Ubumi Bwabo

Ukuteka Umutima Ukwa Bukapepa Kwalingafwa

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA BENJAMIN IKECHUKWU OSUEKE

Ilyo natendeke ukubombesha mu mulimo wa bwina Kristu, tapakokwele natandalile abafyashi bandi ku ng’anda. Lintu fye batata bamwene, banjikete kwi shati no kutendeka ukupunda ati, “Umupuupu!” Babulile ulupanga lwabo no kungumina ku lubali ulwapapaatala. Ilyo baumfwile icongo, abekala mushi bambi balilongene pa ng’anda yesu. Finshi naibile? Lekeni nondolole.

NAFYELWE mu 1930, mu mushi wa Umuariam pa kati ka kapinda ka ku kulyo na kabanga ka Nigeria. Nali ibeli pa bana 7. Nkashi yandi umukalamba afwile lintu ali ne myaka 13. Abafyashi bandi balepepa ku Anglican. Batata bali ni bashibulimi e lyo Bamayo baleshitisha pa matuuka. Bale-enda amakilomita 30 ukuya mu kushita icikopo ca mafuta ayafuma ku fisabo fya tuncindu ku mishiika iyali mupepi no mushi wesu. Balebwela icungulo sana. Lyene lucelocelo ubushiku bwalekonkapo, baleenda amakilometa ukucila 40 ukuyashitisha amafuta kwi tauni lyabelele ku citesheni ce shitima. Nga bapanga icibwesha ilingi line tacalecila pali K714.00. Baleshita ifya kulya fya lupwa no kubwela ubo bwine bushiku. E fyo balecita lyonse mupepi ne myaka 15 mpaka ilyo baafwile mu 1950.

Natendeke ukusambilila mu mushi wine uo naleikalamo pe sukulu lya ba Anglican. Lelo pa kuti mpwishe amasambililo ya ku primari natendeke ukusonkela umuputule mu ng’anda, apalepele nalimo bakilomita 35 ukufuma pa sukulu. Apo abafyashi bandi tabakwete indalama isha kungafwilisha ukutwalilila ukusambilila, natendeke ukufwaya incito. Pa kubalilapo natendeke ukubomba ngo mubomfi wa pa ng’anda  kuli malonda wa pa citesheni ce shitima mu Lagos ku masamba ya Nigeria. Pa numa nabombeele umubomfi wa buteko mu Kaduna ku kapinda ka ku kuso aka Nigeria. Mu Musumba wa Benin, pa kati ka masamba ya Nigeria, nasangile ncito ya bukalaliki kuli Loya na pa numa nabombele incito ya bucibombebombe pa fakitari apo baleputula imbao. Ukufuma kulya naile ku Cameroon mu 1953 ku kwikala no mufyala wandi, uwangafwile ukusanga incito mwi bala lya mitengo. Indalama nalefola pa mweshi shali K42,840.00. Nalebomba fye icibombebombe lelo nali uwa nsansa apo nalekwata ifya kulya ifyalinga.

Kalombalomba Ampeela Icuma ca ku Mupashi

Silvanus Okemiri, umubomfi munandi, ali ni Nte ya kwa Yehova. Alelanda na ine ifyo aishibe pali Baibolo lyonse lintu twalekumpa icani no kucifimba pa mitengo iinono. Nangu cingati nalekutika ku fyo alelanda, nshalecita ifyo alenjeba. Na lyo line ilyo umufyala wandi aishibe ukuti nalebishanya na baNte, alyeseshe sana ukumfuupula. Ansokele ati: “Benji wilatandalila BaOkemiri. Basumina muli Yehova kabili ni bakalombalomba. Onse uubishanya na bo akaba nga bene.”

Ku kwamba kwa 1954, pa numa ya kufilwa ukushipikisha imibele yayafya iya pa Kampani nabwelele ku ng’anda. Pali iyo nshita Icalici lya Anglican lyapampamine sana pa kuti abantu balekonka imibele iisuma. Nalipatile imibele yabipa. Lelo, bwangu bwangu naliselaushiwe ku bumbimunda bwa banandi abo naleya na bo ku calici. Nangu ca kuti baleitunga sana ukuti balekonka amafunde ya mu Baibolo, imibele yabo yalepusana ne fyo basumine. (Mateo 15:8) Libili libili twaleumana na batata, ne ci calengele twilaumfwana. Ubushiku bumo nasukile nafuma pa ng’anda ubushiku.

Nakuukile ku Omoba, itauni ilinono ilyabelele ku citesheni ce shitima. Kulya kabili nakumene ne Nte sha kwa Yehova. Priscilla Isiocha, uo naishibile ku mushi ku mwesu, ampeele ututabo twaleti “This Good News of the Kingdom” na After Armageddon—God’s New World. * Nalitubelengele tonse fye kabili nalishininwe ukuti nalisangile icine. Mu calici lyesu tatwalesambilila Baibolo; twalelanda fye pa ntambi. Lelo impapulo sha baNte libili libili shalelanda ifyaba mu Baibolo.

Umweshi umo pa numa, naipwishe Munyina na Nkashi Isiocha ubushiku balelongana. Ilyo nasangilwe ku kulongana kwa Nte sha kwa Yehova umuku wa kubalilapo, nshaumfwilepo nangu cimo. Icipande ca mu Lupungu lwa kwa Kalinda ico balesambililapo calelanda pa kusansa kwa kwa ‘Goge wa ku Magoge,’ ukwalumbulwa mwi buuku lya kusesema ilya kwa Esekiele. (Esekiele 38:1, 2) Nshaishibe amashiwi ayengi ayo balebomfya, lelo nalitemenwe ifyo bampokelele mu nsansa ica kuti napingwilepo ukuyalongana na kabili umulungu wakonkelepo. Ilyo nasangilwe ku kulongana umuku wa bubili, naumfwile balanda pa kushimikila. E co naipwishe Priscilla ubushiku baleya mu kushimikila. Pa Mulungu ilyo nasangilweko umuku wa butatu, naile nabo ninsenda na Baibolo iinono. Nshakwete impapulo sha Baibolo nelyo icola ica kuya na co mu kushimikila. Na lyo line, nasangwike kasabankanya wa Bufumu kabili nalitumine na lipoti ya fyo nabombele pa mpela ya uyo wine mweshi!

Takuli uwasambilile Baibolo na ine, lelo lyonse lintu naletandalila Munyina na Nkashi Isiocha, nalesambilila amashiwi ya citetekelo na ya kukoselesha ukufuma mu Malembo kabili nalepokako ne mpapulo sha Baibolo. Pa December 11, 1954, pe bungano lya citungu mu Aba, nalangile ukuipeela kwandi kuli Yehova pa kubatishiwa mu menshi. Umufyala wandi uo naleikala nankwe kabili uo nalebombela, alekele  ukumpeela ifya kulya no kunsambilisha kabili tampeeleko indalama nangu shimo pa milimo yonse iyo namubombele. Lelo nshamupatile; nalitashishe fye apo nali cibusa wa kwa Lesa. Ici calinsansamwishe kabili nshali uwasakamikwa. BaNte ba kulya balengafwa. Munyina na Nkashi Isiocha balempeele fya kulya, na bambi bankongweshe indalama pa kuti ningatendeka incito iishacindeme sana. Pa kati ka 1955, nashitile incinga iyabomfiwapo, kabili mu March 1956, natendeke bupainiya bwa nshita yonse. Lyene bwangu bwangu nalipile imisha nakwete. Icibwesha ico nalesanga mu kushitisha cali icinono, lelo nomba naleikalila. Ifyo Yehova alempeela fyalikumanine.

“Ukwiba” Abaice Bandi

Lintu fye nakwete ing’anda, ifyo nalefwaisha ukucita kwafwa abaice bandi lwa ku mupashi. Batata balinkenye ukube Nte pa mulandu wa kuti bali ne mpatila no mutunganya sana. Nali no kwafwa shani abaice bandi ukusambilila icine ca mu Baibolo? Naipwishe batata ukuti ndesungako munyinane Ernest, e co Batata balisumine ukuti ndeikala nankwe. Bwangu bwangu, Ernest alisambilile icine no kubatishiwa mu 1956. Ukwaluka kwakwe kwalengele ukuti batata bacilileko ukukaanya. Na lyo line, nkashi yandi uwali uwaupwa na o asambilile icine pamo no mwina mwakwe. Lintu natantike ukuti nkashi yandi uwalenga bubili, Felicia, akese mu kwikala na ine lintu baisele isukulu, Batata balishimunwike pa kusumina. Tapakokwele, Felicia alibatishiwe no kube Nte ya kwa Yehova.

Mu 1959, naile ku ng’anda ku kuyabuula nkashi yandi uwalenga butatu, Bernice, pa kuti bekale na Ernest. Cali ni pali iyi nshita e lyo Batata bansanshile ukutunga ukuti naleiba abana babo. Tabaumfwikishe ukuti aba bana balipingwilepo pa lwabo ukubombela Yehova. Batata balilapile ukuti tabakasuminishe Bernice ukwisa mu kwikala na ine. Lelo ukuboko kwa kwa Yehova takwaipipe, pantu umwaka wine uwakokelepo, Bernice aishiletushisha kuli Ernest lintu baisele isukulu. Nga filya fine cali ku nkashi shakwe shimbi, asambilile cine no kubatishiwa.

‘Ukusambilila Inkaama’

Mu September 1957, natendeke ukubomba bupainiya bwaibela, ukubomba amaawala 150 mu mulimo wa kushimikila cila mweshi. Umubomfi munandi, Sunday Irogbelachi, na ine twabombele pamo mu ncende iikalamba iya mu Akpu-na-abuo, Etche. Pa kulongana kwa muputule ukwa kubalilapo uko twasangilweko ilyo twali kulya, abantu 13 ukufuma kwi bumba lyesu balibatishiwe. Ifyo twaba aba nsansa ukumona ukuti muli ilya ncende mwaliba ifilonganino 20!

Mu 1958, naishibene na Christiana Azuike, painiya wa nshita yonse uwalelongana ku Cilonganino ca Aba East. Nakumbilwe ukupimpa kwakwe, kabili mu December ulya wine mwaka, twalyupene. Ku kutampa kwa 1959, bansontele ukubomba umulimo wa kwenda, ukutandalila no kukosha bamunyinefwe ba ku mupashi mu filonganino. Ukutula lilya ukufika mu 1972, ine no mwina mwandi twatandalile ifilonganino fya bantu ba kwa Yehova mupepi na fyonse ifyali ku kabanga na pa kati ka masamba ya Nigeria.

Ifilonganino fyalitalukene sana kabili twalebomfya sana incinga pa kwenda. Lintu twalebombela ifilonganino mu matauni ayakalamba, bamunyinefwe balefwaya motoka wa kulipila uwa kututwala ku cilonganino calekonkapo. Inshita shimo imiputule twalesendama tayalekwata palafu kabili panshi baleshingulapo fye. Twalesendama pa busanshi ubwapangilwe na mabuula ayafumine ku miti ya tuncindu. Pa busanshi limo balebikapo icani e lyo babikapo ne mpasa; lelo pambi tapaleba nangu cimo. Takwali ubwafya bwa kusanga ifya kulya ifisuma kabili ifingi. Apo twalisambilile kale ifya kuba abatekanya ku finono ifyo twakwete, twaleipakisha ifya kulya fyonse ifyo baletupekanishisha kabili bashibweni baletasha. Pali ilya nshita mu matauni yamo tamwaleba malaiti, e co lyonse twalesenda ilaiti ilya mafuta. Twaliipakishe utushita utwingi ne filonganino te mulandu ne mibele iyayafya.

Muli iyo myaka twalyumfwikishe ukucindama kwa kusoka kwa mutumwa Paulo ukwa kuti: “Pa kuba ne fya kulya ne fya kufwala no mwa kwikala, tuteke imitima kuli ifi fintu.” (1 Timote 6:8) Mu mafya, Paulo asambilile inkaama iyamwafwile ukuba uwatekanya. Cinshi  cali iyo nkaama? Alondolwele ukuti: “Cine cine nalishiba ifya kwikala ilyo nkwete ifinono, nalishiba ne fya kwikala ilyo nkwete ifyapaka. Muli fyonse na mu mibele yonse nalisambilila inkaama ya kwikuta no kuba ne nsala, iya kukwata ifingi ne ya kubulwa.” Twasambilile iyo nkaama na ifwe bene. Paulo na kabili atile: “Muli fyonse ndi no bukose mu ulenkosha [Lesa].” (Abena Filipi 4:12, 13) Ifyo ayo mashiwi yali aya cine kuli ifwe! Twali abatekanya ku fyo twakwete, kabili twapeelwe imilimo iingi iya Bwina Kristu iyaletukuulilila kabili tatwalesakamikwa.

Ukubombela Ifilonganino Pamo no Lupwa

Ku kupwa kwa 1959, ibeli lyesu Joel, alifyelwe kabili mu 1962, umwana umwaume Samuel alifyelwe. Ine na Christiana pamo na bana besu twalitwalilile mu mulimo wa kwenda, ukutandalila ifilonganino. Mu 1967, inkondo ya bana calo mu Nigeria mu kupumikisha yalitendeke. Amasukulu yaliiseelwe pa mulandu wa kuti indeke isha balwani shalitwalilile ukusansa. Umwina mwandi ali ni kafundisha lintu talatendeka ukubomba na ine mu mulimo wa kwenda. E co ilyo kwali nkondo, alesambilisha abana pa ng’anda. Lintu Samuel ali fye ne myaka 6, asambilile ukubelenga no kulemba. Ilyo atendeke isukulu pa numa ya nkondo, alicilile abanankwe, ali ngo uli mu gradi 3.

Pali ilya nshita, ilyo twali mu mulimo wa kwenda, tatwaishibe mu kukumanina ubwafya bwali mu kukusha abana. Lelo lintu twatendeke ukubomba nga bapainiya baibela mu 1972, twalinonkelemo sana. Ici calengele ukuti tube pa ncende imo pa kuti tusakamane ulupwa bwino lwa ku mupashi. Lintu fye abana bali abaice twalebasambilisha ubucindami bwa kuba abatekanya muli bukapepa. Mu 1973, Samuel alibatishiwe, kabili muli ulya wine mwaka Joel atendeke bupainiya bwa nshita yonse. Abana besu bonse babili balyupa abanakashi ba Bwina Kristu kabili nomba balekusha indupwa shabo mu cine.

Amacushi ya Nkondo ya Bana Calo

Ilyo inkondo ya bana calo yatendeke, nalebombela icilonganino mu Onitsha pamo nga kangalila wa muputule, pamo no mukashi wandi na bana. Ilya nkondo yatulengele fye ukumona bucafye ubwaba mu kutuulika ifyuma nelyo ukufitetekela. Nalimwene uko abantu balebutuka pa kuti baipusushe—ukusha ifyuma fyabo ifyacindama mu misebo.

Ilyo inkondo yacilileko abaume bonse aba maka babapatikishe ukwingila ubushilika. Bamunyina abengi abakeene ukwingila ubushilika balibacushishe icabipisha. Tatwakwete ubuntungwa bwa kwenda. Ukucepelwa kwa fya kulya kwalengele kube icimfulunganya mu calo. Umutengo wa kalundwe uwalefina amagramu 500, walininine ukufuma pali K333.20 ukufika ku K66,640.00 kabili kapu wa mucele alininine ukufuma pali K38,080.00 ukufika pali K199,920.00. Umukaka, baata na shuga fyalilekele ukumoneka. Pa kuti tupusuke ku nsala, twaletwa popo ibishi no kuisakaanya no bunga bwa kalundwe ubunono. Twalelya na makanta, ifipapa fya kalundwe, umulembwe wa mafulaushi, imisanse—na mabuula yonse ayo twingasanga. Inama yali iya mutengo, e co naleikata ba malinso pa kuti abana balye. Lelo, te mulandu ne fyo ifintu fyabipile Yehova lyonse aletupekanishisha.

Na lyo line ubusanso bwaliko sana mu nshita ya nkondo, kupuswa ifya ku mupashi. Bamunyina abengi balifulumwike ukufuma mu ncende  umwali inkondo no kuya mu mpanga nelyo ku mishi imbi, kabili ilyo balebutuka, balilufishe mpapulo sha Baibolo ishingi sana. Ukulunda pali co, abashilika ba buteko balecilikila impapulo sha Baibolo ukwingila mu Biafran. Nangu cingatila ifilonganino ifingi fyale-esha ukulongana, bamunyina baliculile lwa ku mupashi pantu takwali ubutungulushi ukufuma kwi ofeshi lya musambo.

Ukulwisha Insala ya ku Mupashi

Bakangalila benda balyeseshe na maka yabo yonse ukutwalilila na mapekanyo ya kutandalila icilonganino cimo na cimo. Apo bamunyina abengi balifulumwike ukufuma mu matauni, naile ndebafwaya konse uko bengasangwa. Inshita imo nashile umwina mwi mwandi na bana pa ncende apashali busanso no kwenda neka imilungu 6, ukutandalila imishi iyalekanalekana ne mpanga shimo mu kufwaya bamunyina.

Ilyo nalebombela icilonganino pa Ogbunka, naumfwile ukuti kwali ibumba ilikalamba ilya ba Nte mu ncende ya Isuochi mu citungu ca Okigwe. E co nalaishe umo ukuyaeba bamunyina ba kuli ilya ncende ukulongana mwi bala lya miti ya cashew ilyabela mu mushi wa Umuaku. Ine na munyina wa cikalamba twacofele incinga amakilomita 15 ukuya kuli ilya ncende, uko ba Nte 200 ukubikapo abanakashi na bana balongene. Nkashi painiya, alingafwile ukusanga ibumba na limbi ilya baNte abali mupepi na 100, ababutukile mu mpanga mu Lomara.

Lawrence Ugwuegbu ali ni umo uwa bamunyina bakosa uwaleikala mwi tauni lya Owerri umwali sana inkondo. Anjebele ukuti mu ncende ya Ohaji mwali baNte abengi. Apo abashilika bali muli ilya ncende, bamunyina tabali no buntungwa bwa kwenda. Ifwe babili twacofele incinga ubushiku ku kuyakumanya Inte 120 ishali mu mushi wa bamunyina. Twabomfeshe ilyo shuko kabili ku kutandalila baNte bambi ababeleme.

Munyina Isaac Nwagwu abikile ubumi bwakwe mu kapoosa mweo pa kungafwa ukufwaya bamunyina bambi abasalangene. Ansendele mu bwato ukwabuka Umumana wa Otamiri ku kuyakumanya baNte 150 abalongene mu Egbu-Etche. Munyina umo kulya apundile ukuti: “Buno bushiku e bushiku busuma mu bumi bwandi! Nshabalile ntontonkanya ukuti nkamonapo kangalila wa muputule na kabili. Nga nafwa ilyo iyi nkondo icilipo, cili fye bwino.”

Nali no mwenso wa kuti napamo balampatikisha ukwingila mu nkondo, lelo lyonse Yehova alencingilila. Bushiku bumo ilyo nalebwelelamo ku ng’anda pa numa ya kukumana na bamunyina abali mupepi na 250, ibumba lya bashilika lyalinjiminike pa ncende apo bacilike umusebo. Banjipwishe ati: “Mulandu nshi iwe ushaingilila ubushilika?” Nabebele kuti nali mishonari uwaleshimikila Ubufumu bwa kwa Lesa. Nailwike ukuti balefwaya sana ukunjikata. Pa numa ye pepo ilipi ilya mu mutalalila, nalandile ku mukalamba wa bashilika ukuti: “Napaapaata ndekeniko.” Alimpapwishe ilyo atile, “Bushe watila tukulekeko?” Natile , “Ee ndekeniko.” Atile, “Uli muntungwa kuti waya.” Takuli nangu umo umushilika uwalandile icili conse.—Amalumbo 65:1, 2

Ukuteka Umutima Kwaleta Amapaalo na Yambi

Ilyo inkondo yapwile mu 1970, natwalilile ukubomba nga kangalila wa muputuule.  Cali lipaalo ukuteyanyako bwino ifilonganino. Pa numa, ine na Christiana twabombele bupainiya bwaibela ukufika mu 1976, lintu nasontelwe ukuba kangalila wa muputuule na kabili. Mu kati ka uyo wine mwaka, bansontele ukubomba mu citungu. Imyaka 7 pa numa, ine no mwina mwandi balitwitile ku kuyabombela pe ofesi lya musambo ilya Nte sha kwa Yehova mu Nigeria, apo twaba na nomba. Tulakoleseleshiwa sana ukumona bamunyina na bankashi na kabili pano pa ofesi abo twakumenye pa nshita shimbi fye e lyo na lintu kwali inkondo ya bana calo. Aba bacili balebombela Yehova mu busumino.

Pa myaka yonse iyi, Christiana alingafwa sana kabili aba ni cibusa wandi uwa cishinka. Te mulandu no kulwala uko ashipikisha ukutula mu 1978, icitetekelo cakwe no mupampamina fyalingafwa ukutwalilila muli uyu mulimo. Twalimona ukuti ifyalandile kemba wa malumbo fya cine. Atile: “Yehova amutungilila pa busanshi bwa kutembuka.”—Amalumbo 41:3

Nga natontonkanya pali iyi myaka yonse iyo naba mu mulimo wa kwa Lesa, ndatasha Yehova icine cine pa mapaalo yakwe ayashaiwamina. Kuti natila naliba ne nsansa ishingi pa kuba uwatekanya ku fyo Yehova ampeela. Insansa nkwata pa kumona abaice bandi, abana bandi pamo na bakashi babo na bana bonse balebombela Yehova pamo na ine no mwina mwandi, shaba lipaalo ilishaikulila. Yehova alimpeela ifingi mu bumi ifyo njipakisha. Nalikwata fyonse ifyo mfwaya.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 27]

Amapekanyo ya pa Nshita Yalinga Ya-afwa Aba Bwananyina

Pa kati ka myaka ya ba1960, impatila yali pa mishobo ya ku kapinda ka ku kuso ne ya ku kabanga ka Nigeria yaletele ifimfulunganya, ukupondoka, ukubuulwe funde no lukakaala. Ifi fyonse fyaletele ubwafya ubukalamba pa Nte sha kwa Yehova, abapampamine pa kukanaitumpa mu kukansana. Bamunyinefwe mupepi na 20 balipaiwe. Abengi balilofeshe ifyuma fyabo fyonse.

Pa May 30, 1967, abantu abekala mu fitungu fya ku kabanga ka Nigeria balifumineko kuli aka kabungwe no kupanga Ubuteko bwa Biafra. Abashilika balikolongene no kucilikila aba ku Biafra. Inkondo yabipisha iya bana calo umwali ukusumya sana umulopa yalimine.

Inte sha kwa Yehova mu Biafran shali no kulasanswa pa mulandu wa kukanaitumpa mu fya calo. Amanyushipepala yasabankenye ifyebo fyabipa sana ifyalekoselesha icintubwingi ukulwisha Inte sha kwa Yehova. Lelo Yehova ashininkishe ukuti ababomfi bakwe bapokelela ica kulya ca ku mupashi. Acitile shani ifyo?

Ku kwamba kwa 1968, umubomfi wa buteko alituminwe ukuyabombela mu Bulaya na umbi atuminwe ukubombela pa cibansa ca ndeke mu Biafran. Bonse aba bali ni baNte. Bonse babili balebombela ku mipaka kabili Biafra yali e nshila fye yeka iyalebomfiwa ukuya ku fyalo fimbi. Aba ba Nte babili baliipeleshe ukubomba umulimo uwalimo busanso uwa kuleta ica kulya ca ku mupashi mu Biafra. Balyafwile na kabili ukuleta ifya kukumbusuka kuli bamunyina abalecula. Aba bamunyina babili balitwalilile ukubomba uyu mulimo wacindama pa nshita yonse ilyo kwali nkondo, iyapwile mu 1970. Munyina umo pa numa atile, “Uku kutantika takwali kwa bantunse.”

[Icikope pe bula 23]

Mu 1956

[Icikope pe bula 25]

Mu 1965, tuli na bana besu, Joel na Samuel

[Icikope pe bula 26]

Mwandini lipaalo ukubombela Yehova pamo no lupwa!

[Icikope pe bula 27]

Pali leelo, ine na Christiana tubombela pe ofesi lya musambo mu Nigeria