Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Inkondo Nayaluka Muno Nshiku

Inkondo Nayaluka Muno Nshiku

Inkondo Nayaluka Muno Nshiku

INKONDO yalibipisha. Lyonse fye abashilika abengi balafwa mu nkondo kabili lyonse abekala calo balacula. Lelo muli ino myaka, inkondo nayaluka. Bushe yalwike shani?

Pali nomba inkondo shilelwikwa sana ni nkondo sha bana calo—inkondo shilwikwa na bantu bekala mu calo cimo cine. Kabili inkondo sha bana calo ilingi line shilakokola kabili shilalenga abantu ukubombomana sana. Ishi nkondo na kabili shilonaula sana icalo ukucila inkondo shilwikwa pa kati ka fyalo. Julián Casanova, kalemba wa lyashi lya kale umwina Spain, atile: “Inkondo sha bana calo shalibipisha pantu abantu abengi balafwa, balacendwa, balasanguka imbutushi kabili ilingi line kulaba ukwipayaula abantu.” Ca cine, abantu balakalipwa pa nshita yalepa nga ca kuti mwana calo munabo e wa babifya.

Apo ukukansana kwa fyalo kwapwila, shinono inkondo sha pa kati ka fyalo ishalwikwa. Akabungwe ka Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) katile: “Pa nkondo shonse ishalwikwa ukutula mu 1990 ukufika mu 2000, ni nkondo fye shitatu e shali pa kati ka fyalo.”

Ukukansana kwa bana calo kuti kwamoneka kwati takutiinya sana kabili napamo teti balande na po mu lyashi lya pa fyalo, lelo ubucushi no bonaushi bubako bulalungulusha. Abantu abengi sana balifwa mu nkondo sha bana calo. Na kuba, muli yi myaka 20 iyapita, abantu mupepi na mamilioni 5 balifwile mu fyalo fye fitatu umwali inkondo—e kutila mu Afghanistan, Democratic Republic of Congo na mu Sudan. Mu fyalo fyaba mu Balkan Peninsula, abantu mupepi na 250,000 baalipaiwa mu nkondo sha pa kati ka mitundu. Mu Colombia abantu 100,000 balipaiwa mu kulwishanya kwa mutatakuya ukwabako pa kati ka buteko na bacipondoka.

Abacaice e bacula sana mu nkondo sha bana calo. Ukulingana na kabungwe ka United Nations High Commissioner for Refugees, abacaice ukucila pa mamilioni yabili balifwa mu nkondo sha bana calo mu myaka fye 10 iyapitapo. Bambi na bo amamilioni 6 balicenwa. Abacaice abengi balibasambilisha fye no bushilika. Umushilika wacaice umo atile: “Balinsambilishe ubushilika no kumpeele mfuti. Nalenwa imiti ikola kabili nalipeye abekala calo abengi. Yali ni nkondo fye. . . Ine nalecita fye ifyo balenjeba. Nalishibe ati cibi lelo tacali kufwaya kwandi.”

Abacaice abengi abekala mu fyalo umwaba inkondo ya bana calo balekula ukwabulo kwikalapo mu mutende. Bekala mu fyalo umo amasukulu yaonaulwa kabili umo utubungwe tupikana fye imfuti mu cifulo ca kulanshanya. Dunja, uwa myaka 14 atile: “Abantu abengi sana balipaiwa . . . Pali nomba teti mumfwe utuni tulelila, kano fye imisowa ya bana abaleloosha bashibo nelyo banyinabo, indume nelyo inkashi shabo.”

Finshi Filenga?

Finshi filenga ukuti ishi nkondo shabipisha shilebako? Ifilenga sana, lupato lwaba pa ba mishobo ne mitundu yapusana, ukupusana kwa mipepele, ulufyengo, e lyo ne cimfulumfulu ciba mu mabuteko. Na cimbi icilenga bufunushi—e kutila ukufwaisha ukuteka e lyo no kufunukila indalama. Ilingi ubufunushi bwa ntungulushi sha tubungwe twa bupolitiki e buleta ulupato ululenga inkondo ukuluminako. Akabungwe ka SIPRI katile abengi abalwa inkondo ni “balya abafwaya ukuinonsha.” Aka kabungwe katwalilile ukusosa ati: “Ubufunushi bumonekela mu misango iingi, ukutendekela fye ku bashilika na balashi ba buteko abashitisha amabwe ya Diamonde ayashaifulila ukufika na ku bacaice ababomfya imfuti pa kupoka abantu ifipe mu mishi.”

Ukufulisha kwa mfuti sha mutengo unono kwalilenga ukuti abantu abengi baleipaiwa. Abantu 500,000, maka maka abanakashi na bana, balepaiwa cila mwaka kuli ishi mfuti. Mu calo cimo ica mu Afrika, imfuti itwa ati AK-47 kuti yashitwa pa mutengo bashitilapo inkoko. Ku ca bulanda, mu ncende shimo shimo imfuti shafula fye kwati ni nkoko shine. Batunganya ukuti mu calo conse nomba muli imfuti shinono amamilioni 500, icilepilibula ukuti umo pa bantu 12 mu calo conse kuti akwatako imo.

Bushe imyaka ya ba2000 ikeshibikilwa ku nkondo sha bana calo ishabipisha? Bushe inkondo sha bana calo kuti shapwa? Bushe abantu bakaleka ukwipaya abantu banabo? Ifi fipusho fyala-asukwa mu cipande cikonkelepo.

[Akabokoshi pe bula 4]

Ifyabipa Ififuma mu Nkondo sha Bana Calo

Mu nkondo sha bana calo umo babomfya ifyanso fishakwatisha amaka lelo ifyabipisha, amapesenti 90 pa bafwa nelyo ukucenwa bekala calo te balya balwa. Graça Machel, Impanda mano ya kwa Secretary-General wa United Nations pa fyo inkondo ikuma abacaice atile “Calimonekesha ukuti abacaice e bo bafwaisha sana mu bulwi, taciba fye nkuma ukuti e baculilamo.”

Inshila na imbi iyo abashilika balebomfya sana, kucenda abanakashi. Mu ncende shimo umwaba inkondo, abakashana abengi mu mishi isanswa no tupondo balacendwa. Utupondo tucenda abanakashi pa kuti abantu basakamikwe nelyo pa kuti indupwa shi-ikatana.

Lintu kwaba inkondo, kulaba ne cipowe na malwele. Nga kwaba inkondo ya bana calo, ubusomboshi bulacepa pantu takuba ukulima sana kabili ifipatala te lingi line fibomba. Kabili, fintu fye ifinono ifya bwafwilisho bufuma mu fyalo fimbi e fipeelwa ku bantu abalefikabila. Mu calo cimo ica mu Afrika umwaba inkondo ya bana calo, casangilwe ukuti abantu amapesenti 20 balifwile ku malwele kabili amapesenti 78 baafwile ku nsala. Abaipaiwe mu nkondo bena bali fye amapesenti yabili.

Lyonse fye, mu maminiti 22 umuntu umo alanyanta pa kapata akapuulika no kumulemanika nelyo ukumwipaya. Batunganya ukuti utupata amamilioni 60 ukufika ku mamilioni 70 twalishiikwa mu fyalo 60.

Abantu balapatikishiwa ukufulumuka no kusha amayanda yabo. Mu calo conse mwaba imbutushi na bapatikishiwa ukusha amayanda yabo amamilioni 50 kabili hafu pali aba bacaice.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

INKUPO: Kalume: Abakopele icikope ni baChris Hondros/Getty Image

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

Abakopele icikope ni baChris Hondros/Getty Image