Eusebius—“Bushe E Katendeka wa Lyashi lya BuKristu”?

MU MWAKA wa 325 C.E., Kateka Konstantino uwa ku Roma aitile bashikofu bonse ku Nicaea. Ubufwayo bwakwe bwali ni ubu: ukupwisha ifikansa fyaliko pa lwa kwishibikwa kwa kwa Lesa no Mwana wakwe. Pa basangilweko pali no mwaume uwalemonwa ngo wasambilila sana mu nkulo yakwe, Eusebius uwa ku Kaisarea. Eusebius alisambilile Amalembo no mukoosha kabili aletungilila icisambilisho ca Bwina Kristu ica kupepa Lesa umo.

Pa lwa Cilye ca ku Nicaea, icitabo ca Encyclopædia Britannica cishimiko kuti, “Konstantino umwine e watungulwile ukulanshanya, kabili umwine e watubulwile . . . inshila yakakala iya kwishibilamo Kristu na Lesa mu cipope capeelwe pa cilye, ‘ica musango umo na Wishi’ . . . Bashikofu bonse, ukufumyako fye babili, balisaine ici cipope, te mulandu no kukanasuminishanya na co, lelo pa mulandu wa kutiina kateka.” Bushe Eusebius aali pa bakeene ukusainako? Cinshi twingasambilila ku fyo acitile? Natulande pa nshita ya ku numa iya kwa Eusebius—amasambililo yakwe ne milimo yakwe.

Ifyalembwa Fyakwe Ifyalumbuka

Cimoneka kwati Eusebius afyalilwe ku Palestine muli ba260 C.E. Ku bwaice, atampile ukubishanya na Pamphilus, uwali kangalila mwi calici lya ku Kaisarea. Ilyo aingile isukulu lya fya mapepo ilya ku Pamphilus, aali umusambi wa mukoosha. Alebelenga sana mu laibrare wa ku Pamphilus uwalimo ifitabo ifingi. Eusebius aleibikilishako sana ku masambililo yakwe, maka maka ku kusambilila Baibolo. Kabili aishileba cibusa wa cishinka uwa kwa Pamphilus, kabili ku ntanshi aleita umwine ati “Eusebius mwana Pamphilus.”

Eusebius alandile ulwa buyo bwakwe ati: “Ico mfwaya kulemba ifyo Abatumwa ba mushilo bakonkene pamo ne nshita yapita ukufuma mu nshiku sha Mupusushi wesu ukufika lelo; ukulemba ifyo bashimika ukuti e fyo ifintu ifingi kabili ifyacindama fyacitike mu buKristu; no kulumbula abatungulula no kwangalila ubuKristu mu macalici yalumbuka, na balemba nelyo ukubilisha icebo ca kwa Lesa mu nkulo shonse.”

Abantu bebukisha Eusebius pa citabo cacindikwa icitila History of the Christian Church. Ifitabo fyonse pamo 10 ifya ulu lupapulo ulwafumine muli ba324 C.E. fimonwa nge fyabamo ilyashi lya buKristu ilyacindamisha ukufuma mu myaka ya kale sana. Pa mulandu wa kulemba ici citabo, Eusebius aishibikwe ati katendeka wa lyashi lya buKristu.

Icitabo cimbi Eusebius alembele ukulunda pali Church History citabo ca Chronicle, icakwete ifitabo fibili. Ica kubalilapo cali kusupula kwa lyashi lya calo. Mu myaka ya ba300, e co batampile ukulamonamo pa kupende nshita. Ica bubili cakwetemo inshiku ifintu fimo  fyacitike. Eusebius abomfeshe imikululo ibili no kulanga imikonkanine ya shamfumu sha fyalo fyapusanapusana.

Eusebius alembele impapulo shimbi shibili ishilanda pa lyashi lya kale, lumo lwaleti Martyrs of Palestine lumbi ati Life of Constantine. Ulu ulwa kuti Martyrs of Palestine lulanda pa myaka ukufuma mu 303 ukufika mu 310 C.E. kabili lulanda pa lwa bafwilile cisumino muli ilya myaka. Kanshi Eusebius e ko aali ilyo ifi fyalecitika. Ulupapulo lwa kuti Life of Constantine, ulwali lwa fitabo fine, ulwalembelwe pa numa ya mfwa ya kwa Kateka Konstantino mu 337 C.E., lwalimo ifishinka fya mu lyashi lya kale. Talulanda pa lyashi lya kale mu kulungatika, lelo lwafulamo sana ukumutatakula.

Pa fya bundubulwila ifya kwa Eusebius pali ne fyo ayaswike Hierocles—kateka wa ku Roma uwaliko ilya nshita. Ilyo Hierocles alembele ifya kusuusha Abena Kristu, Eusebius alimwaswike, ukulandilako Abena Kristu. Kabinge, alembele ifitabo 35 ifyalelanda pa kuti Amalembo yalembelwe na Lesa. Kabili ifi fitabo fimonwa ngo mulimo wacindamisha kabili uwakosesha. Ifya kubalilapo 15 pali ifi fyesha ukulanda pa kuti caliba fye bwino Abena Kristu ukusumina mu fyalembwa fyashila ifya baHebere. Ifyashala 20 fipeela ubushininkisho bwa kuti Abena Kristu balicita fye bwino ukupula mu fipope fya ciYuda no kukwata ifishinte fipya ne micitile. Ifi fitabo fyonse pamo fyaba kulandilako kwa maka ukwa buKristu ubo Eusebius aishibe.

Eusebius aikele imyaka napamo 80 (ukufuma mupepi na 260 ukufika mupepi na 340 C.E.), kabili aali umo pa balembele ifitabo ifingi ifya milandu ya kale. Ifyo alembele fisanshamo ifyacitike mu myaka ya kubalilapo itatu iya Nshita Yesu ukufika ku nshita ya kwa Kateka Konstantino. Ku myaka ya ku ntanshi, ku mulimo wakwe uwa bukalemba kwalundilwe no mulimo wa kuba shikofu wa ku Kaisarea. Nangula Eusebius aishibikwa bwino nga kalemba wa lyashi lya kale, aali ndubulwila wa mipepele yakwe, kalenga wa bamapu, kashimikila, alelingulula ifya mapepo, kabili alelondolola ne fyalembwa fya mipepele.

Ubufwayo bwa Minkubili

Mulandu nshi Eusebius alebombela imilimo ikalamba iya musango yo? Ni pa mulandu wa kuti asumine ati aleikala pa nshita ya kwaluka ukwingila mu nkulo ipya. Aleti ifintu fikalamba fyalicitike mu nkulo shapita kabili calingile ukufilemba pa kuti abana kukula bakesebelengako.

Eusebius aali no bufwayo na bumbi—ubwa kuba ndubulwila. Atetekele ukuti ubuKristu bwafumine kuli Lesa. Lelo bambi balecincintila iyi mitontonkanishishe. Eusebius alembele ati: “Ubufwayo bwandi na bumbi bwa kulemba amashina ne mpendwa ya abo bacite filubo fyabipisha pa mulandu wa kufwaya ukuletako ifintu fipya, no kulayumfwa ukuti e babalilepo ukusanga ukwishiba, nangula kwa bufi, abo baonaula umukuni wa kwa Kristu ukwabula uluse, nge mimbuulu ikali, ukulemba ne miku bacite fyo.”

Bushe Eusebius aleimona ukuti Mwina Kristu? E fyo cimoneka, pantu alandile pali Kristu ati “Umupusushi wesu.” Atile: “Ico naimininapo . . . kushimika ifyabipa ifyaishile pa luko lonse ulwa ciYuda pa mulandu wa kupangila Umupusushi wesu, kabili naiminina pa kulemba inshila icebo ca kwa Lesa casanswa ne miku casanswa ku Bena fyalo, no kulondolola imibele ya abo bacilandilako pa nshita shapusanapusana te mulandu no kulungulushiwa kwatapata, e lyo no kulemba ifyo abantu balandapo ifisuma mu nshiku shesu, no kwafwa  kwa luse kabili ukwa cikuuku uko Umupusushi wesu ayafwilisha bonse.”

Ukufwailisha Kwakwe Ukukalamba

Fingi sana ifitabo ifyo Eusebius abelengele no kuloshako. Abantu balumbuka abengi aba mu myaka ya kubalilapo itatu iya Nshita Yesu twaisabeshiba ukupitila mu fyalembwa fya kwa Eusebius. Ifyalembwa fingatwafwa ifyabamo ifyebo pa lwa tubungwe tumo fyaba fye mu fyalembwa fyakwe epela. Kuti fyatupeela ifyebo fishisangwa ukuli konse kumbi.

Pa kulonganika ifyebo, Eusebius alebombesha kabili alefwailisha umupwilapo. Cimoneka kwati alesalulula ukumona ifingacetekelwa ne fishingacetekelwa. Na lyo line, mu fyebo fyakwe mwalibako ifilubo. Inshita shimo alaluba mu kulondolola no kufilwa fye ukwishiba bwino abantu bamo ne micitile yabo. Ukupende nshita kwakwe limo takwalungama. Eusebius kabili tali uwalamuka sana mu milembele ya fyebo. Lelo, te mulandu ne fyo fyonse, ifyalembwa fyakwe ifingi fimonwa nge cuma caumo mutengo.

Bushe Alitemenwe Cine?

Eusebius alyangilwe ku fikansa fyali tafilapikululwa pa lwa kwishibikwa kwa kwa Wishi no Mwana. Bushe Wishi e ko aali ilyo Umwana talabako, nga fintu Eusebius asumine? Nelyo bushe Wishi no Mwana baliko inshita imo ine? Aipwishe ati “nga ca kuti baliko inshita imo ine, bushe Wishi kuti aba shani Wishi no Mwana ukuba Umwana?” Alifwaile fye na Malembo ya kushininkisha ifyo asumine, pamo nga Yohane 14:28, apatila ‘Wishi mukalamba pali Yesu,’ na Yohane 17:3, apo balanda pali Yesu ati uo Lesa wa cine ‘atumine.’ Ilyo alelanda pa Abena Kolose 1:15, na Yohane 1:1, Eusebius apelulwile ati Logos, nelyo Cebo, “cipasho ca kwa Lesa uushimoneka”—e kuti Mwana wa kwa Lesa.

Lelo ku ca kupapusha, pa mpela ya Cilye ca ku Nicaea, Eusebius ali ku lubali lwaletungilila ifyapuseneko. Asuminishenye na kateka ukucila ukusuminisha ifyo atetekele ifya mu Malembo ukuti Lesa na Kristu tabaliko inshita imo ine.

Ifyo Twingasambililako

Mulandu nshi Eusebius anakileko pa Cilye ca ku Nicaea no kutungilila icifundisho cishali ca mu malembo? Bushe alefwayako ifya mapolitiki? Cinshi asangilwe kuli cilya cilye? Nangula bashikofu bonse balilaalikwe, banono fye—e kutila 300—e basangilweko. Bushe napamo Eusebius ayangilwe sana ku cifulo cakwe icasumbuka? Kabili mulandu nshi Kateka Konstantino amucindikile sana? Eusebius aikele ku kwa kulyo kwa kwa kateka pali ci cilye.

Cimoneka kwati Eusebius alisuulile ico Yesu atile e cifwaikwa ku basambi Bakwe, ica ‘kukanaba aba pano calo.’ (Yohane 17:16; 18:36) Umusambi Yakobo aipwishe ati: “Mwe banakashi bacende, bushe tamwaishiba ukuti bucibusa ne calo bulwani kuli Lesa?” (Yakobo 4:4) Kabili ukukonkomesha kwa kwa Paulo kwalilinga sana ukutila: “Mwiba kwi koli limo line na bashasumina”! (2 Abena Korinti 6:14) Shi natutwalilile ukutaluka ku calo ilyo ‘tulepepela [Tata] mu mupashi na mu cine.’—Yohane 4:24.

[Icikope pe bula 31]

Ici cikope cilelangilila Icilye ku Nicaea

[Abatusuminishe]

Scala/Art Resource, NY

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 29]

Abatupeele ici cikope ni ba Special Collections Library, University of Michigan