Ugarit—Umusumba wa ku Kale Ukwalepepwa Baali

MU MWAKA wa 1928, ilyo shibulimi wa ku Syria alelima, plao yakwe yapitile pa libwe ilyali pa muulu wa nshiishi iyalimo ifyapangwa ne bumba ifya ku kale. Taishibe ubucindami bwa fyo asangile. Pa kuumfwa ulwa ifi uyu mulimi atuliilepo, ibumba lya basambilila ifyashulwa mu fibolya ilya bena France ilyaletungululwa na Claude Schaeffer lyaile uko kwine umwaka wakonkelepo.

Bwangu bwangu fye, ibumba lya aba bashula ifya mu fibolya bashulile ifyalembwa ifyalengele ukwishiba ici cibolya baleshulamo no  kucishibe shina. Wali musumba wa Ugarit, “umo pa misumba yacindamisha iya ku kale iya ku Kabanga.” Kalemba wa lyashi Barry Hoberman asosele no kuti: “Ifi fyashulwa muli ci cibolya e fyakuma sana ukumfwikisha kwesu ukwa Baibolo ukucila fyonse fimbi ifyashulwa, ukucila na pa Fimfungwa fya kuli Bemba Wafwa.”—The Atlantic Monthly.

Pa Masansa

Umusumba wa Ugarit wali musumba wa cuma mu myaka ya ba2000 na 1001 B.C.E. Wabelele pa kapili kaleitwa Ras Shamra, ku Lulamba lwa bemba wa Mediterranean ukwitwa nomba ati Syria. Incende ya uyu musumba yatanunwike amakilomita 60 ukufuma ku lupili lwa Casius ku kapinda ka ku kuso ukufika ku Tell Sukas ku kapinda ka ku kulyo kabili amakilomita pa kati ka 30 na 50 ukufuma kuli bemba wa Mediterranean ku masamba ukufika ku Mukonko wa Orontes ku kabanga.

Mu Ugarit mwali ifitekwa ifingi pantu incende yali ne miceele isuma. Muli yi ncende mwalefuma ingano, amafuta ya miolife, umwangashi, ne mbao—ishishalesangwa mu Mesopotamia na mu Egupti. Kabinge apo uyu musumba wabelele pa masansa ya nshila sha basulwishi, wali e umo uwa fyabu fyalumbuka sana apali ifipe fya mu fyalo fimbi. Pa Ugarit, e po abasulwishi ba ku citungu ca Aegean, Anatolia, Babele, Egupti, ne fifulo fimbi ifya ku Kabanga baleshitisha inshimbi, ifilimwa, ne fipe fimbi ifyo baleipangila.

Nangula umusumba wa Ugarit wakwete ifyuma ifingi, lyonse tawaleiteka. Wali lubali lwa ku kapinda ka ku kuso aka Buteko bwa Egupti mpaka ilyo walundilwe ku Buteko bwa ku calo ubwa bena Hiti mu myaka ya ba1300 B.C.E. Umusumba wa Ugarit wapatikishiwe ukulatuula umutuulo no kupeelako Ubuteko bwa bena Hiti ifita. Ilyo “Abantu ba kuli Bemba” * batampile ukupumpunta Anatolia (uwaba pa kati ka Turkey) na kapinda ka ku kuso aka Syria, abena Hiti baitile ifita fya bena Ugarit ne ngalaba shabo. Ico calengele umusumba wa Ugarit ukushala insansalila kabili walyonawilwe umupwilapo napamo mu 1200 B.C.E.

Ukubukulula Ifya Kale

Ilyo umusumba wa Ugarit waonawilwe, apo wali pashele icimwina icalundumana bamita 20 kabili icakula ukufika ku mahekita 25. Ni ncende fye inono eyo bafukulamo. Pa fyashulwa fimo ifyo basayantisti basanga paba ifyashalako ifya mwi sano likalamba ilyakwete ifipinda ukufika fye na kuli 100 ne mansa kabili icakulile ukufika ku masikweya mita 10,000. Ili sano lyalikwete amenshi ya ku mupompi, ifimbusu, ne mipaipi ya menshi. Ku fipe fya mu ng’anda bapamineko golde, ilibwe lya mutengo ilitwa lapis lazuli, e lyo na meno ya nsofu. Mwalisangwa na meno ya nsofu ayabaswa busaka busaka. Ibala ukwaba ilinga umwaba ne cishiba fyale-emfya ili sano.

Muli uyu musumba ne ncende yashingulwikeko mwali amatempele ya kwa Baali na Dagan. *  Muli aya matempele yalulubala, napamo ayalepele bamita 20, mwali ubwingililo bwaletungulula ku muputule wa mu kati umwali icimpashanya ca kwa lesa. Amatabo yaletwala pa muulu apali icisebele apo imfumu yaleangalila imitebeto yapusanapusana. Ubushiku nelyo ilyo kuli inkuuka, napamo balebika amalaiti pa muulu wa aya matempele pa kutungulula ingalaba ukuti shifike umutende ku cabu. Bakensha wa ngalaba abaleti ico balebwelela umutende ni co lesa waleangalila ifikuuku fya mwela Baal-Hadad alibaafwile, ukwabula no kutwishika baletuula amalambo ya milapo ku nanga 17 ishali mu muputule mwali icipailo ca kwa uyu lesa.

Ifyalembwa Fyacindama Fyasangwa

Ifipaapaatu fye bumba ifingi fyalisangilwe monse fye mu fitantaala fya pa Ugarit. Ifyalembwa pa lwa fya ndalama, ifya mafunde, ifya kwampana pa kati ka fyalo, ne fya mitekele fyalisangwa mu ndimi 8, kabili fyalembwa mu filembo 5. Ibumba lyalebombela pamo na Schaeffer lyasangile ifyalembwa ifyo ukufika na lelo tabaishiba nga fya mu lulimi nshi—kabili bafiinike ati ifya ku Ugarit. Ifi fyalembwa fyali mu filembo 30, ne fi fyali e filembo fyakokwesha ifyatala afisangwa.

Ifi fyalembwa fya ku Ugarit, fyalelanda pa fintu fya mu mikalile ya lyonse, e lyo mwaliba ne fyalembwa ifisanikilako pa misango ya mipepele ne micitile ya ilya nshita. Cimoneka kwati imipepele ya bena Ugarit yalipalene sana ne ya bena mupalamano wabo abena Kanaani. Ukulingana ne fyalandile Roland de Vaux, ifi fyalembwa “fyalilungikako kwena ku fyo fisokolola pa mibele yali mu calo ca Kanaani ilyo fye abena Israele bashilacimfya.”

Imipepele mu Musumba wa kwa Baali

Mu fyalembwa fya Ras Shamra mwalumbulwa balesa baume na banakashi ukucila pali 200. Umulungu wapulilemo wali ni El, uwaleitwa ati shibo wa balesa kabili shibo wa bantunse. E lyo lesa wa nkuuka Baal-Hadad e “wenda pa makumbi” kabili “shikulu we sonde.” Balelondolola El ukuti mukote wa mano, uwa mwefu wabuuta uwataluka ku bantunse. Lelo Baali wena, ni lesa wakosa kabili uwaibikilishako kabili uufwaya ukuteka balesa bonse pamo na bantunse.

Napamo ifi fyalembwa fyasangwa balefilanda mu kubwekeshabwekeshapo pa mitebeto ya fya mapepo, pamo nga pa nshita ya mwaka upya nelyo ilyo kwaba ukusombola. Lelo, tapali uwaishiba bwino bwino ubupilibulo bwa fiko. Mu mushikakulo umo uulanda pa kukansanina ukuteka, Baali acimfya umwana untu El atemwisha nga nshi, lesa wa muli bemba Yamm. Uku kucimfya napamo kwalelenga bakensha wa ngalaba aba ku Ugarit ukucetekela ukuti Baali aali no kubacingilila pali bemba. Baali acimfiwa ilyo baleshokana na Mot, kabili aya ku mbo. Kwaba icilala, kabili imilimo ya bantunse yalaala. Umukashi wa kwa Baali kabili nkashi yakwe Anat—lesa mwanakashi uwa kutemwa kabili uwa nkondo—aipaya Mot no kubwesesha Baali ku bumi. Baali aipayaula abana ba mukashi wa kwa El, Athirat (Ashera), kabili aba  pa bufumu. Lelo Mot abwela ilyo papita imyaka 7.

Bamo batila uyu mushikakulo ulangilila ukwaluka kwa nshita sha mwaka ilyo pa numa ya mainsa kuba icikabilila ca lusuba e lyo ne mibundo. Bambi batila ukwaluka-aluka kwali mu myaka 7 kulanda pa kutiina icipowe ne cilala. Te mulandu no bupilibulo bwa uyu mushikakulo, balemona ukupulamo kwa kwa Baali ngo kwacindama sana pa kuti imilimo ya bantunse yende bwino. Uwasoma Peter Craigie atila: “Ubuyo bwa mipepele ya kwa Baali bwali bwa kulumbuka; abalemupepa bacetekele ukuti nga alumbuka, e lyo ifilimwa ne ng’ombe, ififwaikwa sana mu mikalile ya bantunse, fingamena no kusanda.”

Ica Kucingilila Ubusenshi

Icamoneka sana mu fyalembwa fyashulwa kupumbuusa kwa mipepele ya cina Ugarit. Icitabo ca The Illustrated Bible Dictionary cisoso kuti: “Ifi fyalembwa filanga ifyabipa ifyalefuma mu kupepa aba balesa; no kukosapo kwabo pa nkondo, bucilende bwa mwashila, ukutemwa bucisenene no kupumbuusa kwa bantu ukwaletumbukamo.” De Vaux atila: “Ilyo umo abelenga iyi mishikakulo, kuti aumfwikisha umulandu abatetekele Yawe na bashimapepo bakalamba baleselaushiwa pali iyi mipepele.” Amafunde ayo Lesa apeele uluko lwa bena Israele yali ca kucingilila ku mipepele ya musango yo.

Ukubuka, ukupendule ntanda, no kucite cimpa fintu fyalecitwa sana mu Ugarit. Balebuka ukubomfya ifintu fya mu muulu, utupoopo twalemana, ne fya mu nda ya nama nga yaipaiwa. Kalemba wa milandu ya kale Jacqueline Gachet atila: “Batetekele ukuti lesa, uo inama yapeelwako ilambo, aleba ulubali lwa iyo nama no kuti umupashi wa kwa uyo lesa walelundana no mupashi wa nama. E ico, nga babebeta ifishibilo fya muli fi filundwa fya nama, baleishiba ukufwaya kwa abo balesa abaleasuka icipusho icili conse pa lwa fya ku ntanshi nelyo pa fya kucita pa milandu imo imo.” (Le pays d’Ougarit autour de 1200 av. J. C.) Abena Israele bena, baali no kutaluka ku fintu fya musango yu.—Amalango 18:9-14.

Ifunde lya kwa Mose lyalibindile bwino bwino ukulaala ne finama. (Ubwina Lebi 18:23) Bushe mu Ugarit ici calemonwa shani? Mu fyalembwa fyasangwa, Baali alaala no mutepa wa ng’ombe. Uushula ifya mu fibolya Cyrus Gordon atila: “Nga balepaasha abati Baali asanguka cilume wa ng’ombe pali uku kwampana, bashimapepo bakwe abalekonkelesha imicitile yakwe bena balecite fyo mu buntu.”

Abena Israele baebelwe ati: “Mwilacitila abafwa ifya kucisa mu mibili yenu.” (Ubwina Lebi 19:28) Lelo ilyo Baali afwa, El “aiteetele pa mubili ku mwele, aikomene inembo; no kuteeta amasaya na kalefulefu.” Cimoneka kwati ulutambi lwa kuiteeta lwaliseekele pali bakapepa ba kwa Baali.—1 Ishamfumu 18:28.

Umushikakulo umo uwa bena Ugarit cimoneka kwati utila ukwipikila akana ka mbushi mu mukaka lwali lubali lwa kusefya kwakumine ku kufyala ukwaseekele mu mipepele ya bena Kanaani. Lelo, mwi Funde lya kwa Mose abena Israele baebelwe ati: “Wilaipikila akana ka mbushi mwi shiba lya kwa nyina.”—Ukufuma 23:19.

 Ukulinganya ku Fyalembwa mu Baibolo

Pa kupilibula ifyalembwa fya ku Ugarit pa muku wa kubalilapo icabaafwile ciHebere ca mu Baibolo. Peter Craigie atila: “Kwaba amashiwi ayengi ayabomfiwa mu ciHebere ayo ubupilibulo bwa yako bushaishibikwa bwino bwino, inshita shimo tayeshibikwa no kwishibikwa; bakapilibula ba pa ntanshi ya ba1900 baletunganyatunganya fye umo yengalola. Lelo ilyo amashiwi yamo yene yamoneka na mu fyalembwa fya ku Ugarit, kuti baumfwikisha ubupilibulo.”

Ku ca kumwenako, ishiwi lya ciHebere ilyabomfiwa pali Esaya 3:18 ilingi line lipilibulwa ati “ifya kukaka ku mutwe.” Ishiwi lyapalako ilyafuma ku Ugarit lilangilila akasuba na lesa mwanakashi uwa kasuba. E ico abanakashi ba mu Yerusalemu abalumbulwa mu kusesema kwa kwa Esaya napamo balefwala ifinkwingili fya tusuba pamo ne fibekobeko “fyapala umweshi” ku kucindika balesa ba cina Kanaani.

Pa Amapinda 26:23 mu fyalembwa fya baMasora, “ukooca imilomo no mutima ubi” fyapashanishiwa ku cipe ce bumba icapaminwako “bamunyela ba silfere.” Ukwafuma ili shiwi ku ciUgarit kuti capilibula ati “nga silfere pa ciinga.” Baibolo wa New World Translation alipilibula bwino ili pinda ati: “Nga silfere uo bapamina ku cipe ce bumba e fyaba imilomo itasha no mutima ubi.”

Bushe E Kwafuma Ifyalembwa fya mu Baibolo?

Ukubebeta ifyalembwa fya Ras Shamra kwalenga abasoma abengi ukutunganya ati fimo ifyalembwa mu Baibolo fyafuma ku mishikakulo ya ciUgarit. André Caquot, uwa mu kabungwe ka French Institute, alanda ulwa “ntambi sha bena Kanaani ishaba e shinte lya mipepele ya bena Israele.”

Ilyo Mitchell Dahood uwa pa Pontifical Biblical Institute mu Rome alelanda pe Ilumbo 29 atile: “Ili lumbo abapepa Yawe balifumishe ku lwimbo lwa kale ulwa mu mipepele ya bena Kanaani ulo baleimbila lesa wa nkuuka Baali . . . Amashiwi ayengi sana muli lilye lumbo kuti yasangwa mu fyalembwa fya kale ifya bena Kanaani.” Bushe uko kutunganya kwalilungama? Awe iyo!

Abasoma abalande cishinka balishiba ukuti ukupalana takwakula nga fintu bambi basosa. Uwasambilila ifya mapepo Garry Brantley atila, “takwaba icalembwa cimo ica ciUgarit icapalana ne Lumbo 29 conse. Takwaba ubushininkisho bwa kusoso kuti Ilumbo 29 (nelyo icalembwa cimbi ica mu Baibolo) cafuma ku nshimi sha cisenshi.”

Bushe ukupalana kwa nsoselo shimo, imishikakulo, ne milembele fishininkisha ukuti fyafuma ku fyalembwa fya ku Ugarit? Iyo, ukupalana kwa musango yo kuti kwabako. Icitabo ca The Encyclopedia of Religion citila: “Icalenga kube uku kupalana mu milembele ne fyabamo ni ntambi: te mulandu no kupusana kwa ncende no kwaluka-aluka pa kati ka baUgarit na bena Israele, bonse bene bali fye mu lutambi lumo lwine ulwakwete amashiwi yapalana mu mishikakulo na mu mipepele.” E ico, Garry Brantley atila: “Tacalinga ukupatikisha ukuti ifisumino fya cisenshi fyaba e shinte lya fyalembwa mu Baibolo pantu fye amashiwi yabomfiwa yapalana.”

Ne ca kulekelesha, ishibeni ukuti nga kwaliba ukupalana ukuli konse pa fyalembwa fya Ras Shamra na Baibolo, ninshi ni mu mashiwi fye, te mu fya ku mupashi iyo. Uufukula ifya mu cibolya Cyrus Gordon atila: “Ifishinte ne mibele ifyaba mu Baibolo fya pa muulu sana ica kuti [te kuti] fisangwe mu fyalembwa fya ku Ugarit.” Cine cine, ubupusano bwingi nga nshi ukucila ukupalana.

Cilemoneka kwati ifi fyasangwa ku Ugarit fikakonkanyapo ukwafwa abasambi ba Baibolo ukumfwikisha intambi, ifyo ifintu fyali, ne mipepele yaliko mu nshita sha bakalemba ba Baibolo pamo no luko lwa baHebere. Ukubebeta na kumbi ukwa fyalembwa fya Ras Shamra kuti kwayafwilishako ukumfwikisha iciHebere ca ku kale. Lelo, icacilapo ca kuti ifi fyashulwa mu Ugarit filangilila bwino bwino ubupusano pa kati ka kupepa Baali ukwapumbuusa no kupepa Yehova ukwasanguluka.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 25]

Ifyashulwa pa Ugarit fyalitwafwa ukumfwikisha Amalembo

[Mapu ne Fikope pe bula 24, 25]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Ubuteko bwa Hiti ubwa mu myaka ya ba1300 B.C.E.

MEDITERRANEAN SEA

Yufrate

ULUPILI LWA CASIUS (JEBEL EL-AGRA)

Ugarit (Ras Shamra)

Tell Sukas

Orontes

SURIA

EGUPTI

[Abatusuminishe]

Icipasho cinono ica kwa Baali ne cipasho ca mutwe wa nama: Musée du Louvre, Paris; icikope ce sano lya mfumu: © D. Héron-Hugé pour “Le Monde de la Bible”

[Icikope pe bula 25]

Ifyashalako pa bwingililo bwa kwi sano

[Icikope pe bula 26]

Umushikakulo wa ciUgarit kuti watwafwa ukumfwikisha ifya pa Ukufuma 23:19

[Abatusuminishe]

Musée du Louvre, Paris

[Ifikope pe bula 27]

Icaimikwa ca kwa Baali

Icipasho ca golde cilelangilila ukulunga

Inkupiko ya pa kabokoshi ka kubikamo ifya kusubasuba iyapangilwa ku meno ya nsofu ilelangilila lesa mwanakashi wa bufyashi

[Abatusuminishe]

Ifikope fyonse: Musée du Louvre, Paris