Umuntu Onse Akekala mwi Samba lya Mukunyu Wakwe

ICINTELELWE cilakabilwa sana mu nshita ya lusuba mu fyalo fyabela ku Middle East. Balatemwa umuti uuli onse uubapeela icintelelwe, maka maka nga wamenena mupepi ne ng’anda. Apo waba na mabuula yakalamba ne misambo iikulu, umukunyu upeela icintelelwe cawama ukucila imiti imbi muli ilya ncende.

Ukulingana ne citabo ca Plants of the Bible, “mu cintelelwe [ca mukunyu] musuma sana kabili mwalitalala bwino ukucila mu cintelelwe ce tenti.” Imikunyu yalekulila mu mbali ya mabala ya myangashi mu Israele wa pa kale yalepeela ababomfi ba mwi bala incende isuma iya kutuushishamo.

Pa numa ya kubomba mu kasuba, aba mu lupwa baleikala mwi samba lya mukunyu no kuipakisha ukubishanya kusuma. Kabili umwine wa mukunyu alekwata ne fisabo fya mulyo. E co, ukutula pa nshita ya Mfumu Solomone, ukwikala mwi samba lya mukunyu kwaleimininako umutende, ulubanda, no kufula kwa filyo.—1 Ishamfumu 4:24, 25.

Imyaka iingi ku numa, kasesema Mose alondolwele Icalo Calaiwe ukuti ‘calo ca mikunyu.’ (Amalango 8:8) Inengu 12 shaletele mu nkambi ya bena Israele imikunyu ne fisabo fimbi ku kulanga ifyo ici calo cakwete umushili usuma. (Impendwa 13:21-23) Mu myaka ya ba1800, umuntu umo uwaletandalila ifyalo fyalembwa mu Baibolo ashimike ati umukunyu wali e muti waseeka sana kulya. E mulandu wine Amalembo ilingi line yalandila pa mikunyu ne miti ya mikunyu!

Umuti Utwala Imiku Ibili pa Mwaka

Umukunyu ulasumina mu mushili walekanalekana, kabili apo ulakwata imishila iingi, uyu muti tauma na mu nshita ya lusuba iya ku Middle East. Uyu muti waba uwaibela pa mulandu wa kuti ifisabo fya uko fibalilapo ukusombolwa mu June ne fisabo ifingi fisombolwa ukutendeka mu August ukuya na ku ntanshi. (Esaya 28:4) Ilingi line abena Israele balelya ifisabo fya kubangilila ilyo fishilauma. Baleumika  ifisabo fyalelekelesha pa kuti bakafilye umwaka onse. Imikunyu yauma balepangamo ifipapatu, inshita shimo ku fipapatu balebikako no mualmone. Ifi fipapatu fya mikunyu fyali bwino, fyalikwete umulyo, kabili fyaleumfwika bwino.

Abigaili umwanakashi washilimuka apeele Davidi imikama ya mikunyu 200, ukwabula no kutwishika afwile aletontonkanya ukuti ifi fya kulya fyalilingile imbutushi. (1 Samwele 25:18, 27) Imikunyu yalebomba na ku muti. Pa cipute capene cipaye Imfumu Hisekia babikilepo imikunyu, nangula uwalengele ukuti Hisekia apole ni Lesa. *—2 Ishamfumu 20:4-7.

Kale, imikunyu yauma yalicindeme sana mu ncende yonse iya ku Mediterranean. Shicalo Cato abuulile umusambo wa mukunyu no kupeepeesha mu muulu ku kunasha Icilye ca ciRoma ukulwa inkondo yaleitwa Third Punic War, no musumba wa Carthage. Imikunyu yawamisha iyauma mu Roma yalefuma ku Caria, ku Asia Minor. E co mu ciLatin imikunyu yauma yaleitwa ati carica. Iyi ncende imo ine iyabela ku Turkey wa nomba icili ilakwata imikunyu yauma iyawamisha.

Abalimi abena Israele ilingi balebyala imikunyu mu mabala ya myangashi, lelo baletema imiti ishaletwala ifisabo. Tabalefwaya ukonawila umushili usuma uushalesangwasangwa ku miti ishaletwala ifisabo. Mu mulumbe wa kwa Yesu uwa mukunyu ushaletwala, umulimi aebele umulimi wa myangashi ati. “Mona, imyaka yaba itatu njisa ku kufwaye fisabo ku mukunyu uyu, lelo nshasangako nangu cimo. Uteme! Nga cinshi kanshi ulefumwino mushili?” (Luka 13:6, 7) Apo mu nshita ya kwa Yesu kwaleba ukulipilisha imisonko pa miti ya fisabo umuntu akwata, baletema umuti onse uushaletwala ifisabo.

Imikunyu yalicindeme sana pa fya kulya fya bena Israele. Kabili, nga ca kuti imikunyu taitwele bwino—napamo pa mulandu wa bupingushi bwa kwa Yehova—caleba kayofi. (Hosea 2:12; Amose 4:9) Kasesema Habakuki atile: “Nangu umukunyu taufumye ntombo, tamwaba na fisabo mu myangashi, ukutwala kwa muolife kwakoloba, ne filime tafyafumye ca kulya . . . Na lyo line ndesekelela muli Yehova, ndeangila muli Lesa we pusukilo lyandi.”—Habakuki 3:17, 18.

Icimpashanya ca Luko Lwabula Bucishinka

Inshita shimo Amalembo yalabomfya imikunyu nelyo imiti ya mikunyu ukuba ifimpashanya. Ku ca kumwenako, Yeremia apashenye abaYuda bankole aba busumino ku museke wa mikunyu isuma, imikunyu ya kubangilila iyo balelya ninshi tailauma. Lelo, bankole bashali ba bucishinka bapashanishiwe ku mikunyu yabipa iishingaliwa iyali no kupooswa.—Yeremia 24:2, 5, 8, 10.

Mu mulumbe wakwe uwa mukunyu uushaletwala ifisabo, Yesu alangile ukutekanya kwa kwa Lesa pa luko lwa baYuda. Nga fintu tumwene uku tufumine, alandile pa muntu umo uwakwete umuti wa mukunyu mwi bala lya myangashi. Uyu muti tawatwele fisabo pa myaka itatu, kabili umwine alefwaya ukutema uyu  muti. Lelo umulimi wa myangashi atile: “Mwe Shikulu, mu-uleke na uno mwaka, nkasuke ndimamo no kubikamo umufundo; kabili nga watwale fisabo ku ntanshi, awe cikawama; lelo nga tautwele, mukauteme.”—Luka 13:8, 9.

Ilyo Yesu ashikile uyu mulumbe, ninshi kale kale alishimikila imyaka itatu, ukufwaya aba mu luko lwa ciYuda balundulule icitetekelo. Yesu alilundilepo pa mulimo wakwe, kwati kubika umufundo pali ulya muti wa mukunyu uwa mampalanya—e kuti uluko lwa ciYuda—no ku-upeela ishuko lya kutwala ifisabo. Lelo, ninshi kucili umulungu ukuti Yesu epaiwe, calimoneke ukuti lulya luko lwalikeene Mesia.—Mateo 23:37, 38.

Yesu na kabili abomfeshe umukunyu ku kulangilila imibele yabipa iya ku mupashi iya ulu luko. Ilyo alefuma ku Betani ukuya ku Yerusalemu ninshi kwashala inshiku shine ukuti epaiwe, amwene umukunyu uwakwete amabuula ayengi lelo ukwabula ifisabo. Apo imikunyu ya kubangilila itwalila pamo na mabuula—kabili inshita shimo na lintu amabuula tayalapuuka bwino—uyu muti pa kubulwa ifisabo walangile ukuti wa fye.—Marko 11:13, 14. *

Ukupala ulya mukunyu walemoneka bwino uushaletwala ifisabo, uluko lwa ciYuda lwakwete imimonekele ya cimbepa. Lelo talwalundulwile fisabo fya bukapepa, kabili kuli pele pele lwakeene Umwana wa kwa Yehova. Yesu atiipile ulya mukunyu uushaletwala ifisabo, kabili ubushiku bwakonkelepo, abatumwa bamwene ukuti ulya muti nauma. Ulya muti waumine walangilile bwino ukuti Lesa ali no kwisakaana abaYuda nga bantu bakwe abasalwa.—Marko 11:20, 21.

‘Sambilileni ku Mukunyu’

Yesu na kabili abomfeshe umukunyu ku kusambilisha isambililo lyacindama pa lwa kubapo kwakwe. Atile: “Nomba sambilileni ici cishinka ku cilangililo ca mukunyu: Cilya fye imisambo ya uko yabe iteku kabili amabuula yalemba, muleshibo kuti ulusuba luli mupepi. Ifyo fine na imwe, ilyo mwamona fyonse ifi, ishibeni ukuti ali mupepi, ali pa mwinshi.” (Mateo 24:32, 33) Amabuula ya mukunyu aya katapakatapa cishibilo ca nshita ya lusuba. Mu nshila imo ine, ukusesema kukalamba ukwa kwa Yesu ukwalembwa muli Mateo icipandwa 24, Marko icipandwa 13, na Luka icipandwa 21 kupeela ubushininkisho bwa kubapo kwakwe mu kuteka kwa Bufumu ku muulu.—Luka 21:29-31.

Apo tuleikala mu nshita yaibela, ukwabula no kutwishika tulefwaya ukusambililako ku mukunyu. Nga twacite fyo no kutwalilila abalola lwa ku mupashi, tukaba ne subilo lya kumonako ukufishiwapo kwa ubu bulayo bukalamba ubwa kuti: “Bakekalo muntu onse mwi samba lya mwangashi wakwe, kabili mwi samba lya mukunyu wakwe, tapakabe na wa kututumya; pantu akanwa ka kwa Yehova nakasosa.”—Mika 4:4.

[Amafutunoti]