwa Yesu aya kuti: “Ilyo mukamona Yerusalemu nashingwa ku milalo ya fita, lyene ishibeni ukuti ukupomonwa kwakwe nakupalama. Lyene abali mu Yudea batendeke ukufulumukila ku mpili, na bali mu kati ka uko bafumemo, na bali mu mpanga shashingulukako beingila mu kati ka uko.” (Luka 21:20, 21) Inshita ya kufuma mu Yerusalemu yalifikile—lelo bali no kufumamo shani? Ukwabula ukwenekela, Gallus asendele ifita fyakwe no kuya, ne co caiswile inshila ku Bena Kristu mu Yerusalemu na Yudea ukuumfwila amashiwi ya kwa Yesu no kufulumukila ku mpili.—Mateo 24:15, 16.
6 Ilyo papitile imyaka ine, mupepi ne nshita ya Ca Kucilila, imilalo ya bena Roma iyaletungululwa na Mushika Titus yalibwelulwike, uwapampamine pa kupwisha ukupondoka kwa baYuda. Abashilika bakwe bashingile Yerusalemu no kukuula “ilinga lya misongole,” ukulenga cafye ukufulumuka. (Luka 19:43, 44) Te mulandu ne cintiinya ca nkondo, abaYuda ukufuma mu Buteko bwa Roma bonse bakonkomokele ku Yerusalemu ku kusefya Ica Kucilila. Nomba baliisalilwe mu kati. Ukulingana na Josephus, aba batandashi baashama e bali indase ishingi isha uku kusansa kwa bena Roma. * Ilyo Yerusalemu kwi pele pele acimfiwe, abaYuda abengi abali mu buteko bwa Roma balilobele. Ukonaulwa kwa Yerusalemu ne tempele lya uko kwali e mpela ya buteko bwa ciYuda ne mipepele ya buko iyashimpilwe pa Malango ya kwa Mose. *—Marko 13:1, 2.
7. Mulandu nshi Abena Kristu ba busumino bapusukile ubonaushi bwa Yerusalemu?
7 Mu 70 C.E., Abena Kristu ba ciYuda nga balipaiwe nelyo ukusendwa mu busha capamo na bambi aba mu Yerusalemu. Lelo, ukulingana no bushininkisho bwa mu lyashi lya kale, baumfwilile ukusoka Yesu asokele imyaka 37 pa ntanshi ya ifi. Balifumine mu musumba kabili tababwelelemo.
Ukusoka kwa Batumwa Ukwa pa Nshita Yalinga
8. Kukabila nshi Petro amwene, kabili mashiwi nshi aya kwa Yesu ayo napamo aleibukisha?
8 Ilelo, kuli ubonaushi ubukalamba sana ubulepalama, ubo buli no kupwisha buno bwikashi bonse. Ilyo kwashele imyaka 6 pa kuti Yerusalemu onaulwe, umutumwa Petro afundile ukufunda kwa mu kampampa kabili ukwa pa nshita yalinga ukubomba maka maka ku Bena Kristu ba muno nshiku ukwa kuti: Beni abapempwila! Petro alimwene ukuti Abena Kristu balekabila ukucincisha “amatontonkanyo [yabo] ayafumaluka” pa kuti besula “ifunde lya kwa Shikulu” Yesu Kristu. (2 Petro 3:1, 2) Pa kucincisha Abena Kristu ukuba abapempwila, napamo Petro aletontonkanya pa fyo aumfwile Yesu alesosa ku batumwa Bakwe inshiku shinono pa ntanshi ya mfwa Yakwe ati: “Cenjeleni, loleni, mulelola, pantu tamwaishiba ilyo inshita yasontwa ikabako.”—Marko 13:33.
9. (a) Mibele nshi iyabamo ubusanso iyo bamo bengalundulula? (b) Mulandu nshi ukutwishika kwingabela kwa busanso nga nshi?
9 Ilelo, bamo kupumya kupumya bepusha ati: “Kuli kwi ukubapo kwakwe ukwalaiwa?” (2 Petro 3:3, 4) Abo bantu bamona kwati ifintu tafyatala afyaluka lelo fitwalilila cimo cine nga fintu fye fyaba ukutula pa kubumbwa kwa calo. Ukutwishika kwa musango yo kwabamo ubusanso. Ukutwishika kuti kwatulafya ku fyo inshita shipamfishe, ukutulenga ukusensenunwa ukuya ku kuipoosaika. (Luka 21:34) Kabili, nga fintu Petro alondolola, bakapumya ba musango yo balalaba Ilyeshi lya mu nshiku sha kwa Noa, ilyaonawile ubwikashi bonse ubwaliko. Ifya pa calo ilya nshita cine cine fyalyalwike!—Ukutendeka 6:13, 17; 2 Petro 3:5, 6.
10. Mashiwi nshi Petro akoseleseshako abengaleka ukutekanya?
10 Petro ayafwilisha abalebelenga ifyo alembele ukulundulula ukutekanya pa kubacinkulako ukuti Lesa ilingi line tabombelapo ilyo line. Intanshi, Petro atila: “Ubushiku bumo kuli Yehova bwaba nge myaka ikana limo (1,000), ne myaka ikana limo ngo bushiku bumo.” (2 Petro 3:8) Apo Yehova ekalilila umuyayaya, kuti alanguluka pali fyonse no kusala inshita yawamisha iya kubombelapo. Lyena, Petro alondolola ukuti Yehova afwaya abantu konse konse ukulapila. Ukutekanya kwa kwa Lesa kuti kwafumamo ipusukilo ku bengi abo abengaloba nga abombelapo bwangu bwangu. (1 Timote 2:3, 4; 2 Petro 3:9) Lelo, ifi Yehova atekanya tacipilibula ukuti takabale abombelapo. Petro atila: “Lelo ubushiku bwa kwa Yehova bukesa ngo mupuupu.”—2 Petro 3:10.
11. Cinshi cikatwafwa ukulola lwa ku mupashi, kabili bushe cikaba kwati ‘cakalakasha’ shani ubushiku bwa kwa Yehova?
11 Moneni ukulinganya kwa kwa Petro. Tacayanguka ukwikata abapuupu, lelo malonda uulola ubushiku bonse napamo e wingamona umupuupu ukucila uusepulako tumo mu nshita mu nshita. Bushe malonda kuti atwalilila shani ukulola? Ukwendaukako kulaafwako ukuba uwalola ukucila ukwikala fye ubushiku bonse. Mu nshila imo ine, ukuba uwacincila lwa ku mupashi kukatwafwa fwe Bena Kristu ukutwalilila ukulola. E co Petro atucincishisha ukuba abapamfiwa mu “myendele ya mushilo ne milimo ya kuipeelesha kuli bukapepa.” (2 Petro 3:11) Imilimo ya musango yo ikatwafwa ukutwalilila “ukulaibukisha ukubapo kwa bushiku bwa kwa Yehova.” Ishiwi lya ciGriki ilyapilibulwa “ukulaibukisha” nga kulikonka fye kuti lyapilibulwa ati “ukukalakasha.” (2 Petro 3:12) Ca cine ukuti te kuti twalule ifyo Yehova atantike nshita. Ubushiku bwakwe bukesa pa nshita umwine asala. Lelo inshita yashalako ilyo ubo bushiku bushilaisa kuti yamoneka ukupita bwangu nga twaba abapamfiwa mu mulimo wakwe.—1 Abena Korinti 15:58.
12. Bushe ifwe umo umo kuti twashukila shani ukutekanya kwa kwa Yehova?
12 E ico, bonse abatila ubushiku bwa kwa Yehova buleshingashinga bakoseleshiwa ukuumfwila ukufunda kwa kwa Petro ukwa kupembelela mu kutekanya inshita Yehova asala. Cine cine, kuti twabomfya mano mano inshita yalundwako pa mulandu wa kutekanya kwa kwa Lesa. Ku ca kumwenako, kuti twatwalilila ukulundulula imibele ya Bena Kristu iyacindama iya ku mupashi pamo no kushimikilako imbila nsuma ku bengi abo napamo bashali na kumfwako. Nga twatwalilila abalola, Yehova akasanga tuli “ababula akabi kabili ababula akalema kabili mu mutende” pa mpela ya buno bwikashi. (2 Petro 3:14, 15) Mwandini ico cikaba lipaalo!
13. Mashiwi nshi aya kwa Paulo ku Bena Kristu ba ku Tesalonika ayalinga sana ilelo?
13 Paulo na o alanda pa lwa kukabila kwa kuba abalola muli kalata wakwe uwa ntanshi ku Bena Kristu ba ku Tesalonika. Abafunda ati: “Twilaala nga bantu bambi, lelo tulole kabili tutekanye.” (1 Abena Tesalonika 5:2, 6) Ilelo, ilyo ubonaushi bwa bwikashi bonse ubwa calo busungamine, ico cilakabilwa icine cine! Bakapepa ba kwa Yehova bekala mu calo umo abantu basuula ifya ku mupashi, kabili ici kuti cabakuma. E ico, Paulo afunda ati: “Natube abalola no kufwala ica kucinge cifuba ca citetekelo kabili ica kutemwa ne subilo nge ca kucingo mutwe.” (1 Abena Tesalonika 5:8) Isambililo lya lyonse ilya Cebo ca kwa Lesa no kubishanya lyonse na bamunyinefwe pa kulongana fikatwafwa ukukonka ukufunda kwa kwa Paulo no kukanalaba ukuti ni nshita she pamfya.—Mateo 16:1-3.
Kwaba Abengi Sana Abalola
14. Fipendo nshi filanga ukuti abengi lelo balomfwila ukufunda kwa kwa Petro ukwa kutwalilila abalola?
14 Bushe kwaba abengi lelo abomfwila ukukoselesha kwapuutwamo ukwa kutwalilila abalola? Ee. Mu mwaka wa mulimo uwa 2002, icipimo ca mpendwa ya bakasabankanya 6,304,645—ukwali kwingilishiwako kwa mapesenti 3.1 ukucila umwaka wa 2001—bapeele ubushininkisho bwa kuba abalola lwa ku mupashi ukupitila mu kupoosa amaawala 1,202,381,302 ukulanda na bantu pa lwa Bufumu bwa kwa Lesa. Kuli aba, iyi mibombele tayali fye ya munsaunte. Cali e cacindamisha mu mikalile yabo. Imibele ya mutima iya bengi aba bene yaba nge ya baEduardo na baNoemi aba mu El Salvador.
15. Ca kukumanya nshi ica ku El Salvador icilanga ukuti abengi bali abalola lwa ku mupashi?
15 Imyaka imo iyapita, baEduardo na baNoemi baumfwilile amashiwi ya kwa Paulo aya kuti: “Imibele ya pano calo ileyaluka.” (1 Abena Korinti 7:31) Bayangwishe imikalile yabo no kutampa bupainiya bwa nshita yonse. Mu kupita kwa nshita, balipokelele amapaalo mu nshila ishingi kabili balibombeleko na mu muputule na mu citungu. Te mulandu na mafya yabipisha bapitilemo, baEduardo na baNoemi balishininwa ukuti bapingwile fye bwino ilyo baipuswile imikalile ya bwanalale no kusalapo umulimo wa nshita yonse. Abengi muli bakasabankanya 29,269—ukusanshako bapainiya 2,454—mu El Salvador balilanga ukuti bakwata umupashi wapalako uwa kuipeelesha, ne co e cimo icalengele cilya calo ukukwata ukwingilishiwako kwa mapesenti 2 mu mpendwa ya bakasabankanya umwaka wapwile.
16. Mibele nshi yalangile umulumendo umo uwa Bwina Kristu mu calo ca Côte d’Ivoire?
16 Mu calo ca Côte d’Ivoire, imibele imo ine yalilangilwe ku mulumendo umo uwa Bwina Kristu uwalembele ku maofeshi ya Nte sha kwa Yehova ati: “Ndi mubomfi utumikila. Lelo teti njebe bamunyinane ukubomba bupainiya ilyo nshilebika ica kumwenako ne mwine. E ico nalileka incito yandi iya malipilo yasuma no kutendeka ukuibombela, ne ci cilampeela inshita ikalamba iya kubomba ubutumikishi.” Uyu mulumendo aali umo uwa bapainiya 983 abalebomba mu calo ca Côte d’Ivoire, umo ukulingana na lipoti wa mwaka wapwile mwali bapainiya 6,701, ukwali kwingilishiwako kwa mapesenti 5.
17. Bushe Nte wacaice umo mu Belgium alangile shani ukuti tatiinishiwe ku mpatila?
17 Impatila no musobololo fitwalilila ukuba bwafya kuli bakabilisha ba Bufumu 24,961 mu Belgium. Nangu ni fyo, baliba abapimpa kabili tabatiina. Ilyo Nte wa myaka 16 aumfwile bamo abalelanshanya pa lwa ifishinte fya mibele isuma mu kalasi balanda pa Nte sha kwa Yehova ukuti baba mipepele ya kusefya, alombele ulusa ukuti ashimike ifishinka pa lwa Nte. Abomfeshe vidio wa Jehovah’s Witnesses—The Organization Behind the Name na broshuwa wa Inte sha kwa Yehova—Ni Bani?, no kulondolola bantu Inte cine cine baba. Bonse balitemenwe ifi fyebo, kabili umulungu wakonkelepo abasambi balipeelwe amashindano aya pa mipepele ya Bwina Kristu iya Nte sha kwa Yehova.
18. Bushininkisho nshi bwabako ubwa kuti amafya ya fya bunonshi tayapumbwile bakasabankanya mu Argentina na ku Mozambique ku kubombela Yehova?
18 Abena Kristu abengi balaponenwa na mafya yabipisha muli shino nshiku sha kulekelesha. Na lyo line balesha na maka ukukanapumbulwa. Te mulandu na mafya ya fya ndalama ayasabankanishiwa icalo conse, icalo ca Argentina cacitile lipoti icipimo cipya ica Nte 126,709 uyu mwaka wapwile. Mu Mozambique mucili ubupiina mpanga yonse. Lelo, 37,563 balicitile lipoti ukuti balibombeleko umulimo wa kushimikila, ukwali kwingilishiwako kwa mapesenti 4. Imikalile ya bengi ku Albania yalyafya nga nshi, lelo cilya calo cacitile lipoti ukwingilishiwako kusuma ukwa mapesenti 12, ukufika ku cipimo ca bakasabankanya 2,708. Nacimoneka fye ukuti umupashi wa kwa Yehova taucilikilwa ku mibele yayafya ilyo ababomfi bakwe baletangishako ifya Bufumu.—Mateo 6:33.
19. (a) Cinshi cishininkisha ukuti kucili kuli abapale mpaanga ababa ne nsala ya kuumfwa icine ca mu Baibolo? (b) Fishinka nshi fimbi muli lipoti wa pa mwaka ifilanga ukuti ababomfi ba kwa Yehova bali abalola lwa ku mupashi? (Moneni charti pa mabula 12-15.)
19 Avareji wa cila mweshi uwa masambililo ya Baibolo 5,309,289 ayacitilwe lipoti uyu mwaka wapwile mwi sonde lyonse alanga ukuti kucili kwaliba abapale mpaanga ababa ne nsala ya kuumfwe cine ca mu Baibolo. Pa mpendwa ipya iya basangilwe ku Cibukisho 15,597,746, abengi tabalatendeka ukubombela Yehova. Shi nabatwalilile ukulaishiba no kutemwa Yehova na ba bwananyina. Ca kucincimusha ukumona ukuti “ibumba likalamba” ilya “mpaanga shimbi” liletwalilila ukusandulula ilyo balebombela Kabumba “akasuba no bushiku mwi tempele lyakwe” ukwampana pamo na bamunyinabo abasubwa.—Ukusokolola 7:9, 15; Yohane 10:16.
Ukusambilila Kuli Lote
20. Cinshi tusambilila ku fyacitikile Lote no mukashi wakwe?
20 Kwena, nangu fye babomfi ba kwa Lesa aba busumino pa kashita kanono kuti baleka ukumona inshita nge sha pamfya. Tontonkanyeni pali Lote, umwana wa kwa munyina kwa Abrahamu. Bamalaika babili abamutandalile bamwishibishe ukuti Lesa ali mupepi no konaula Sodomu na Gomora. Lote afwile tapapile sana pali iyi mbila, pantu “[alelengwa] ubulanda nga nshi ku mibele yakamuka iya bampulamafunde.” (2 Petro 2:7) Na lyo line, ilyo bamalaika babili baishile ku kumufumya mu Sodomu, “aleshingashinga.” Bamalaika ni cikanga bamutintanye no lupwa lwakwe ukufuma mu musumba. Mu kupita kwa nshita, muka Lote asuulile ukusoka kwa bamalaika ukwa kukanacebukila ku numa. Imisuula yakwe e yamwipaishe. (Ukutendeka 19:14-17, 26) Yesu asokele ati: “Ibukisheni muka Lote.”—Luka 17:32.
21. Mulandu nshi cacindamina ukubela abalola ukucilisha ino nshita?
21 Akayofi ka ku Pompeii na ku Herculaneum ne fyacitike pa konaulwa kwa Yerusalemu, pamo ne ca kumwenako ca Lyeshi lya mu nshiku sha kwa Noa ne ca kwa Lote, fyonse filangilila ubucindami bwa kuumfwila ukusoka. Pamo nga babomfi ba kwa Yehova, twalishiba icishibilo ca nshita ya ku mpela. (Mateo 24:3) Twalifuma mu kupepa kwa bufi. (Ukusokolola 18:4) Ukupala Abena Kristu ba kubalilapo, tulekabila “ukulaibukisha ukubapo kwa bushiku bwa kwa Yehova.” (2 Petro 3:12) Cine cine, ino nomba e nshita ya kucilapo ukuba abalola! Finshi twingacita pa lwesu, kabili mibele nshi twingalundulula pa kuti tutwalilile abalola? Icipande cikonkelepo cili no kulanda pali iyo milandu.
[Amafutunoti]
^ para. 6 Tacimoneka kwati mu Yerusalemu ilya myaka ya mu kubangilila mwali abekashi ukucila pali 120,000. Eusebius atunganya ukuti kwali abekashi 300,000 abafumine mu citungu ca Yudea abaile ku Yerusalemu ku Ca Kucilila mu 70 C.E. Bambi abaculilemo bafwile bafumine mu ncende shimbi isha ubu buteko.
^ para. 6 Kwena, kuli Yehova, Amalango ya kwa Mose yapyanikwepo ne cipingo cipya mu 33 C.E.—Abena Efese 2:15.
Kuti Mwayasuka Shani?
• Finshi fyacitike ifyalengele Abena Kristu ba ciYuda ukupusuka ubonaushi bwa Yerusalemu?
• Bushe ukufunda kwa mu fyalemba umutumwa Petro no mutumwa Paulo fitwafwa shani ukuba abalola?
• Ni bani lelo abalanga ukuti baliba abalola?
• Cinshi tusambilila ku fyalembwa pali Lote no mukashi wakwe?
[Amepusho]
[Charti pe bula 12-15]
LIPOTI YA MWAKA WA MULIMO UWA 2002 UWA INTE SHA KWA YEHOVA MU CALO CONSE
(Moneni muli magazini)
[Icikope pe bula 9]
Mu 66 C.E., Abena Kristu bali mu Yerusalemu baumfwilile ukusoka kwa kwa Yesu
[Ifikope pe bula 10]
Ukubomba kwafwa Abena Kristu ukuba abalola