“Baile mu Bwato ku Kupro”

IFI e fyo ibuuku lya Imilimo litendeka ukushimika pa fyo bamishonari Abena Kristu babombele ilyo baile ku Kupro mupepi na 47 C.E. Aba bamishonari ni Paulo, Barnaba, na Yohane Marko. (Imilimo 13:4) Ilya nshita Kupro e ncende yalumbwike sana ku kabanga ka Mediterranean kwati fye fintu yalumbuka ne leelo.

Abena Roma balekumbwa Kupro, kabili bali-ipokele no kwamba ukuteeka mu 58 B.C.E. Ilyo abena Roma bashilapoka Kupro, kwali abengi abatekele cilya cishi. Abena Foinike, abaGriki, abena Asiria, abena Persia, na bena Egupti bonse balitekelepo Kupro. Abalelwa inkondo baleti sha mushilo, Abena German baikele mu Roma, na bena Italy baikele mu citungu ca Venice baileko pa kati ka 500 na 1500, e lyo pakonkele abena Turkey. Mu 1914 abena Britain bapokele icishi ca Kupro no kutendeka ukuteeka mpaka fye ilyo capokele ubuntungwa mu 1960.

Pali nomba icishi ca Kupro cimwena indalama mu batandashi bayako, lelo mu nshita ya kwa Paulo, mu Kupro mwali ifintu ifingi ifyo abena Roma babomfeshe ku kunonsha umusumba wa Roma. Umukuba wasangilwe akale sana, kabili catunganishiwa ukuti ukutula apo abena Roma batendekele ukuteeka ukufika napo balekele, baengulwile amatani ya mukuba 250,000. Lelo, akampani ka mukuba kakufishe imitengo yafumba iyo balefumyako inkuni  sha kwengulwila umukuba. Ilyo Paulo aile kulya asangile imitengo iingi yaliloba.

Ilyo Abena Roma Baleteka Kupro

Icitabo ca Encyclopædia Britannica catila Julius Caesar apeele Kupro ku bena Egupti kabili, ilyo afwile, Mark Antony nankwe acitile cimo cine. Lelo, mu bufumu bwa kwa Augusti, icishi cabwelele ku bena Roma, kabili nga fintu Luka, kalemba we buuku lya Imilimo asosele bwino bwino, umulaashi wabikilwepo na Roma e watendeke ukuteeka icishi. Sergi Pauli e wali umulaashi ilyo Paulo ashimike imbila nsuma kulya.—Imilimo 13:7.

Icipangano ca mutende ico baletila Pax Romana, icapangilwe na bena Roma, cakomaile pa kulundulula imikoti no twampani twa mu Kupro pa kuti ubunonshi bukule. Indalama shimbi shalefuma ku bashilika ba ciRoma abo babikile kulya, kabili shimbi shalefuma ku baleya ku kucindika Aphrodite, umulungu uwanakashi uwali pali cilya cishi. E ico ishi ndalama shalengele kube imisebo ipya, ifyabu, ne fikuulwa fya cintubwingi ifyayemba. Ululimi lwa ciGriki lwatwalilile ukuba ululimi lukalamba, kabili abantu abengi balepepa kateeka wa ciRoma e lyo na Aphrodite, Apolo, na Seu. Imikalile ya bantu yali iya bwanalale kabili intambi shabo no bwikalo fyali ifisuma.

Ifi e fyo ifintu fyali ilyo Paulo apitile mu Kupro no kusambilisha abantu pali Kristu. Lelo, ubuKristu bwena bwaliko kale ninshi na Paulo talati ayeko. Mwi buuku lya Imilimo tubelengamo ukuti pa numa ya mfwa ya kwa Stefani, Umwina Kristu wabalilepo ukufwila icisumino, Abena Kristu ba kubalilapo bamo babutukile ku Kupro. (Imilimo 11:19) Barnaba uwali na Paulo, afyalilwe mu Kupro, kabili alishibe bwino ici cishi, kanshi e co aletungulwila na Paulo pa bulendo bwakwe ubwa kubila imbila nsuma.—Imilimo 4:36; 13:2.

Umo Paulo Apitile

Calyafya ukulangilila bwino umo Paulo apitile ilyo aali mu Kupro. Lelo, abashula ifya kushula balilondolola eyefilya ifyo imisebo yaali lintu abena Roma baleteeka Kupro. Pa mulandu wa fyo ici cishi caba, nangu fye misebo ya nomba na yo yakonka mulya mwine mu misebo mumoneka kwati e mo bamishonari ba kubalilapo bapitile.

Paulo, Barnaba, na Yohane Marko bafumine ku Selukia no kuya no bwato ku cabu ca Salami. Mulandu nshi bailile ku Salami ukucila ukuya ku Pafu, umusumba ukalamba kabili ukwali ne cabu icikulu? Ni pa mulandu wa kuti, umusumba wa Salami wabelele mu lulamba ku kabanga kabili pali fye bakilomita 200 ukufuma ku Selukia. Pa kubala, Salami e wali umusumba wa bwangalishi, lelo ilyo abena Roma batendeke ukuteeka, Pafu e waishileba umusumba wa bwangalishi. Nangu bacitile ifi, umusumba wa Salami walitwalilile ukuba icifulo cikalamba mu fya ntambi, amasambililo, na makwebo. Mu Salami mwaleikala abaYuda abengi, kabili bamishonari batendeke “ukusabankanya icebo ca kwa Lesa mu masunagoge ya baYuda.”—Imilimo 13:5.

Pali ndakai umusumba wa Salami washala fye amapopa. Na lyo line, ifyo bashula filanga ukuti  Salami wali musumba walumbuka kabili uwa cuma. Pa mushiika palebela ifya mapolitiki ne fya mapepo, batila nalimo e ncende yakulile sana pa ncende shimbi isho abena Roma balekumaninapo mu citungu ca Mediterranean iyo abashula basanga. Ifyashulwa, ifyaliko mu nshita ya kwa Augusti Caesar, filanga ifikuulwa fyaliko ifyaemfiwe bwino pa nshi ku tubwebwe, mwali ifikuulwa fya mangalo, umwa kusambila, ifibansa fya mangalo, inshiishi sha lulumbi, ne cikuulwa cikalamba umwa kutambila ifisela, umwingekala abantu 15,000! Lwa mupepi no uyu mushiika, paba ifitantala fye tempele likalamba ilya kwa Seu.

Lelo Seu afililwe ukucingilila umusumba ku finkukuma. Icinkukuma cikalamba icaliko mu 15 B.C.E. caonawile umusumba wa Salami nangu ca kuti Augusti aliukulile cipya cipya. Mu 77 C.E., na kabili walyonawilwe no kukuulwa cipya cipya. Muli ba300 C.E., umusumba umo wine walyonawilwe ku finkukuma, kabili e po no lulumbi wakwete kale lwapwilile. Mu myaka ya ba500 C.E. ukufika ku 1500 C.E., umucanga watuulumene pa cabu ca uko kabili na bantu bakuukiile kumbi.

Tapaba apo balanda pa fyo abantu ba mu Salami bacitile ilyo Paulo abashimikile imbila nsuma. Lelo Paulo ashimike imbila nsuma na ku bantu bambi. Ilyo bamishonari bafumine ku Salami, basangile imisebo itatu iyo bali no kusalapo: umo walolele ku lulamba lwa ku kapinda ka ku kuso, ukuyapita mu mpili sha Kyrenia; umbi waile ku masamba ukulalanya ilungu lya Mesaoria ukupita pa kati ka cishi; no walenga butatu wakonkele ululamba lwa ku kapinda ka ku kulyo.

Cashimikwa ukuti Paulo aile mu musebo wa butatu. Uyu musebo walalanya impanga ya mabala iyakwata umushili waibela uwakashika. Ilyo mwaenda bakilomita 50 ukulola pa kati ka kapinda ka ku kulyo na masamba, umusebo walungatana no musumba wa Larnaca ilyo ushilalola ku kapinda ka ku kuso mu kati na nkati ka cishi.

“Balalenye mu Cishi Conse”

Umusebo waponene mu musumba waleitwa kale ati Ledra. Pali iyi ncende e paba nomba umusumba ukalamba uwa Nicosia. Tapaba nangu cimo ico mwingeshibilako ati pali iyi ncende paali umusumba kale. Lelo mulya mwine mwapitile ifibumba fya musumba wa Venice muli ba1500, pa kati na nkati ka musumba wa Nicosia, e mwapita umusebo unono uwe shina lya Ledra Street. Muli uyu musebo mulapita sana abantu. Tatwishibe nga ca kuti Paulo aliile ku Ledra nelyo iyo. Baibolo itweba fye ukuti “balalenye mu cishi conse.” (Imilimo 13:6) Icitabo ca  The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands citila “nalimo ici calola mu kuti batandalile abaYuda bonse aba ku Kupro.”

Ukwabula no kutwishika Paulo alefwaisha ukulanda na bantu abengi mu Kupro. Kanshi afwile alungeme ku kapinda ka ku kulyo mu musebo wafuma ku Ledra uwapita mu musumba wa Amathus no musumba wa Kourion umwali sana abantu bafumine mu fyalo fyalekanalekana.

Umusumba wa Kourion wali pa cipuma caba mu mbali ya bemba. Uyu musumba wa lulumbi uwa baGriki na bena Roma na o waonawilwe kuli cilya cinkukuma caonawile umusumba wa Salami mu 77 C.E. Muli uyu musumba mwaba ifitantala fye tempele lya mu 100 C.E. ilyo bakuuliile Apolo. Icibansa cabamo kuti caingisha abantu bakutamba 6,000. Ubusambashi bwa bantu ba mu Kourion bumonekela ku tubwebwe baleyemfeshako pa nshi ya mayanda yabo.

Ukuya ku Pafu

Ukufuma mu Kourion umusebo walola ku masamba, wayapita mu citungu balima umwangashi, e lyo waya pa mulu, no kunyongana ilyo uleya pa nshi mpaka fye no kuyafika mu lulamba lwa bemba. Ukulingana ne nshimi sha baGriki, apa umusebo wayaponena e po umulungu mwanakashi, Aphrodite amonekele ukufuma muli bemba.

Aphrodite e mulungu walumbwike sana ku baGriki mu Kupro kabili baleupepa sana ukufika muli ba100 C.E. Pafu e cifulo balepepelapo Aphrodite. Lyonse muli shinde kwaleba ukusefya kukalamba ku kucindika uyu mulungu. Aba mapepo balefuma ku Asia Minor, Egupti, Greece, na ku ncende sha kutali pamo nga Persia ukwisa ku Pafu ku kusefya. Ilyo icalo ca Kupro caletekwa ne shamfumu shaleitwa Ptolemy, abena Kupro basambilile ukupepa baFarao.

Umusumba wa Pafu wali e musumba ukulamba mu Kupro, uwa bena Roma, umwaleikala abalaashi, kabili e mo balepanga ne ndalama sha mukuba. Uyu musumba na o walyonawilwe ku cinkukuma ca mu 15 B.C.E., kabili Augusti apayenye indalama sha kukuula cipya cipya uyu musumba nga filya acitile ku musumba wa Salami. Ifyashulwa filanga ukuti mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo kwali imikalile ya bwanalale kabili abantu balikwete icuma mu Pafu, kwali imisebo iikulu, amayanda yayemba aya bakankaala, amasukulu ya kusambililapo inyimbo, ifikuulwa fya mangalo ne fibansa fya mangalo ifikalamba.

Ifi e fyo umusumba wa Pafu wali ilyo Paulo, Barnaba, na Yohane Marko baileko, kabili muli uyu wine musumba e mo no mulaashi Sergi Pauli, “umuntu wacenjela,” “alefwaisha ukuumfwa icebo ca kwa Lesa” te mulandu no kukaanya kwa kwa Eluma uwa malele. Uyu mulaashi “alisungwike isambilisho lya kwa Yehova.”—Imilimo 13:6-12.

Ilyo bapwishishe bwino bwino umulimo wabo uwa kubila imbila nsuma mu Kupro, bamishonari bakonkenyepo umulimo wabo mu Asia Minor. Bulya bulendo bwa kwa Paulo ubwa kubalilapo ubwa bumishonari bwalicindeme ku kusalanganya ubuKristu bwa cine. Icitabo ca St. Paul’s Journeys in the Greek Orient cilanda ati “pali ubu bulendo bwa kwa Paulo e patendekele ubuKristu bwa cine . . . no mulimo wakwe uwa bumishonari.” Kabili citila: “Cimoneka kwati pa Kupro apakumanina inshila ya pali bemba iyalola ku Suria, Asia Minor, na Greece, e payambile ulwendo lwa kubalilapo ulwa bumishonari.” Lelo lulya lwendo lwali fye lwa kubalilapo. Imyaka nalimo 2000 naipitapo kabili umulimo wa Bena Kristu uwa bumishonari ucili uletwalilila, kabili tuletila imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Yehova naifika “ku mpela ya pano isonde.”—Imilimo 1:8.

[Amamapu pe bula 20]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

KUPRO

NICOSIA (Ledra)

Salami

Pafu

Kourion

Amathus

Larnaca

IMPILI SHA KYRENIA

ILUNGU LYA MESAORIA

IMPILI SHA TROODOS

[Icikope pe bula 21]

Ilyo Paulo ali mu Pafu, aiswilemo umupashi wa mushilo no kupofwisha Eluma uwa malele