Amepusho Yena Yengi—Lelo Amasuko Yanono

ULUCELO pa Nshiku Nkulu ya Batakatifu, pa November 1, 1755, icinkukuma cikalamba capitile mu musumba wa Lisbon ilyo abekashi ba uko abengi bali ku calici. Ifikuulwa ifingi fyalibongolweke, na bantu abengi nga nshi balipaiwe.

Ilyo fye aka kayofi kacitike, Voltaire kalemba umwina France alembele umushikakulo wakwe uwa kuti Poème sur le désastre de Lisbonne (Umushikakulo pa Kayofi ka mu Lisbon), umo akeene ifyalesosa abengi ukuti kalya kayofi kali kukanda kwa kwa Lesa pa membu sha bantu. Pa kukomailapo ukuti abantunse te kuti bomfwikishe nangu ukulondolola utuyofi twa musango yo, Voltaire alembele ati:

Ifilengwa na Lesa tafilanda, nangu tufipushe shani;

Tulekabila Lesa uwingalanda na bantunse.

Kwena Voltaire te wabalilepo ukwipusha amepusho pali Lesa. Ukutula fye imyaka ishishi bantu, utuyofi na masanso fyalilenga abantu ukwipusha amepusho ayengi. Imyaka amakana iyapitapo, ilyo Yobo afwililwe fye abana bonse no kupumwa ku bulwele bwabipisha, aipwishe ati: “Nga cinshi ico [Lesa] apeelelo lubuuto ku ucululuka, no mweo ku bashikitike mitima”? (Yobo 3:20) Pali lelo, abengi balapapa umulandu Lesa umusuma kabili uwa kutemwa engalekelapo fye ilyo kuli ukucula ukwingi no lufyengo.

Ilyo baponenwa ne cipowe, inkondo, ukulwala, ne mfwa, abengi balakaana abati takwaba Kalenga uusakamana abantunse. Mukanalesa umo uwasumina mu mano ya buntunse atile: “Takuli icingapokololako Lesa mu mulandu pa kusuminisha umwana munono ukucula, . . . kano fye kwena nga tabako.” Utuyofi tukalamba, pamo ngo kwipayaululwa kwa baYuda ba ku Bulaya mu Nkondo ya Calo iya Bubili, tulenga abengi ukusosa ifyapalako. Moneni ifyalandile kalemba umuYuda mu nyunshipepala imo. Atile: “Ubulondoloshi ubwayanguka pa co kwabelele ukucula kwabipisha mu Auschwitz bwa kuti takwaba Lesa uwingafwa abantunse.” Ukulingana no kufwailisha kwa mu 1997 ukwabelele mu France, icalo umwafula baKatolika, abantu mupepi na mapesenti 40 balatwishika Lesa nga e ko aba pa mulandu wa kwipayaulula kwa bantu, pamo nga kulya ukwacitike mu Rwanda mu 1994.

 Bushe E Cilenga Abengi Ukukanatetekela?

Mulandu nshi Lesa ashicitilapo fimo ku kucilikila ifyabipa pa kuti ficitika? Katolika umo uulemba ilyashi lya kale atila ici cine “e cilenga abengi ukukanatetekela.” Epusha ukuti: “Bushe kwena, kuti wasumina muli Lesa uuloleshako fye uko abantu abengi aba kaele balefwa ne nko shonse mu calo shileipayaululwa ukwabula ukuti acilikile ifya musango yu?”

Kabili no mukululo mu nyunshipepala ya ciKatolika iya La Croix utila: “Nampo nga tuyofi utwacitika kale, utwa mu fya kupangapanga, utwa mu fyalengwa na Lesa, bumpulamafunde ubwateyanishiwa, nelyo imfwa ya mutemwikwa, fyonse fi, filenga abantu ukutiina ukwipusha Lesa. Nga kanshi Lesa ali kwi? Balafwaya ubwasuko. Awe nakalya tangwa na ko kabili wa misuula icine.”

Papa John-Paul II alilandilepo pali uyu mulandu muli kalata alembele mu 1984 uwa mutwe wa kuti Salvifici Doloris. Alembele ati: “Nangu ca kutila ukubako fye kwe sonde kuti kwalenga abantunse ukusumina ukuti Lesa e ko aba, wa mano, wa maka kabili mukulu, ububifi no kucula fimoneka ukufimbilikishe ci, limo limo mu nshila yamonekesha, ukucilisha ilyo cila bushiku tumona amacushi ya lufyengo ne ncitatubi ishingi nga nshi ishabulo kukandwa bwino bwino.”

Bushe kwena Lesa wa kutemwa kabili uwa maka, nga fintu alondololwa mu Baibolo kuti asuminisha ukucula kwa bantunse ukwafule fi? Bushe alacitapo fimo ku kucilikila utuyofi pa bantu umo umo nelyo pa mabumba ya bantu? Bushe alatucitilapo fimo pali lelo? Ukwambula amashiwi ya kwa Voltaire, bushe kwalibako “Lesa uwingalanda na bantunse” no kwasuka aya mepusho? Mukwai belengeni icipande cikonkelepo umuli ubwasuko.

[Ifikope pe bula 3]

Ubonaushi bwa musumba wa Lisbon mu 1755 bwalengele Voltaire ukusoso kuti abantu te kuti beshibe bwino ico ifintu fya musango yu ficitikila

[Abatusuminishe]

Voltaire: Ukufuma mu citabo ca Great Men and Famous Women; Lisbon: J. P. Le Bas, Praça da Patriarcal depois do terramoto de 1755. Foto: Museu da Cidade/Lisboa

[Icikope pe bula 4]

Abengi balatwishika Lesa nga e ko aba pa mulandu wa tuyofi twabipisha pamo ngo kwipayaulula kwa mu Rwanda

[Abatusuminishe]

AFP PHOTO

 [Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

INKUPO, abana: USHMM, abasuminishe ba ku Main Commission for the Prosecution of the Crimes against the Polish Nation