Ifyalembele Noa Bushe Fyalola Mwi?
Ifyalembele Noa Bushe Fyalola Mwi?
ILYO Yesu alesesema pa cishibilo ca kubapo kwakwe no kupwa kwa bwikashi, atile: “Filya fine inshiku sha kwa Noa shali, e fyo no kubapo kwa Mwana wa muntu kukaba.” (Mateo 24:3, 37) Naciyeba fye cine ukuti, Yesu alesobela ukuti ifilecitika muno nshiku fyalipalana ne fyalecitika mu nshita sha kwa Noa. Ifyalembwa fyashintililwapo kabili ifyalungama pa fyacitike mu nshiku sha kwa Noa kuti fyatunonsha nga nshi.
Bushe ifyalembele Noa fyebo fingatunonsha nga nshi? Bushe fyalikwata ifishinka filanga ukuti cine cine fyalicitike? Bushe cine cine kuti twaishiba umwaka Ilyeshi lyaliko?
Bushe Lyeshi Lyaliko Lilali?
Baibolo ilapeela ifyebo filenga twapenda inshita ukubwelela ku numa ku nshita umuntunse abumbilwe. Pa Ukutendeka 5:1-29, tusangapo umutande wa nkulo ukufuma pa kubumbwa kwa muntu wa ntanshi, Adamu, ukufika ku kufyalwa kwa kwa Noa. Ilyeshi lyatendeke “mu mwaka wa myanda mutanda (600) ku mweo wa kwa Noa.”—Ukutendeka 7:11.
Pa kwishiba inshita Ilyeshi lyacitikilepo, tufwile twatendekela pa mwaka wacindamisha. E kutila, tufwile twatendekela no mwaka uo na baishiba ilyashi lya kale basumina kabili uwingomfwana ne cacitike cimo mu fyalembwa mu Baibolo. Ukutendekela pali uyo mwaka wapampamikwa, kuti twatendeka ukupenda no kwishiba umwaka Ilyeshi lyacitike ukubomfya kalenda uyu wine tubomfya ilelo.
Umwaka umo uwacindamisha ni 539 B.C.E., umwaka ilyo Imfumu ya ku Persia Koreshe yacimfishe Babele. Intulo sha ku calo isha fyebo pa lwa nshita Koreshe aleteka fisanshako ifipapatu fya bena Babiloni ne fyalembelwe na Diodorus, Africanus, Eusebius, na Ptolemy. Pa mulandu wa cipope capeelwe na Koreshe, abashelepo aba mu baYuda bafumine mu Babele no kufika mu calo cabo mu 537 B.C.E. Iyo yali e mpela ku kupomonwa kwa calo ca Yuda ukwa myaka 70, ukwatendeke mu 607 B.C.E. ukulingana ne fyalembwa mu Baibolo. Nga twalundako inshita ya bapingushi no kuteka kwa shamfumu mu Israele, kuti twasanga ukuti inshita ya Ukufuma kwa bena Israele mu Egupti kwali mu 1513 B.C.E. Nga twalundako imyaka imbi 430 mu kupenda inshita ukwashimpwa pa fyalanda Baibolo tufika mu 1943 B.C.E., inshita icipingo na Abrahamu cacitilwe. Mu kukonkapo tufwile ukwibukisha ukufyalwa ne myaka yaikele Tera, Nahore, Serugi, Reu, Pelege, Ebere, na Shela, e lyo na Arpakishadi, uwafyelwe “imyaka ibili pa numa ya lyeshi.” (Ukutendeka 11:10-32) E ico kuti twatila Ilyeshi lyatendeke mu 2370 B.C.E. *
Ilyeshi Lyatendeka
Ilyo tushilalanda pa fyacitike mu nshiku sha kwa Noa, shi belengeni Ukutendeka icipandwa 7 icikomo 11 ukufika ku cipandwa 8 icikomo 4. Ilyo Baibolo ilanda pa mfula iikulu iyalokele, itweba ati: “Mu mwaka wa myanda mutanda ku mweo wa kwa Noa [2370 B.C.E.], mu mweshi wa cibili, mu bushiku bwe kumi na cinelubali ku mweshi, mu bushiku bulya tonse utumfukumfuku twe tenga likalamba twalilepwilwe, ne fipunda fya mu muulu fyaliiswilwe.”—Ukutendeka 7:11.
Noa aakenye umwaka mu myeshi 12 iya nshiku 30 umo umo. Ku kale, umweshi wa kubalilapo mu mwaka waletampila pa kati ka mweshi twaishiba ati September. Ilyeshi lyatendeke “mu mweshi wa cibili, mu bushiku bwe kumi na cinelubali [17] ku mweshi” no kutwalilila ukuloka pa nshiku 40 akasuba no bushiku mu myeshi ya November and December 2370 B.C.E.
Baibolo ilanda na fimbi pa Lyeshi, aiti: “Amenshi yakosele pano isonde inshiku umwanda umo na makumi yasano [150]. . . . Na menshi ukufuma pano isonde, yalebwela no kubwela; na pa kupwe nshiku shilya umwanda umo na makumi yasano, e pa kulacepa amenshi. Mu mweshi wa cinelubali [7], mu bushiku bwe kumi na cinelubali ku mweshi, icibwato caisaikala pa mpili sha Ararati.” (Ukutendeka 7:24–8:4) E co inshita ilyo amenshi ya-andatile isonde ukufika ku nshita yabwelele papitile inshiku 150, nelyo imyeshi isano. E fyo icibwato caishileikala pa mpili sha Ararati mu mweshi wa March 2369 B.C.E.
Nomba shi belengeni Ukutendeka 8:5-17. Pa muulu wa mpili patendeke ukumoneka pa numa ya myeshi mupepi na ibili na hafu (inshiku 73), “mu mweshi we kumi [June], mu bushiku bwa ntanshi bwa mweshi.” (Ukutendeka 8:5) * Pa numa ya myeshi itatu (inshiku 90)—mu “mwaka wa myanda mutanda no mwaka umo [uwa kwa Noa], mu mweshi wa ntanshi, mu bushiku bwa ntanshi bwa mweshi,” nelyo pa kati ka September, 2369 B.C.E.—Noa akupukwile inkupiko ya cibwato. E lyo amwene ukuti “napooma pa muulu wa calo.” (Ukutendeka 8:13) Pa numa ya mweshi umo ne nshiku 27 (inshiku 57), “mu mweshi wa cibili, mu bushiku bwa makumi yabili na cinelubali ku mweshi [pa kati ka November, 2369 B.C.E.], e lyo paumine pano isonde.” E lyo Noa no lupwa lwakwe bafumine mu cibwato no kuya pa mushili wauma. E ico, Noa na bali nankwe baikele umwaka umo ne nshiku 10 (inshiku 370) mu cibwato.—Ukutendeka 8:14.
Bushe ifi fyalembwa ifitunga fye nga muli akela pa kukolobonda mu fyacitike, ne nshita fyacitikilepo fishinina cinshi? Fishinina fye ici cishinka ica kuti: Kasesema umuHebere Mose, uo cimoneka kwati alembele Ukutendeka ukubomfya ifyalembwa bamupeele, alembele fishinka, te lushimi fye iyo. E ico Ilyeshi lyalikwata ubupilibulo bwacindama kuli ifwe ilelo.
Bushe Bambi Abalembeleko Baibolo Balemona Shani Ilyeshi?
Ukulunda pa fyebo fyaba mu Ukutendeka, kwaba abengi abalanda pali Noa nelyo Ilyeshi mu Baibolo. Ku ca kumwenako:
(1) Esra kafwailisha asanshishemo Noa na bana bakwe (Shemu, Hamu, na Yafete) mu mutande wa kufyalwa kwa luko lwa Israele.—1 Imilandu 1:4-17.
(2) Shing’anga kabili kalemba we Landwe Luka asanshamo Noa ilyo atantawila amashina ya fikolwe fya kwa Yesu Kristu.—Luka 3:36.
(3) Umutumwa Petro alumbula Ilyeshi ukucila pa muku umo ilyo alelembela Abena Kristu banankwe.—2 Petro 2:5; 3:5, 6.
(4) Umutumwa Paulo alanda pa citetekelo cikalamba Noa alangile pa kukuula icibwato ca kupusushishamo aba mu ng’anda yakwe.—AbaHebere 11:7.
Bushe kuti paba ukutwishika ukuli konse ukuti aba bakalemba bapuutwamo basumine ifyalembelwe mu Ukutendeka pa Lyeshi? Tabaletwishika no kutwishika ukuti cine cine calicitike.
Ifyo Yesu Alandilepo pa Lyeshi
Yesu Kristu e ko ali pa ntanshi ya kufyalwa ngo muntu. (Amapinda 8:30, 31) Aali cibumbwa ca mupashi mu muulu ilyo kwali Ilyeshi. E ico, apo Yesu aali ni nsangwapo, atupeela ubushinino bwakulisha ubwa mu Malembo pali Noa ne Lyeshi. Yesu asosele ati: “Filya fine inshiku sha kwa Noa shali, e fyo no kubapo kwa Mwana wa muntu kukaba. Pantu filya bali mu nshiku shilya ilyo ilyeshi lishilaisa, balelya no kunwa, baleupa no kuupwa, mpaka no bushiku ubo Noa aingile mu cibwato; kabili tabaishibe nakalya mpaka ilyeshi lyaishile no kubasenda bonse, e fyo no kubapo kwa Mwana wa muntu kukaba.”—Mateo 24:37-39.
Bushe Yesu kuti abomfya ulushimi ku kutusoka pa lwa mpela ileisa iya bwikashi buno? Nakalya! Tuli abashininwa ukuti abomfeshe ica kumwenako cacitike mu bwikashi ica cine cine icafishishepo ubupingushi bwa kwa Lesa pa babifi. Ca cine ukuti abantu abengi balifwile, lelo kuti twasansamushiwa ku kwishiba ukuti Noa no lupwa lwakwe balipuswike ku Lyeshi.
“Inshiku sha kwa Noa” shalicindama icine cine ku bantu ba muno nshiku, abaleikala pa nshita ya “kubapo kwa Mwana wa muntu,” Yesu Kristu. Ilyo tubelenga ilyashi lya mu Baibolo ilyasungilwe na Noa ililanda tonse pa Lyeshi lyacitikile calo conse, kuti twacetekela ukuti ilyashi lyalembelwe lya fintu fyacitike icine cine. Kabili ifyebo fyapuutwamo na Lesa ifyaba mu Ukutendeka pa Lyeshi fyalicindama nga nshi kuli ifwe. Nge fyo Noa, abana bakwe, na bakashi babo batetekele inshila ya kwa Lesa iya kupusushishamo, na ifwe lelo kuti twacingililwa na Yehova nga twatetekela icilubula ce lambo lya kwa Yesu. (Mateo 20:28) Kabili, kuti twaba ne subilo lya kuba bakapusunsuka ba mpela ya bwikashi buno ububifi nga filya fine ifyalembele Noa filangilila ukuti Noa no lupwa lwakwe bapusunswike Ilyeshi lyaonawile icalo ca bashalepepa ica ilya nshita.
[Amafutunoti]
^ para. 7 Nga mulefwaya ifyebo fyalundwako pa kupenda inshita ya Lyeshi, moneni Insight on the Scriptures, Volyumu 1, amabula 458-60, iyasabankanishiwa ne Nte sha kwa Yehova.
^ para. 12 Icitabo ca Keil-Delitzsch Commentary on the Old Testament, Volyumu 1, ibula 148, citila: “Napamo inshiku 73 pa numa ya kwikala kwa cibwato, imyulu ya mpili yalimoneke, e kutila, imyulu ya mpili sha mu Armenia, ishashingulwike icibwato.”
[Akabokoshi pe bula 5]
Bushe Cine Cine Baleikala Imyaka Yafule Fi?
BAIBOLO ilanda ati: “Inshiku shonse sha kwa Noa shali imyaka imyanda pabula na makumi yasano; e lyo afwile [950].” (Ukutendeka 9:29) Shikulu wa kwa Noa, Metusela aikele imyaka 969—e waikele imyaka iingi ukucila abantu bonse ababala ababako. Imyaka abantu abengi baleikala inkulo 10 ukufuma pali Adamu ukufika pali Noa yacilile 850. (Ukutendeka 5:5-31) Bushe cine cine abantu e myaka baleikala iyi?
Ubufwayo bwa kwa Lesa ubwa pa kubala bwali bwa kuti umuntu aleikalilila umumi. Umuntu wa ntanshi, Adamu, abumbilwe ne shuko lya kuipakisha ubumi bwa muyayaya kulila fye aleumfwila Lesa. (Ukutendeka 2:15-17) Lelo Adamu taumfwilile kabili takwete lilya ishuko. Pa numa ya kwikala imyaka 930, iya bucushi bwaletungulula ku mfwa, Adamu abwelele ku lukungu uko abuulilwe. (Ukutendeka 3:19; 5:5) Umuntu wa kubalilapo ashilile ubufyashi bwakwe bonse ubupyani bwa lubembu ne mfwa.—Abena Roma 5:12.
Na lyo line, abantu baikele muli ilya nshita bapaleme ku kupwililika kwa pa kutendeka ukwa kwa Adamu; kwati uyu e mulandu baleikalila imyaka iingi ukucila abatalwike ku kupwililika. E mulandu wine, imyaka ya bantu yabelele mupepi na 1,000 pa ntanshi ye Lyeshi, lelo pa numa ye Lyeshi yalicepeleko cibi. Ku ca kumwenako, Abrahamu aikele fye imyaka 175. (Ukutendeka 25:7) Kabili imyaka mupepi na 400 pa numa ya mfwa ya cilya cikolwe ca busumino, kasesema Mose alembele ati: “Inshiku sha myaka yesu shabe myaka amakumi cinelubali, kabili imyaka amakumi cinekonsekonse nga tuli aba mapiki; lelo isasa lya lupi lya iko kucucutika no bucushi, pantu ilapitingana, e lyo twapupuka twaya.” (Amalumbo 90:10) Iyi e myaka bantu bekala na lelo line.
[Charti ne Fikope pe bula 6, 7]
Ukufuma pa cipope Koreshe Apeele ica Kusuminisha AbaYuda Ukufuma Muli Bunkole Ukupenda Ukubwelela ku Nshita ya Lyeshi lya kwa Noa
537 Icipope ca kwa Koreshe *
539 Ukucimfiwa kwa Babele Kuli Koreshe
Umwina Persia
Imyaka 68
607 Imyaka 70 iya kupomonwa kwa kwa
Yuda yatendeka
Imyaka 906 iya
bulashi bwa
ntungulushi,
abapingushi, ne
shamfumu sha
bena Israele
1513 Ukufuma mu Egupti
imyaka 430 imyaka 430 iyo abana ba kwa Israele
baikele mu calo ca Egupti na mu Kanaani
1943 Icipingo ca kwa Abrahamu cacitwa
imyaka 205
2148 Tera afyalwa
imyaka 222
2370 Ukutendeka kwa Lyeshi
[Futunoti]
^ para. 35 Ukubilisha kwa kwa Koreshe ukwa kuleka abaYuda ukufuma muli bunkole kwacitilwe “mu mwaka wa ntanshi wa kwa Koreshe imfumu ya Persia,” icingaba ni mu mwaka wa 538 B.C.E. nelyo ku kutendeka kwa 537 B.C.E.