Alexander 6 Papa Uo Abena Roma Bashalaba

“UKULINGANA na baKatolika, takwingaba mashiwi yaluma ayengalinga ukusuushishako Alexander 6.” (Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters [Imilandu ya Kale iya baPaPa Ukutula Apo Imyaka ya pa Kati Yapwilile]) ‘Imisango yakwe yalibipile sana. . . . Tufwile ukusumina ukuti uyu papa tacindike Icalici. Abantu ba nkulo ya lupwa lwa kwa Borgia, nangu line lyonse balemona iyi misango, balipeshiwe amano sana pali bumpulamafunde bwali muli ulu lupwa, kabili ifyatumbuka muli iyi misango fintu fyabipa sana ica kuti na nomba line tafyalabwa nelyo papita imyaka ukucila 400 ukutula apo fyacitikile.’—L’Église et la Renaissance (1449-1517)(Ukupuupuutula Icalici).

Mulandu nshi ifitabo fyacindikwa ifilanda pa fyalecitika kale mu Calici ca baRoma Katolika filandila aya mashiwi yaluma pali uyu papa no lupwa lwakwe? Cinshi bacitile pa kusuushiwa muli uyu musango? Ubulangisho bwaliko mu Rome (October 2002-February 2003), ubwaleitwa ati I Borgia—l’arte del potere (e kuti Ukucenjela kwa Maka Ukwa Lupwa lwa Bena Borgia), bwalengele abantu ukutontonkanya pa maka bapapa bakwete, ukucilisha pa fyo Rodrigo Borgia nelyo Alexander 6 (papa wa mu 1492-1503) abomfeshe amaka yakwe.

Ifyo Aishile Pali Bupapa

Rodrigo Borgia afyelwe mu 1431 mu lupwa lwalumbuka ku Játiva, mu bufumu bwa Aragon, mu calo citwa leelo Spain. Nalume Alfonso de Borgia, shikofu wa ku Valencia, e wasambilishe Rodrigo umwipwa wakwe no kushininkisha ukuti ilyo acili umupungwe, Rodrigo alashikwa amaofeshi yalepoka indalama ishingi. Ilyo ali ne myaka 18, Alfonso uwali pa cifulo ca bukardino acingilile Rodrigo uwakukiile ku Italy uko ailesambilila incito ya buloya. Ilyo Alfonso aishileba Papa Calixtus 3, abikile Rodrigo no mwipwa wakwe umbi pali bukardino. Pere Liuís Borgia apeelwe umulimo wa kulalolekesha pa misumba yalekanalekana. Mu kwangufyanya Rodrigo asontelwe ukuba inkonkani ya mukalamba wa calici, icifulo ico aikelepo ilyo kwali bapapa balekanalekana, ici cifulo camulengele ukukwata imilimo ya pa muulu mu calici, ifyuma ifingi, amaka sana, kabili no kwikala nga cilolo.

Rodrigo ali uwacenjela, inkolobwa mu kulanda, aleyafwilisha abaishibe ifya kucitacita, kabili alecita conse ico alefwaya. Aleenda na banakashi abengi, lelo, muli cishiko wakwe uo aikele nankwe imyaka iingi e mo afyele abana bane kabili na bambi abafyele mu banakashi bambi. Nangu line Papa Pius 2 alimwebawile pa mulandu  wa “myendele yabipa” na “bucangaleangale,” Rodrigo talekele imisango yakwe.

Ilyo Innocent, Papa walenga 8 afwile mu 1492, bakardino ba mwi calici balikumene pa kuti basale impyani. Takuli uwingakaana ukuti Rodrigo Borgia alaile ukupeela ifintu ifingi kabili asuushishe bambi pa kunashanasha bakardino banankwe ukumusala ukuba Papa Alexander 6. Bushe finshi apeele bakardino pa kumusala bamusalile? Abapeele ififulo mu Calici, amasano, ifikuulwa ifikalamba kabili ifyakosa, imisumba, ifikuulwa fya bashimbe ba fya mapepo, na maofeshi ya bashikofu umo balepoka indalama ishingi. Kuti mwasuminisha amashiwi ya kwa kalemba wa milandu ya kale iya mu calici aya kuti imitekele ya kwa Alexander 6 yali iya “bufumfuntungu kabili iya nsoni mwi Calici ca ciRoma.”

Tapusene na Bacilolo ba ku Calo

Apo alikwete amaka ya bushimapepo mu calici, Alexander 6 ayafwilishe ukupwisha ukukansana kwali pa kati ka Spain na Portugal pa mulandu wa kulwila ifyalo fipya ifyapanshilwe mu Amerika. Amaka akwete yamulengele ukuba umukalamba mu fyalo fyaleteekwa na bapapa ukubikako fye ne ncende shimbi isha mu kati ka Italy, kabili ukuteeka kwakwe takwapusene no kuteeka kwa mfumu shimbi isha pali ilya nshita. Ukuteeka kwa kwa Alexander 6 kwali fye ngo kuteeka kwa bapapa bambi abamutangilile na bamukonkelepo, kwalimo amafisakanwa, ukupeela incito kuli balupwa lwakwe fye, no mutunganya wa kwipaya abantu.

Pali ilya ine nshita ifintu fyayafishe e po ifyalo fyalekansana pa kufwaya ukuti fipoke incende shaleteekwa na Italy, lelo papa na o talekelepo fye. Ukucenjela acenjele mu mapolitiki na mu kupanga ifipangano no kufyonaula, kwamulengele ukuti afwaye ukulundulula amaka yakwe, ukutwala imilimo ya bana bakwe pa ntanshi, no kusumbula ulupwa lwa bena Borgia ukucila pa ndupwa shimbi. Umwana wakwe Juan, uwaupile umufyala wa mfumu ya Castile, amucitile cilolo wa ku Gandía, mu Spain. Umbi umwana wakwe, Jofré, aupile umwishikulu wa mfumu ya ku Naples.

Ilyo papa alekabila uwa kumwafwa pa kuti akoshe icibusa na France, apwishishe bunkobekela bwa mwana wakwe Lucrezia uwali ne myaka 13. Lucrezia aali no kuupwa kuli shimucindikwa wa ku Aragon lelo amuufishe kuli lupwa wa kwa cilolo wa ku Milan. Ilyo amwene ukuti ici cupo tacilemwafwa mu fya mapolitiki, afwailishe imilandu ya kuti apwishishepo icupo, no kuufya Lucrezia kuli Alfonso wa ku Aragon, uwali mu lupwa ulo alelwishanya na lo. Ilyo ifi fyalecitika, ndume ya kwa Lucrezia, uwalefwaisha ukuba na maka kabili uushakwete uluse, Cesare Borgia, apangile icibusa na Louis 12 umwina France, kabili calimuponeshe pa musao ukumona ukuti nkashi yakwe aupwa ku mwina Aragon. Bushe acitile shani? Ulupapulo lumo lutila Alfonso, umulume wa kwa Lucrezia uwali ne shamo, “alicenenwe ku bantu batatu abafwaile ukuti bamwipaye ilyo ali pa matabo ya calici ca St. Peter’s. Ilyo aleya alepola, umubomfi wa kwa Cesare amutinine pa mukoshi no ku mwipaya.” Papa afwaile amapange yambi aya kusangilamo ifibusa fipya, e co ateyenye ukuti Lucrezia opwe icupo calenga butatu kuli cilolo wa maka uwa ku Ferrara, pali iyi nshita Lucrezia ali ne myaka 21.

Cesare alondololwa ukuti aali muntu “wa bufumfuntungu, kasumya wa mulopa.” Nangu line wishi asontele Cesare ukuba kardino ilyo ali ne myaka 17, talingile ukubomba imilimo ye calici, umulimo wamulingile wa kulwa inkondo pantu ali uwashilimuka, uwa mapange ayengi, kabili no kubulwa bucishinka kwati fintu na bambi baali. Pa numa ya kuleka imilimo ya eklesia,  aupile umwana wa mfumu ya ku France, e calengele ukuti abe cilolo wa ncende ya Valentinois. Lyena, ilyo ifita fya ku France fyamwafwilishe, aimishe lulu wa kusansa no kwipaya abantu pa kuti aleteeka incende ya ku kapinda ka ku kuso mu Italy.

Pa kufwaya inshila sha kuti ifita fya ku France fyafwilemo Cesare no kumutungilila mpaka acita umwabelele amapange yakwe, papa asuminishe icupo ca kwa Louis 12 umwina France ukupwa no kumulenga aupa Anne uwa ku Britanny pa kuti apoke incende aleteeka no kuibika ku bufumu bwakwe. Ulupapulo lumo lutila, ifi papa acitile ‘fyaonawile ishina lye Calici ne fipimo fya liko pa kuti fye ulupwa lwakwe elo lusekelemo.’

Ukusuusha Papa pa Mulandu wa Kukanailama

Ukukanailama kwa lupwa lwa kwa Borgia kwalengele ukuti lukwate abalwani abengi no kulengululwa. Ilingi line papa alesulako fye nga bamusuusha, lelo umo uo ashasuulile ni Girolamo Savonarola. Savonarola ali mwaume umushimbe wa fya mapepo, ali ni kashimikila wakampuka, kabili umukalamba wa mapolitiki mu Florence. Asushishe ububifi bwali mu cilye ca kwa papa kumo na papa wine na mapolitiki yakwe, alandile pa kufumyapo papa no kwalula imibombele ye calici. Savonarola abilikishe ati: “Bashimapepo ba mu calici, . . . ubushiku muya ku bacende benu e lyo akacelo mwabwelela ku nsakramenta.” Kabili atile: “[Aba bashimapepo] bakwata icinso ca kwa cilende, bapanga amashina yabo pa konaula Icalici. Ndemweba nati, aba bantu, tabakwata cisumino ca Bwina Kristu.”

Pa kuti papa atalalike Savonarola, amupeele icifulo ca bukardino, lelo Savonarola alikeene. Nampo ico akaanine ni pa mulandu wa kuti talefwaya amapolitiki ya kwa papa nelyo imisambilishishe yakwe, Savonarola abwelele numa kabili kuli pele pele alitamfiwe, ukwikatwa, ukukandwa pa kuti alapile, kabili alikulikwe no kocewa.

Ifipusho Fyakakala

Ifi fintu fyacitike kale fileta ifipusho fyacindama. Bushe amapange ya musango uyu ne myendele ya kwa papa kuti fyalondololwa shani? Bushe bakalemba wa milandu ya kale balondolola shani iyi mibombele ya kwa papa? Balondolola mu nshila shapusanapusana.

Abengi balanda ati ifyo ifintu fyali pa nshita ya kwa Alexander 6 e fyalengele ukuti abe filya. Icalengele ukuti imibombele yakwe mu fya mapolitiki na mu calici ibe filya nalimo cali kufwaisha ukubakilila umutende, ukufwaya ukuti umulinganya ubepo pa fyalo fyalekansana, ukukosha icibusa ne fyalo fimbi ifyalecingilila bupapa, no kwikatanya ishamfumu sha mu Kristendomu pa kupwisha icintiinya ca bena Turkey.

Lelo ni shani pa lwa myendele yakwe? Uwasoma umo atile: “Lyonse mu Calici mulaba Abena Kristu babi na bashalinga ukuba bashimapepo. Pa kuti kwiba uwa kusunguka pali ici, Kristu umwine alisobele ulwa ici; na kuba alingenye Icalici lyakwe kwi bala lyamenamo ingano shisuma na mankumba, nelyo kwi sumbu ilikata isabi lisuma ne lyabipa, nga filya fine alekele Yuda ukuba pa batumwa bakwe.” *

Uyu wine uwasoma na kabili atila: ‘Nga filya fine ifulemu lyaonaika lishingacefya ubucindami bwa libwe libikilwemo, e fyo no lubembu lwa kwa shimapepo lushingalenga abantu ukupata ifyo asambilisha. Golde tayaluka, nangu yapeelwa  ne minwe ya busaka nelyo iya fiko.’ Kalemba wa milandu ya kale umo uwa mu Katolika alikeene ukuti icipimo ico baKatolika bafumaluka balingile ukukonka ilyo balelanda pali Alexander 6 ni cilya cilanda pa fyo Yesu afundile abasambi bakwe pali bakalemba na baFarise, ati: ‘Citeni ifyo bamweba, lelo mwicita umwabela imicitile yabo.’ (Mateo 23:2, 3) Na lyo line, bushe cine cine, kuti mwasuminisha ukutontonkanya kwa musango uyo?

Bushe Ubu E buKristu bwa Cine?

Yesu ashile ica kupiminako abaitunga ukuba Abena Kristu, atile: “Ku fisabo fyabo e ko mukabeshibila. Bushe abantu basaba imyangashi ku myunga nelyo amakunyu kuli bacilasa? Ifyo fine, umuti onse uusuma utwala ifisabo fisuma, lelo umuti onse uubi utwala ifisabo ifya fye; umuti uusuma te kuti utwale ifisabo ifya fye, nangu umuti uubi ukutwala ifisabo fisuma. E ico, kanshi, abo bantu mukabeshibila ku fisabo fyabo.”—Mateo 7:16-18, 20.

Bushe bashimapepo mu cinkumbawile bafikilepo shani pa fipimo fyalefwaikwa mu myanda ya myaka iyapita, kabili bushe bafikapo shani leelo pa kupashanya ubuKristu bwa cine ubo Yesu atendeke ubo na bakonshi bakwe aba cine balangile? Natulandeko fye pa fintu fibili—ukuitumpa mu mapolitiki na pa mikalile yabo.

Yesu taali cilolo wa ku calo. Imikalile yakwe yali iyaanguka, nga fintu no mwine asosele ukuti, takwete “apa kusaisho mutwe.” Ubufumu bwakwe tabwali “bwa pano calo,” na basambi bakwe tabali “ba pano calo, ifyo na [wene taali] wa pano calo.” E co, Yesu alikeene ukuitumpa mu mapolitiki ya pali ilya nshita.—Mateo 8:20; Yohane 6:15; 17:16; 18:36.

Lelo, bushe te ca cine ukuti, pa myaka iingi, utubungwe twa mipepele tulabishanya ne ntungulushi sha mapolitiki pa kuti tupeelweko amaka ne fyuma, nangu line ukucita ica musango uyu kwalileta ukucula ku bantu yaweyawe? Kabili bushe te ca cine ukuti bashimapepo abengi bekala mu bwanalale, ilyo imintapendwa ya bantu bafwile ukupyungila bena balecula?

Yakobo munyina citika kwa Yesu atile: “Mwe banakashi bacende, bushe tamwaishiba ukuti bucibusa ne calo bulwani kuli Lesa? E ico, onse uufwayo kuba cibusa wa calo aicito mulwani wa kwa Lesa.” (Yakobo 4:4) Mulandu nshi aicitilo “mulwani wa kwa Lesa”? Ica ntanshi Yohane 5:19 atila: “Icalo conse calaala mu maka ya mubifi.”

Ukulanda pa mibele ya kwa Alexander 6, kalemba wa milandu ya kale uwaliko pa nshita ya kwa Borgia, alembele ati: “Ali ni mpulumushi. Takwete nsoni nelyo bucishinka, takwete citetekelo nelyo mipepele. Ali mufunushi wabipisha, umuntu wa mapange yabi, uwa buluku bwabipisha, alefwaisha abana bakwe abengi ukuya pa ntanshi.” Kwena, te Borgia eka pali ici cifulo ca mu calici uwalecita ifya musango uyu.

Cinshi Amalembo yalanda pa mibele ya musango uyu? Umutumwa Paulo aipwishe ati: “Bushe tamwaishibo kuti abashalungama tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa? Mwilufiwa. Aba bulalelale, nangu . . . abacende, nangu . . . bafunushi . . . tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa.”—1 Abena Korinti 6:9, 10.

Umulandu umo kwabelele ubulangisho bwa lupwa lwa kwa Borgia mu Rome “kufwaya ukumfwikisha ico ulu lupwa lwalumbukile sana pali ilya nshita, ukubomfwikisha fye te kubeleela nelyo ukubapeela imilandu.” Na kuba, abatandashi abene e bali no kusondwelela. E co nga imwe mwasondwelela shani?

[Futunoti]

[Icikope pe bula 26]

Rodrigo Borgia, Papa Alexander 6

[Icikope pe bula 27]

Wishi kwa Lucrezia Borgia abomfeshe wene ku kukusha amaka yakwe

[Icikope pe bula 28]

Cesare Borgia alefwaisha amaka kabili ali na mafisakanwa

[Icikope pe bula 29]

Pa mulandu wa kuti Girolamo Savonarola tali na kutalalikwa, alikulikwe no kocewa