Ubumi Bwabo

Kuba no Mupashi wa Bumishonari Kwalenga Napaalwa Sana

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA TOM COOKE

Imfuti ishalilile mu kupumikisha shalitutiinishe cilya cungulo kasuba. Impolopolo shalashile mu miti yali mwi bala lyesu. Cinshi calecitika? Tapakokwele twaishileumfwa ati nabataasha ubuteeko kabili Mushika Idi Amin e waleteka icalo ca Uganda. Ici cacitike mu 1971.

CINSHI ine no mukashi wandi Ann twafumine ku England ukwali umutende no kukuukila kuli iyi ncende ya mu Afrika ukwali ifimfulunganya? Kwena nalitemwa ukutandalila incende shalekanalekana, lelo icalengele sana ca kumwenako ca bafyashi bandi. Ukucincila kwabo mu mulimo wa Bufumu kwanengele ukuba no mupashi wa bumishonari.

Ndebukisha ilyo Inte sha kwa Yehova shatandalile abafyashi bandi umuku wa kubalilapo. Cali ni mu August 1946 ninshi nakukaba. Abafyashi bandi baiminine pa mwinshi wa ku ntashi ya ng’anda ilyo balelanshanya na beni babili abatutandalile. Balilanshenye na bo pa nshita yalepa. Aba beni, baFraser Bradbury na baMamie Shreve, baleisa imiku ingi, kabili mu myeshi yakonkelepo, imikalile ya lupwa lwesu yalyalwike sana.

Ukushipa kwa Bafyashi Bandi Kwali ca Kumwenako

Abafyashi bandi bali mu tubungwe utwingi utwa mu bwikashi. Ku ca kumwenako, ilyo bashilatendeka ukusambilila Baibolo, ifikope fya baWinston Churchill fyali fye ng’anda yonse. Pa numa ya nkondo, ilyo kwali ukusala, pa mwesu pali e cifulo ca kukumaninapo aba mu  komiti ya kabungwe ka fya bupolitiki akaleitwa Conservative Party. Kabili ulupwa lwesu lwalishibe abantu balumbuka sana mu bwikashi na mu mipepele. Nelyo nali ne myaka 9 pali ilya nshita, nalimwene ukuti balupwa lwesu balisungwike sana ilyo baishibe ukuti twali no kuba Inte sha kwa Yehova.

Ukushipa no kubomba no mweo onse ukwa Nte sha kwa Yehova twalebishanya na sho kwacincishe abafyashi bandi ukuba abapimpa mu mulimo wa kushimikila. Tapakokwele batata batendeke ukushimikila pa matuuka yakalamba aya mu Spondon, umushi twaleikalamo. Pa kushimikila balebomfya ifya kulandilamo ifikusha ishiwi. Lyene fwe bana twaleiminina apo abantu abengi bengatumona ninshi natwikata no Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni! Lelo nga namona abo nalesambilila nabo baleisa apo njiminine, nalefwaya ukwingila panshi.

Ica kumwenako ca bafyashi bandi cakoseleshe nkashi yandi, Daphne, ukutendeka bupainiya. Mu 1955, asangilwe kwi Sukulu lya Baibolo Ilya Gileadi Ilya Watchtower kabili bamutumine mu kubomba bumishonari ku Japan. * Lelo nkashi yandi, Zoe, alilekele ukubombela Yehova.

Pali iyo nshita, napwishishe ukusambilile ifya kulenga e lyo no kukopolola ifikope na mashiwi. Shilya nshiku, ico abo nalesambilila nabo balelandapo sana cali kusambilila ubushilika uko onse uwapwisha isukulu alecita. Ilyo nabebele ati nshakayeko ku kusambilila ifya bushilika, balemona kwati ndeseka fye. Ici campeele ishuko lya kulanshanya sana Baibolo na bamo bamo abo nali nabo pa koleji. Tapakokwele, bampoosele mu cifungo pa myeshi 12 pantu nalikene ukusambilila ubushilika. Umo pa basambi ba pa koleji uwalefwaisha ukukutika ku bukombe bwa mu Baibolo, e waishileba umukashi wandi. Lelo nalaleka Ann amwebe ifyo asambilile icine.

Ifyo Ann Atendeke Ukusambilila Icine

“Ulupwa nafyalilwemo talwalepepa ukuli konse, kabili nshatalile batishiwapo. Lelo nalefwaisha sana ukwishiba ifya mapepo kabili nalekonka fye ukuli konse uko abanandi balepepa. Ilyo naumfwile uko baTom na baNte banabo balelanshanya na basambi bambi aba pa koleji, natendeke ukufwaya ukumfwilapo no kwishibilapo na fimbi pali Baibolo. Lintu baTom na baNte bambi babapoosele mu cifungo ilyo bakene ukusambilila ifya bushilika, nalipeshiwe amano.

“Natwalilile ukulemba amakalata kuli baTom ilyo bali mu cifungo, kabili nalefwaisha ukwishiba ifingi pali Baibolo. Ilyo naile ku London mu kulundapo amasambililo, nalisumine ukuti baMuriel Albrecht balensambilisha Baibolo. BaMuriel balibombelepo bumishonari mu Estonia, kabili bene na banyina balenkoselesha sana. Mu milungu fye iinono, nalitendeke ukusangwa ku kulongana kabili naleshalika Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni! panse ya citesheni ce shitima ica Victoria.

“Nali mu cilonganino ca Southwark icabela ku kapinda ka ku kuso aka London. Muli ici cilonganino mwali bamunyina ne nkashi aba bumupashi abafumine ku fyalo fyalekanalekana. Abengi bali abapiina. Nangu bashanjishibe, balensunga fye nga lupwa lwabo. Ukutemwa kwa bamunyina muli cilya cilonganino kwalengele nshininkishe ukuti ninsanga icine, kabili mu 1960 nalibatishiwe.”

 Twali no Buyo Bumo Bwine Lelo Ifintu Fyalyalwike

Mu 1960 ine na Ann twalyupene, kabili twakwete ubuyo bwa kuba bamishonari. Lelo ifintu fyalyalwike ilyo twaishibe ati twali no kukwata umwana. Na lintu umwana wesu Sara afyelwe, ine na Ann twalefwaisha ukuya mu kubombela ku calo uko balekabila sana bakasabankanya ba Bufumu. Lyene nalembele amakalata ya kwipushe ncito mu fyalo ifyalekanalekana, kabili mu May 1966, napokelele kalata ukufuma ku Cipani ca Masambililo mu Uganda uwa kunjita ukuyabombela kulya. Lelo ilya nshita, ninshi Ann alimite ifumo lya mwana wesu uwa bubili. Bamo baletwishika nampo nga cali fye bwino ukuti tuye ku Uganda. E co twaipwishe ba dokota, kabili batwebele ati: “Nga mulefwaya ukuya, mufwile ukuya ilyo ifumo talilafika imyeshi 7.” Awe ilyo line fye twalimine ukuya ku Uganda. Abafyashi besu tabamwenepo umwana wesu uwa bubili, Rachel, ukufikila ilyo ali ne myaka ibili. Apo nomba twalikwata abeshikulu, tulomfwikisha no kutasha sana abafyashi besu pa kuba no mupashi wa kuipeelesha.

Mu 1966 ilyo twafikile mu Uganda twalisansamwike kabili pa nshita imo ine twayumfwile abapeleelwa. Ilyo twaikile fye mu ndeke, twalicankilwe ukumona ifyo ifintu fyali ifyabalabata. Fyalemoneka bwino sana. Ing’anda yesu iya kubalilapo yabelele mupepi no musumba wa Iganga, uwaba amakilomita 50 ukufuma ku Jinja, umusumba uwaba mupepi na po umumana wa Nile watula. Inte shaliko lwa mupepi na kuntu twaleikalila shali fye libumba linono ilyali mu Jinja. Abaletungilila lilye bumba ni bamishonari, baGilbert na baJoan Walters na baStephen na baBarbara Hardy. Nalombele ukukuuka ukuya mu kubombela ku Jinja pa kuti na ifwe twingaya-aafwako lilye bumba. Tapakokwele sana ilyo Rachel afyelwe, twakuukile ku Jinja. Twali-ipakishe ukubombela pamo na lilya ibumba linono no kumonako uko lyalekuula no kwisaba icilonganino calenga bubili mu Uganda.

Ulupwa Lwesu Lwabombela Pamo mu Calo Cimbi

Ann na ine twalimona ukuti twalisalile icifulo icisuma ica kukushishako ulupwa lwesu. Twaleipakisha ukubombela pamo na bamishonari bafumine ku fyalo fyalekanalekana no kwafwako icilonganino capangilwe ukukula. Twaletemwa ukuba pamo na bamunyinefwe ne nkashi aba mu Uganda, abaletutandalila sana. BaStanley na baEsinala Makumba baletukoselesha sana.

Lelo te bamunyinefwe beka fye abaletutandalila, apo twashingulwikwe ne nama sha mpanga ishalekanalekana. Ubushiku imfubu shalefuma mu mumana wa Nile no kufika mupepi sana ne ng’anda yesu. Ndebukisha na lintu twasangile ulusato mwibala lyesu ulwalepele amamita 6. Inshita shimo, twaleya fye na mu mpanga batengelamo  inama mu kutamba inkalamo ne nama shimbi.

Nga tuli mu butumikishi, abantu abashatalile abamonapo akajinga ka kusendelamo umwana baletutamba. Ilyo twaleya ku ng’anda ne ng’anda ilingi line abaice baletukonka pa numa. Abantu baletulolekesha no kukumya umwana wesu. Ukushimikila kwalewama pantu abantu bali aba imitima isuma. Twalemona kwati bonse bakeshibe cine, pantu calyangwike ukutendeka amasambililo ya Baibolo. Lelo, abengi balifililwe ukuleka ifishilano ifishumfwana na malembo. Na lyo line abengi balyalwile imibele yabo ukulingana ne fipimo fya mu Baibolo, kabili icilonganino calekulilako fye. Tatwakatale atulaba ukulongana kwa muputule ukwa kubalilapo uko twakwete mu Jinja mu 1968. Ne co twibukisha sana lubatisho lwa bamo pa bo twalesambilila na bo Baibolo ulwabelele mu mumana wa Nile. Lelo umutende tawali no kutwalilila.

Icibindo Caeseshe Icitetekelo Cesu no Kushilimuka

Mu 1971, Mushika Idi Amin apokele icalo. Mu Jinja mwali icimfulumfulu, kabili twalenwa tii mwi bala lyesu ilyo ifilandilwepo pa kubala fyacitike. Mu myaka fye ibili iyakonkelepo, abena Asia abengi balibatamfishe mu calo. Abengi abafumine ku fyalo fimbi bapingwilepo ukubwelelamo ku mwabo. Mu masukulu, ifipatala na mu makiliniki mwali amafya icine cine. Lyene babilishe ati Inte sha kwa Yehova nashibindwa. Pa kuti twingacingililwa, Icipani ca Masambililo catwebele ukukuukila ku Kampala, umusumba uukalamba. Ukukuukila ku Kampala kwalitunonseshe mu nshila shibili. Apo tatwaishibikwe sana mu Kampala, twalikwete ubuntungwa ubwa kwenda. Na kabili twali no mulimo uukalamba mu cilonganino na mu butumikishi.

BaBrian na baMarion Wallace na bana babo babili na bo bene bali no bwafya twakweteko, lelo na bo bapingwilepo ukwikala mu Uganda. Twali-ipakishe ukubombela pamo na bo mu Cilonganino ca Kampala muli shilya nshita shayafya. Ifyo twalebelenga pali bamunyina balebomba mu fyalo umo Inte sha kwa Yehova shabindwa fyaletukoselesha sana. Twalelongana mu mabumba ayanono, kabili umuku umo mu mweshi, twalelongana pamo mwi bala lya miti na maluba ilya Entebbe. Twalecita kwati nalimo mutebeto tukwete. Na bana besu nabo balitemenwe ifyo twalecita.

Twalekabila ukuba abashilimuka pa kushimikila. Abasungu bonse abaleshimikila ku ng’anda ne ng’anda balebeshiba bwangu. E co twaleshimikila fye mu matuuka, mu fiyanda  fyakwata imiputule ya kwikalamo iingi, na pa masukulu yalekanalekana. Inshila imo nalebomfya pa kushimikila mu matuuka kwipusha nga nabakwata ifintu ifishalesangwa, pamo nga shuga nelyo umupunga. Nga ca kuti uuleshitisha alangilila ukuti tatemenwe ifilecitika mu calo, naletendeka ukulanshanya nankwe ubukombe bwa Bufumu. Iyi nshila yalebomba bwino sana. Inshita shimo, nshalekwata fye ifipempu fya kubwelelamo lelo nalekwata ne fintu ifishalemoneka.

Na lyo line, ulukakaala lwaleya lulefulilako fye. Apo icalo ca Uganda ne calo ca Britain fyalilekele ukumfwana, ubuteko tabwansuminishe ukutwalilila ukubomba mulya. E co mu 1974, pa numa ya kwikala imyaka 8 mu Uganda, inshita yalifikile iya kushalikapo bamunyinefwe. Lelo umupashi wa bumishonari tawapwile.

Ukukuukila ku New Guinea

Mu January 1975, incito ku Papua New Guinea yalimoneke. E co imyaka 8 iya kuipakisha umulimo muli ci citungu ca Pacific yalitendeke. Twaleipakisha ukuba pamo na bamunyinefwe no kubombela pamo mu butumikishi.

Ulupwa lwesu lulebukisha ukuti ilyo twali mu Papua New Guinea twaleba sana mu filangililo fya mu Baibolo. Cila mwaka, twaleafwako ukupekanya ifilangililo fya pa kulongana kwa citungu. Ala mwandini calewama! Twaleipakisha ukuba pamo ne ndupwa shatemwa ifya ku mupashi, kabili ici calengele abana besu ukuba aba bumupashi. Umwana wesu umukalamba, Sara, aupilwe kuli painiya waibela, Ray Smith, kabili balebombela pamo bupainiya bwaibela mupepi no mupaka wa ku Irian Jaya (iitwa nomba ati Papua, icitungu ca mu Indonesia). Baleikala mu ng’anda ya fyani mu mushi wabela kulya. Sara asosa ukuti alisambilile ifingi sana ilyo alebomba ulya mulimo.

Ukwalula Imibombele Ilyo Ifintu Fya-aluka

Pali iyi nshita abafyashi bandi balekabila uwa kubasakamana. Mu cifulo ca kubwelelamo ku England, abafyashi besu balisumine ukwisa mu kwikala na ifwe ku Papua New Guinea. Lyene mu 1983 bonse twakuukile ku Australia. Na kabili balileikalako na kuli nkashi yandi Daphne uwali ku Japan. Ilyo abafyashi bandi bafwiile, ine na Ann twapingwilepo ukutendeka bupainiya bwa nshita yonse. Uyu mulimo watupeele ishuko lyaibela ilya kubomba umulimo uushatwangukile.

Lintu twatendeke fye bupainiya balitwipwishe ukubombako umulimo wa mu muputule. Ukutula fye ku bwaice, naletemwa kangalila wa muputule nga atandala. Nomba nali kangalila wa muputule. Uyu mulimo e wakosele sana pa milimo yonse iyo twabombeleko ukufika ilya nshita, lelo ilingi line Yehova aletwafwa mu fyaletucitikila muli uyu mulimo.

Ilyo kangalila wa calo Munyina Theodore Jaracz, atandele ku Australia mu 1990, twalimwipwishe nga twalikulile sana ica kutila te kuti tubombe umulimo wa nshita yonse mu fyalo fimbi. Munyina Jaracz atile: “Bushe teti muye ku fishi fya Solomon Islands?” Lyene, ilyo ine na Ann twali mu myaka ya ba50, twaile ku fishi fya Solomon Islands uko twatendekele ukubomba bumishonari.

Ukubombela mu Fishi Umwaba Abantu aba Nsansa

Ifishi fya Solomon Islands fyaishibikwa ati fishi umwaba abantu aba nsansa, kabili ukubombela  kuno pa myaka 10 iyapita kwalituletela insansa icine cine. Lintu nali kangalila wa citungu, e lyo twaishibe ukuti bamunyinefwe ne nkashi aba mu fishi fya Solomon Islands bali aba mutembo. Icileela bakwete calitufikile pa mutima. Bonse tabalefuupulwa ilyo nale-esha ukulondolola ifintu mu co nalemona nge Cipidgin cilanda aba pa fishi fya Solomon Islands—lumo ulwa ndimi shakwata amashiwi ayanono sana pano calo.

Ilyo twafikile mu fishi fya Solomon Islands, tapakokwele, abakaanya umulimo wesu baeseshe ukutucilikila ukubomfya Iciyanda ca Kulonganinamo. BaAnglican bapeele Inte sha kwa Yehova umulandu wa kuti Iciyanda cabo icipya ica Kulonganinamo icaba mu Honiara cali lubali mu ncende yabo. Apo ubuteko bwalitungilile ifyo balesosa, twatwele umulandu ku Cilye Cikalamba. Ifyo Icilye cali no kupingula fyali no kupima nampo nga twali no kutoba Iciyanda cesu ica Kulonganinamo icaleingisha abantu 1,200.

Umulandu wali mu cilye pa mulungu uutuntulu. Ilyo umulandu waletelwe ku cilye loya wa baAnglican ali ne cilumba kabili uwaicetekela. Pa numa ya kubanashanasha, loya wesu, Munyina Warren Cathcart uwafumine ku New Zealand, asansalike umulandu wabo no kubashinina muli fyonse ifyo basosele. Ilyo calefika pali Cisano, ilyashi lisuma lyasalangene mpanga yonse, kabili icilye caiswilemo bashimucindikwa ba mu macalici, abalashi ba mu buteko, na bamunyinefwe ba Bwina Kristu. Ndebukisha ne cilubo cali pa cipampa ca kutantikapo inshita ya kulubulula mu cilye. Palembelwe ati: “Ubuteko bwa Fishi fya Solomon Islands ne Calici lya Melanesia Filelwisha Yehova.” Twalicimfya.

Lelo, umutende wa mu fishi umwaba abantu aba nsansa tawali no kutwalilila. Na kabili Ann na ine twaisangile mu cimfulumfulu no lukakaala lwaliko ilyo abashilika bataashishe ifishi. Ukukangana kwa mishobo kwalengele pali filya fishi pabe inkondo. Pa June 5, 1999, abashilika bataashishe ubuteko no kutendeka ukuteeka ulya musumba ukalamba. Pa milungu iingi Iciyanda cesu ica Kulonganinamo casangwike ica kulaalamo abantu abo bafumishe mu mayanda. Abalashi balipapile sana pa kumona bamunyinefwe aba Bwina Kristu aba mishobo yalekanalekana baleikala mu mutende ngo lupwa lumo mu Ciyanda ca Kulonganinamo. Ala mwandini ubu bwali bunte bushaiwamina!

Nangu fye bashilika balicindike icisumino ca Nte sha kwa Yehova ica kukanaipoosa mu milandu ya calo. Ici calengele no kuti tunashanashe mushika wa bashilika ukusuminisha icimbayambaya mwali impapulo ne fintu fimbi ukuya ku kalibumba ka bamunyinefwe abashali mu ncende abashilika bapokele. Ilyo twasangile indupwa shali ukutali na ifwe pa myeshi iingi, bonse fye twalilukwishe ifilamba.

Ifintu Ifingi Ifya Kutashishapo

Ilyo tutontonkanya pa bumi bwesu mu mulimo wa kwa Yehova, tuba ne fintu ifingi ifya kumutashishapo. Nga bafyashi, twalikwata amapaalo ya kumona abana besu babili na balume babo, baRay na baJohn, baletwalilila ukubombela Yehova mu busumino. Balatutungilila icine cine mu mulimo wesu uwa bumishonari.

Imyaka 12 iyapita, ine na Ann twaliba ne shuko lya kubombela pa maofesi ya Nte sha kwa Yehova aya pa fishi fya Solomon Islands. Muli iyi yine myaka, twalimona uko impendwa ya bakasabankanya ba Bufumu yakulilako imiku ibili, balicila pali 1,800. Nomba line, nalikwete ishuko lya kusangwa kwi Sukulu lya kukansha ababa muli Komiti wa pa Musambo ku Patterson, mu New York. Mwandini, twali-ipakisha ubumi na mapaalo ayengi pa kuba no mupashi wa bumishonari.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 23]

Pa bwinga bwesu, mu 1960

[Icikope pe bula 24]

Mu Uganda, baStanley na baEsinala Makumba balekoselesha sana ulupwa lwesu

[Icikope pe bula 24]

Sara aleingila mu ng’anda ya fyani iya bena mupalamano

[Icikope pe bula 25]

Nalelenga ifikope pa kusambilisha aba pa fishi fya Solomon

[Icikope pe bula 25]

Ukulongana pa fishi fya Solomon Islands ne cilonganino cabelele ukutali

[Icikope pe bula 26]

Ulupwa lwesu pali leelo