Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mwi Buuku lya Ukufuma
Icebo ca kwa Yehova ca Mweo
Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mwi Buuku lya Ukufuma
IBUUKU lya Ukufuma lilanda pa lyashi lya cine cine ilya kulubulwa kwa bantu abo ‘bacululwishe.’ (Ukufuma 1:13) Na kabili ili lyashi lisuma lilanda pa fyo uluko lumo lwatendeke. Ifipesha mano ifya maka, amafunde yashaiwamina no kukuule hema fyaba pa fintu fyawamisha ifyalandwapo muli ili buuku. Ifi e fyaba mwi buuku lya Ukufuma.
Ibuuku lya Ukufuma, ilyalembelwe na Mose, kasesema umuHebere, lilanda pa fyacitikile abena Israele mu myaka 145, ukutula apo Yosefe afwilile mu 1657 B.C.E. ukufika pa nshita bapwishishe ukukuula ihema mu 1512 B.C.E. Lelo ili buuku talilanda fye pa fyacitike kale. Lyaba lubali lwa cebo ca kwa Lesa, nelyo ubukombe, ku bantunse. Kanshi, ili buuku ‘lya mweo, kabili lyaliluma.’ (AbaHebere 4:12) E mulandu wine lyabela ilya kunonsha kuli ifwe.
“LESA AUMFWILE UKUTETA KWABO”
Abana ba kwa Yakobo abaleikala mu Egupti bafula ica kuti imfumu yabikako ifunde lya kubacita abasha. Farao na kabili abikako icipope ca kwipaya utunya utwaume tonse utulefyalwa ku bena Israele. Uwapusuka iyi mfwa mwana wa myeshi itatu, Mose, uwabuulwa ku kuba umwana wa mwana mwanakashi wa kwa Farao. Nangu ca kuti akushiwa mu ng’anda ya mfumu, ilyo afika imyaka 40, Mose atungilila abantu bakwe no kwipaya umwina Egupti. (Imilimo 7:23, 24) Ilyo bamukunkunika, abutukila ku Midiani. Kulya aupa no kuba kacema. Pa cimpusa calepya no mulilo, Yehova aeba Mose ukubwelelamo ku Egupti ku kufumya abena Israele mu busha. Aarone, munyina kwa Mose, asontwa ukuba uwa kumulandilako.
Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:
3:1—Bushe ninshi Yetro balemwitila ati shimapepo? Kale sana umutwe wa lupwa alebomba nga shimapepo pa lupwa lwakwe. Yetro afwile ali mutwe wa lupwa lwa bena Midiani. Apo abena Midiani batuntwike kuli Abrahamu muli Ketura, nalimo balishibe ifyalecitwa pa kupepa Yehova.—Ukutendeka 25:1, 2.
4:11—Bushe ni mu nshila Yehova ‘acitila cibulu, napamo nkomamatwi’? Nangu ca kuti Yehova alilengelepo bamo ukupofula nelyo ukuba bacibulu, te ulenga abantu ukuba bacibulu nelyo impofu. (Ukutendeka 19:11; Luka 1:20-22, 62-64) Icilenga kukaanapwililika. (Yobo 14:4; Abena Roma 5:12) Apo Lesa alisuminisha ukuti cilebe fi, kuti atila e ‘wacitile’ bacibulu, bankomamatwi ne mpofu.
4:16—Bushe ni mu nshila nshi Mose ali no ‘kubela Lesa’ kuli Aarone? Mose aali mwiminishi wa kwa Lesa. Kanshi, Mose ‘aali Lesa’ kuli Aarone, uwalemulandilako.
Ifyo Twingasambililako:
1:7, 14. Yehova aaleafwa abantu bakwe ilyo balebacusha mu Egupti. Ne leelo line alaafwa Inte shakwe, nangu fye ni lintu balepakaswa icabipisha.
1:17-21. Yehova atwibukishisha “ku busuma!”—Nehemia 13:31.
3:7-10. Yehova alomfwa ukukuuta kwa bantu bakwe.
3:14. Yehova tafilwa ukufishapo ubufwayo bwakwe. Kanshi kuti twacetekela ukuti akafishapo ifyo twasubila ifyalembwa mu Baibolo.
4:10, 13. Mose taicetekele ukutila kuti alanda bwino nangu ni lintu Lesa amwebele ukuti ali no kumwafwa. E ico, alombele Lesa ukuti atume umbi ukuyalanda na Farao. Lelo, Yehova alimubomfeshe kabili amupeele amano na maka aya kupwishishisha umulimo wakwe. Kanshi natushintilile pali Yehova no kubomba umulimo wesu uwa kushimikila no kusambilisha, ukucila ukulalolesha sana pa bunake bwesu.—Mateo 24:14; 28:19, 20.
IFIPESHA AMANO FYA MAKA FYALENGA UKUTI BALUBUKE
Mose na Aarone baya kuli Farao, balelomba ukuti aleke abena Israele bayesefya umutebeto kuli Yehova mu matololo. Imfumu ya bena Egupti yakaaninina fye. Yehova abomfya Mose ukuleta ifinkunka. Pa numa ya cinkunka calenga 10, e lyo Farao aleka abena Israele ukuya. Lelo, tapakokwele wene no mulalo wakwe uwa bashilika basupila abena Israele. Lelo Yehova aisula inshila ya kufyukilamo pali Bemba Wakashika no kupususha abantu bakwe. Abena Egupti abalebasupila banwena ilyo amenshi yabafimbilikisha.
Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:
6:3—Bushe ni mu nshila nshi umo ishina lya kwa Lesa lishaishibikilwe kuli Abrahamu, Isaki, na Yakobo? Ifi fikolwe fyalebomfya ishina lya kwa Lesa no kupokelela amalayo ukufuma kuli Yehova. Lelo, tabaishibe Yehova ngo walengele ayo malayo ukufishiwapo.—Ukutendeka 12:1, 2; 15:7, 13-16; 26:24; 28:10-15.
7:1—Bushe Mose aishileba shani “umulungu kuli Farao”? Lesa alipeele Mose amaka no bulashi pali Farao. E mulandu wine Mose ashaletiinina ilya mfumu.
7:22—Bushe ni kwi bashimapepo abena Egupti bafumishe amenshi ayasha-alwike umulopa? Limbi babomfeshe amenshi ayo batapile mu Mumana wa Naelo ilyo ici cinkunka cishilacitika. Kabili, nalimo amenshi yasha-alwike umulopa yalesangwa nga baimba ifishima mu mushili wa mutonshi mupepi no Mumana wa Naelo.—Ukufuma 7:24.
8:26, 27—Mulandu nshi Mose asosele ati amalambo ya bena Israele yali no kuba “ica muselu ca bena Egupti”? Inama ishingi kabili ishalekanalekana baleshipepa mu Egupti. Kanshi ukulumbula amalambo kwalengele Farao amone umulandu Mose akoselepo ukuti abena Israele basuminishiwe ukufuma mu Egupti no kuyapeela ilambo kuli Yehova.
12:29—Bushe ni bani balemonwa nga mabeli? Baume fye e balemonwa nga mabeli. (Impendwa 3:40-51) Farao, uwali ibeli, taipaiwe pantu ali-ikwatile ulupwa lwakwe. Te mutwe wa lupwa lelo libeli lya mu lupwa e lyafwile mu cinkunka calenga 10.
12:40—Bushe myaka inga abena Israele baikele mu Egupti? Imyaka 430 iyalandwapo pano, ciputulwa ca nshita ico abana ba kwa Israele baikele mu calo ca Egupti na mu calo ca Kanani. Abrahamu uwali ne myaka 75, ayabwike Umumana wa Yufrate mu 1943 B.C.E. lintu aleya ku Kanaani. (Ukutendeka 12:4) Ukutula lilya ukufika na pa nshita Yakobo, uwali ne myaka 130, aingile mu Egupti, papitile imyaka 215. (Ukutendeka 21:5; 25:26; 47:9) Ici cilelangilila ukuti mu Egupti na mo, abena Israele baikelemo imyaka 215.
15:8—Bushe amenshi “yatikama” aya muli Bemba Wakashika yali menshi makasa? Ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa ati ‘ukutikama’ na kabili lilapilibula ukucepa. Pali Yobo 10:10, ishiwi limo line lyalibomfiwa ukulosha ku mukaka uuleya ulesasa. E co, amenshi yatikama tayali menshi makasa. Nga ca kuti “umwela uwakosa” uwalumbulwa pa Ukufuma 14:21 wali uwatalala ica kuti walenga amenshi ukusanguka amenshi makasa, ukwabula no kutwishika, nga balilandapo ukuti walitalele sana. Apo tapali icalemoneka, icacilikile amenshi pa kuti tayabafimbilikishe, amenshi yalemoneka kwati nayatikama, nelyo nayakosa.
Ifyo Twingasambililako:
7:14–12:30. Ifinkunka 10 tafyaicitikile fye. Fyalisobelwe kabili fyacitike fye nga filya fine fyasobelwe. Mwandini filya finkunka 10 filalangilila amaka Kalenga akwata pa menshi, pa lubuuto lwa kasuba, pa tushishi, pa nama, na pa bantu! Ifinkunka na kabili filangilila ukuti Lesa kuti acingilila abamupepa ku tuyofi uto engaleta pa balwani bakwe.
11:2; 12:36. Yehova alapaala abantu bakwe. Ukwabula no kutwishika Yehova alishininkishe ukuti abena Israele nomba balipeelwe ifilambu ifya milimo babombele mu Egupti. Ilyo baingile mu Egupti bali bantungwa, tabali bankole pa kuti babacite abasha.
14:30. Kuti twacetekela ukuti Yehova akalubula abamupepa mu “bucushi bukalamba” ubuleisa.—Mateo 24:20-22; Ukusokolola 7:9, 14.
YEHOVA ATEYANYA ULUKO ULO ATEKAPO
Imyeshi itatu pa numa ya kulubulwa ukufuma mu Egupti, abena Israele bacite nkambi pa Lupili lwa Sinai. Palya bapokelela Amafunde Ikumi na mafunde yambi, bapangana icipingo na Yehova, kabili baba uluko ulo Lesa atekapo nge mfumu. Mose aikala inshiku 40 pa lupili, alepoka amafundisho pa lwa kupepa kwa cine na pa lwa kukuula ihema lya kwa Yehova, e kutila itempele ilya kukuusha. Ilyo ifi filecitika, abena Israele bapanga umutepa wa ng’ombe kabili balaupepa. Lintu Mose atentemuka pa lupili, amona icilecitika kabili akalipa ica kuti atoba ne fipampa fya mabwe fibili ifyo Lesa amupeele. Pa numa ya kukanda incitatubi, anina pa lupili na kabili no kupoka ifipampa fya mabwe fimbi fibili. Ilyo fye Mose abwela, batendeka ukukuula ihema. Lintu fye umwaka wapwile ukutula apo abena Israele balubwilwe, ili hema lishaiwamina ne fya mu kati fyonse fyapwishishiwa no kwimikwa. Kabili Yehova aisushamo ubukata bwakwe.
Amasuko ku mepusho ya mu Baibolo:
20:5—Ni mu nshila Yehova ‘alingulwila amampuulu ya bashibo’ pa ba nkulo sha ku ntanshi? Ilyo umuntu akula, apingwilwa pa mibele yakwe na pa fyo umwine acita. Lelo ilyo uluko lwa bena Israele lwa-alukile ku kupepa utulubi, lwalecula pali ici ku nkulo ne nkulo. Nangu fye bena Israele ba busumino na bo baleculilamo pantu imipepele yabipa iya lulya luko yalelenga cilebafya ukutwalilila aba bucishinka.
23:19; 34:26—Bushe ifunde lya kuti wilaipikila akana ka mbushi mwi shiba lya kwa nyina lyalolele mwi? Nga fintu cashimikwa, ukwipikila akana (ka mbushi nelyo inama imbi) mwi shiba lya kwa nyina kwali kusefya kwa cisenshi uko balecita pa kuti imfula ingaloka. Apo akana kashintilila sana pe shiba lya kwa nyina, ukukepika mwi shiba lya kwa nyina kuti kwaba bunkalwe. Ili funde lyaleafwa abantu ba kwa Lesa ukwishiba ukuti balekabila ukuba ne cikuuku.
23:20-23—Bushe malaika walandwapo apa ali ni nani, kabili ni mu nshila nshi ishina lya kwa Yehova ‘lyabelele mu nda yakwe’? Uyu malaika afwile ali ni Yesu ilyo ashilaisaba umuntu. Alibomfiwe ukutungulula abena Israele ku Calo Calaiwe. (1 Abena Korinti 10:1-4) Ishina lya kwa Yehova lyaba “mu nda yakwe” pantu Yesu e mukalamba uusumbula no kushisha ishina lya kwa Wishi.
32:1-8, 25-35—Cinshi ico Aarone bashamukandile ilyo apangile umutepa wa ng’ombe? Aarone tasuminishe abantu ukupepa akalubi. Pa numa, aali pamo na bena Lebi abali ku lubali lwa kwa Lesa kabili alekanya abantu abalelwisha Mose. Ilyo incitatubi shaipaiwe, Mose acinkwileko abantu ukuti balibembwike apakalamba, ukulangilila ukuti Yehova abelele bambi inkumbu kumo na Aarone wine.
33:11, 20—Ni mu nshila nshi Lesa na Mose ‘baleloshanya amenso’ pa kulanda? Aya mashiwi yalosha ku kulanshanya kwa pa mutima ukwa bantu fye babili. Mose alelanda no mwiminishi wa kwa Lesa no kupokelela amafunde ukufuma kuli Yehova ukupitila muli wene. Lelo Mose tamwene Yehova, pantu ‘umuntunse teti amone Lesa no kuba no mweo.’ Na kuba, te Yehova umwine walelanda na Mose. Pa Abena Galatia 3:19 patila amafunde “yapeelelwe muli bamalaika mu minwe ya kwa kawikishanya.”
Ifyo Twingasambililako:
15:25; 16:12. Yehova alasakamana abantu bakwe.
18:21. Abaume abasalwa ukuba bakangalila mu cilonganino ca Bwina Kristu na bo bafwile ukuba abalinga ukubomba uyu mulimo, abatiina Lesa, abacetekelwa, kabili ababula bukaitemwe.
20:1–23:33. Yehova e walinga sana ukupeela abantu Amafunde. Ilyo abena Israele baleumfwila amafunde yakwe, balemupepa bwino bwino kabili balesekelela. Na leelo Yehova alikwata ukuteyanya kwakwe. Ukuumfwila kwene kulatuletela insansa kabili tulacingililwa.
Ifyo Ifi Fyebo Fyacindama Kuli Ifwe
Finshi ibuuku lya Ukufuma litweba pali Yehova? Lilangilila ukuti mu kutemwa Yehova Alapeela abantu ifyo bafwaya, ni Kalubula uushingalinganishiwako, kabili Uufishapo ubufwayo bwakwe. Na kabili limulangilila ukuti ni Lesa uuteyanya bwino abantu bakwe.
Ilyo mulebelenga Baibolo cila mulungu ku kupekanishisha Isukulu lya Butumikishi Ilya Bulesa, ifyo mukasambilila mwi buuku lya Ukufuma ukwabula no kutwishika fikamufika pa mutima. Nga mwabelenga pa tumitwe tuleti “Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo,” mukomfwikisha sana ifikomo fimo ifyakosa ifyaba mu Baibolo. Ifyebo fili pa tumitwe tuleti “Ifyo Twingasambililako” fikamwafwa ukumona ifyo mwinganonkelamo mu kubelenga Baibolo ukwa uyo mulungu.
[Icikope pe bula 24, 25]
Yehova atumine Mose uwafuuka ukufumya abena Israele mu busha
[Icikope pe bula 25]
Ifinkunka 10 fyalelangilila ifyo Kalenga akwata amaka pa menshi, pa lubuuto lwa kasuba, pa tushishi, pa nama, na pa bantu
[Icikope pe bula 26, 27]
Ukubomfya Mose, Yehova ateyenye abena Israele ukuba uluko lwakwe