Fwayeni Yehova, Uumona mu Mutima

“Mfwayeni, no kuba no mweo.”—AMOSE 5:4, NW.

1, 2. Bushe mu Malembo nga batila Yehova “amona mu mutima,” ninshi calola mwi?

YEHOVA LESA aebele kasesema Samwele ati: “Umuntunse amona pa menso, lelo Yehova amona mu mutima.” (1 Samwele 16:7) Bushe calola mwi ukulanda ukuti Yehova “amona mu mutima”?

² Mu Malembo, nga batila umutima ninshi balelanda pa fyo umuntu aba mu kati, ifyo afwaya, amatontonkanyo yakwe, ifyo omfwa pa fintu fimo ne fyo atemwa. E co, lintu Baibolo yalanda ukuti Lesa amona mu mutima, ninshi baleti tamona fye pa menso lelo alamona ifyo umuntu aba icine cine.

Lesa Aamona mu Mitima ya Bena Israele

3, 4. Bushe Amose 6:4-6, atila ifintu fyali shani mu bufumu bwa mikowa 10 ubwa Israele?

³ Ilyo Uumona mu mutima aloleshe pe sonde pa bufumu bwa mikowa 10 ubwa Israele mu nshiku sha kwa Amose, cinshi amwenemo? Amose 6:4-6 alanda pa baume ‘abasendama pa fya kukuwamapo fya meno ya nsofu, abailekelesha pa masanshi yabo.’ Abalelya “abana ba mpaanga ba mu mukuni, na bana ba ng’ombe aba mu kati ke tanga.” Abalepange “filimba fya kwimbilako” no ‘kunweno mwangashi muli bamafukula.’

⁴ Nga wacumfwa fye ifyo fine, ico kuti camoneka  kwati cili fye bwino. Ilyo abakankaala bekele mu mayanda yabo aya bukanabesa, baleipakisha ifya kulya fisuma ne fya kunwa kabili balebalishisha inyimbo pa filimba ifisuma nga nshi. Na kabili, balekuwama na pa ‘fya kukuwamapo fya meno ya nsofu.’ Abashula ifya mu fibolya balisanga ameno ya nsofu ayabaswa bwino sana mu Samaria, umusumba ukalamba uwa bufumu bwa bena Israele. (1 Ishamfumu 10:22) Cimoneka kwati ayengi ayo basanga yali ku fipuna nelyo ku fibumba.

5. Cinshi Lesa akalipile pa fyalecita abena Israele ba mu nshiku sha kwa Amose?

⁵ Bushe Yehova Lesa alifulilwe pa kumona ukuti abena Israele baleikala mu bwanalale, ukulya ifya kulya fisuma, ukunwa umwangashi usuma, no kukutika ku nyimbo ishisuma? Awe iyo! Pantu na kuba, e upeela ifintu fyonse ifya musango yo ukuti umuntu aleipakisha. (1 Timote 6:17) Icakalifye Yehova cali lunkumbwa lwa bantu, imitima yabo iyabipa, ukusaalula Lesa, no kufilwa ukutemwa abena Israele banabo.

6. Bushe bumupashi bwa kwa Israele bwali shani mu nshiku sha kwa Amose?

⁶ ‘Abaleilekelesha pa masanshi yabo, ukunwa umwangashi no kupange filimba,’ bali no kuponenwa ne cintu ca kupumikisha fye. Lesa abepwishe ukuti: “Bushe mu matontonkanyo yenu muletalusho bushiku bwa bubi?” Bafwile nga balyumfwile ubulanda nga nshi pa fyo ifintu fyali mu Israele, lelo bena “tabali na bulanda pa kufunaika kwa kwa Yosefe.” (Amose 6:3-6, NW) Te mulandu ne fyo mu calo mwali icuma, Lesa amwene ukuti Yosefe, nelyo Israele, aali mu bwafya nga nshi ku fya ku mupashi. Lelo, abantu bakonkenyepo fye ne mikalile yabo ukwabula no kusakamana. E fyaba na bantu abengi lelo. Kuti basumina fye bwino ukuti tuleikala mu nshiku shayafya, lelo kulila fye bena tacibakumine, tabapoosako mano ilyo bambi bali mu bulanda, kabili na ku fya ku mupashi fine tabapoosako na mano.

Abena Israele Balyonaike

7. Cinshi cali no kucitikila abena Israele nga bafilwa ukumfwa ukusoka kwa kwa Lesa?

⁷ Amose alondolola ifyo imibele ya bantu yaonaike, te mulandu na fintu balemoneka aba cuma. Pa mulandu wa kufilwa ukumfwila ukusoka kwa kwa Lesa no kulungike mibele yabo, Yehova takabacingilile ku balwani babo. Abena Ashuri bakesa no kubafwampula pa fya kukuwamapo fyabo ifya meno ya nsofu no kubakululwila muli bunkole. Mukwai e pakapwila ne mikalile yabo iya bwanalale!

8. Cinshi calengele ukuti imipepele ya bena Israele yonaike?

⁸ Cali shani pa kuti abena Israele babe mu  mibele yabipe fyo? Iyi mibele yatendeke mu 997 B.C.E., ilyo Imfumu Solomone yapyenwe no mwana wakwe Rehoboamu, kabili imikowa 10 iya mu Israele yapaatukene ne mikowa ya kwa Yuda na Benyamini. Imfumu ya kubalilapo iya bufumu bwa mikowa 10 ubwa bena Israele yali ni Yeroboamu I, “mwana Nebati.” (1 Ishamfumu 11:26) Imfumu Yeroboamu yanashishe abantu ba mu bufumu bwa ku kapinda ka ku kuso ukuti calebakosela ukuya ku Yerusalemu ku kupepa Yehova. Lelo, icali mu mutima wakwe te kucita ifyali no kuwamina abantu. Ena aiminine fye pa kucita ico alefwaya umwine. (1 Ishamfumu 12:26) Yeroboamu aletiina ukuti abena Israele nga batwalilila ukuya kwi tempele mu Yerusalemu ku mitebeto ya cila mwaka iya kucindika Yehova, kuti calenga basuka batemwa ubufumu bwa bena Yuda na kabili. Pa kucilikila ica musango yo, Yeroboamu aimike ifiponti fya ng’ombe fibili, cimo mu Dani na cimbi pa Betele. E fyo ukupepa ifiponti fya ng’ombe kwaishileba e mipepele yasuminishiwa ku Buteko mu Israele.—2 Imilandu 11: 13-15.

9, 10. (a) Mitebeto nshi Imfumu Yeroboamu I yaimike? (b) Bushe Yehova alemona shani imitebeto ya mu Israele mu nshiku sha Mfumu Yeroboamu II?

⁹ Yeroboamu alefwaya ukulenga imipepele ipya ukumoneka kwati ya cine. Ateyenye imitebeto iyapalene ne mitebeto yalecitwa mu Yerusalemu. Pali 1 Ishamfumu 12:32, tubelengo kuti: “Yeroboamu acitile umutebeto we lambo mu mweshi wa cinekonsekonse, mu bushiku bwe kumi na shisano ku mweshi, ngo mutebeto we lambo wa muli Yuda, e lyo aninike ifya kuninika pa ciipailo; e fyo acitile mu Betele.”

¹⁰ Yehova tatalile asuminisha imitebeto ya musango yo iya kupepa kwa bufi. Alengele ico caumfwika bwino sana pa kulandila muli Amose ilyo papitile imyaka ukucila pali 100 mu kuteka kwa kwa Yeroboamu II, uwaikele pa bufumu bwa mikowa 10 iya kwa Israele muli ba844 B.C.E. (Amose 1:1) Muli Amose 5:21-24 Lesa atile: “Napata, nasuule mitebeto yenu ye lambo; te kuti inunshe ifya mu malongano yenu ya mikupe, nelyo amuninika kuli ine ifya kuninika, ne fya buunga fyenu, te kuti mfipokelele; ne fya mutende fyenu fya tuombe twaina te kuti ndolesheko. Fumyeni kuli ine impooma ya nyimbo shenu; na malumbo ya pa mapango yenu te kuti ng’umfwe. Awe, lekeni ubupingushi bukonkoloke nga menshi, no bulungami ngo mulonga wa cishawasha.”

Ababa nga Balya Muno Nshiku

11, 12. Kupalana nshi kwaba pa mipepele yali mu Israele wa pa kale ne ya mu Kristendomu?

¹¹ Ukwabula no kutwishika, Yehova amwene mu mitima ya balecita imitebeto mu Israele no kukaana imitebeto yabo na malambo. Na lelo line, Lesa alakaana imitebeto yafuma ku basenshi iya mu Kristendomu, pamo ngo kusefya Krisimasi na Isita. Kuli bakapepa ba kwa Yehova, ubulungami na bumpulamafunde te kuti fyampane, kabili ulubuuto ne mfifi te kuti fikwate senge iyo.—2 Abena Korinti 6:14-16.

¹² Kwaba na fimbi ifyapalana ifyo twingamona pa mipepele ya mu Kristendomu ne mipepele ya kupepa ifiponti fya ng’ombe iya mu Israele. Kwena ca cine ukuti bamo abaya ku mapepo balisumina mu Cebo ca kwa Lesa, lelo ukupepa kwa kwa Kristendomu mu cinkumbawile takufuma ku mutima kabili icilenga balepepa te kutemwa Lesa ukwa cine cine iyo. Acibe fyo, Kristendomu nga alipampamina pa kupepela Yehova “mu mupashi na mu cine” pantu iyo e mipepele isekesha Lesa. (Yohane 4:24) Na kabili, Kristendomu ‘taleka ubupingushi bukonkoloke nga menshi, no bulungami ngo mulonga wa cishawasha.’ Lelo, libili libili alasuula ifyo Lesa alanda pa mibele isuma. Alatekelesha ubulalelale ne membu shimbi ishibi sana. Batini alapaala fye ne fyupo fya baume beka beka nelyo abanakashi beka beka!

“Temweni Ubusuma”

13. Mulandu nshi tufwile ukucitila ifyaba pali Amose 5:15?

¹³ Kuli bonse abafwaisha ukumupepela mu musango afwaya, Yehova atila: “Pateni ububi, temweni ubusuma.” (Amose 5:15) Ukutemwa no kupata, mibele ya maka iifuma pa nshi ya  mutima wa mampalanya uwa muntu. Apo umutima wa kufutika, tufwile kanshi ukubombesha na maka yonse uku-ulinda. (Amapinda 4:23; Yeremia 17:9) Nga twalekelesha umutima wesu lyonse uletontonkanya pa fibi, kuti twatendeka ukutemwa ububi no kupata ubusuma. Nga twatendeka no kucita ifilefwaya ulunkumbwa lwa mutima wesu no kulacita ulubembu, ala nangu tupimpe shani, tatwakasenaminwe na Lesa. Kanshi natulepepa fye kuli Lesa ukuti aletwaafwa ‘ukupata ububi no kutemwa ubusuma.’

14, 15. (a) Mu Israele, ni bani bamo abalecita icisuma, lelo balemonwa shani ku bantu? (b) Muno nshiku, kuti twakoselesha shani ababa mu mulimo wa nshita yonse?

¹⁴ Lelo, te bena Israele bonse balecita ububi mu menso ya kwa Yehova. Ica kumwenako fye, Hosea na Amose ‘batemenwe ubusuma’ kabili babombele Lesa mu cishinka mu mulimo wa bukasesema. Bambi na bo, bacitile imilapo ya buNasiri. Mu myaka yonse iya buNasiri bwabo, baletaluka kuli fyonse ifyapangwa ku fisabo fya myangashi, maka maka ku kunwa umwangashi. (Impendwa 6:1-4) Bushe abena Israele bambi balemona shani imikalile ya kuipeelesha iya bantu batemenwe icisuma aba musango yo? Ubwasuko bwa kupapusha kuli lyo lipusho butulanga uko bukapepa bwa balya bantu bwafikile ukonaika. Amose 2:12 atila: “Mwanwensha abena Nasiri umwangashi, na bakasesema mwabeba, amuti, Mwilasesema.”

¹⁵ Pa kumona bucishinka bwa baNasiri na bakasesema, balya bena Israele balingile ukubako fye ne nsoni no kumfwa ububi mu mitima yabo ica kuti bayalula ne mibele yabo. Lelo, ukwabula no kutemwa, balefwaya ukufuupula aba cishinka ukuti baleke ukupeela Lesa ubukata. Tatufwile ukutunka Abena Kristu banensu bapainiya ba nshita yonse, bakangalila benda, bamishonari, nelyo ababa mu lupwa lwa pa Bethel ukuti baleke umulimo wabo uwa nshita yonse pa kuti fye bekale imikalile iimonwa nge ya bantu bonse. Lelo, natubakoseleshe ukutwalilila no mulimo wabo uusuma!

16. Cinshi twingatilila abena Israele bali bwino mu fya ku mupashi ilyo bali mu matololo ukucila ifyo bali mu nshiku sha kwa Amose?

¹⁶ Nangu line abena Israele abengi bali abakankaala mu nshiku sha kwa Amose, ‘tabali abacindama kuli Lesa.’ (Luka 12:13-21) Bashibo balelya fye mana mu matololo pa myaka 40. Tabaalelya ing’ombe shilume ishaina nelyo ukwikala ubwanalale mu fya kukuwamapo fya meno ya nsofu. Lelo, Mose alibebele fye bwino ukuti: “Yehova Lesa wenu amupaalile mu milimo yonse ya minwe yenu. . . . Iyi myaka amakumi yane Yehova Lesa wenu ali na imwe tamwabulilwe kantu.” (Amalango 2:7) Na cine, abena Israele mu matololo lyonse balekwata ifyo balekabila. Ne cacindama sana ca  kuti Lesa alibatemenwe, alebacingilila, kabili alebapaala!

17. Mulandu nshi Yehova afumishe abena Israele mu calo ca Egupti no kubatwala ku Calo Calaiwe?

¹⁷ Yehova acinkwileko abena Israele ba mu nshiku sha kwa Amose ifyo atungulwile bashibo ukufika mu Calo Calaiwe no kubafwa ukulofya abalwani babo bonse abalimo. (Amose 2:9,10) Lelo bushe cinshi calengele ukuti Lesa afumye balya bena Israele ba kale mu calo ca Egupti no kubatwala ku calo calaiwe? Bushe alefwaya fye ukuti bakekale mu bwanalale no kukaana Kabumba wabo? Awe iyo! Ico acitile filya ni mu kuti balemupepa mu buntungwa nga bantu ba busaka aba bumupashi. Lelo aba mu bufumu bwa mikowa 10 ubwa bena Israele tabapatile ububi no kutemwa ubusuma. Bena balepeela ubukata ku tulubi no kusuula Yehova Lesa. Mwandini ca nsoni nga nshi!

Yehova Alubulwisha Abena Israele

18. Mulandu nshi Yehova atulubwila lwa ku mupashi?

¹⁸ Lesa taali na kusuulako fye ku micitile yabipa iya bena Israele. Alibebele ico ali no kucita ilyo atile: “Nkamukandila pa mampuulu yenu yonse.” (Amose 3:2) Ayo mashiwi yafwile yalenga na ifwe ukutontonkanya pa kulubulwa kwesu ukufuma mu Egupti wa muno nshiku, e kuti mu bwikashi bubifi ubwa nomba. Yehova taatulubula lwa ku mupashi ukuti tulecita fye ifyo tulefwaya fwe bene awe. Ico atulubwila ni mu kuti tulemupeela ubukata bwa kufuma ku mutima nga bantu balubulwa kabili abasanguluka pa kumupepa. Na kabili, ifwe umo umo tuli no kulubulula pa fyo tubomfya ubuntungwa bwesu ubwapeelwa na Lesa.—Abena Roma 14:12.

19. Bushe Amose 4:4, 5, atila cinshi abena Israele abengi batemenwe ukucita?

¹⁹ Ku ca bulanda, abena Israele abengi tabaumfwile ubukombe bwa maka ubwa kwa Amose. Mu mashiwi yaba pali Amose 4:4, 5, Amose tapitile na mu mbali ukubeba ifyo imitima yabo yalwele lwa ku mupashi ilyo atile: “Iseni ku Betele, pulumukeni; ku Gilgali, fusheni ukupulumuka; . . . pantu e fyo mwatemwo kucita, mwe bana ba kwa Israele.” Abena Israele tababombeshe ukufwaya ukucite cisuma. Tabalindile imitima yabo. E calengele ukuti abengi pali bene batemwe ububi no kupata ubusuma. Balya bakapepa ba fiponti fya ng’ombe abatalama tabayalwike. Yehova aali no kubalubulwisha kabili baali no kufwila mu membu shabo!

20. Cinshi umuntu engacita pa kuti omfwile ifyaba pali Amose 5:4?

²⁰ Cifwile tacayangwike ku muntu onse uwaliko mu Israele muli shilya nshiku ukutwalilila uwa cishinka kuli Yehova. Ilingi line icayangukila abantu, kulola ukwalolo mwela, nge fyo na fwe Bena Kristu bonse twaishiba, nampo nga tuli baice nelyo abakalamba. Na lyo line, ukutemwa Lesa no kufwaya ukumuteemuna kwalengele abena Israele bamo ukutwalilila mu kupepa kwa cine. Yehova apele aba musango yo ubwite ubusuma nga nshi ubwaba pali Amose 5:4 ukuti: “[Mfwayeni], no kuba no mweo.” Muno nshiku, Lesa alabelelo luse abalapila no kumufwaya pa kusambilila bwino  bwino Icebo cakwe no kucita ukufwaya kwakwe. Ico tacayanguka ukucita, lelo e nshila fye yeka iitwala ku bumi bwa muyayaya.—Yohane 17:3.

Ifya Kulya Ifingi te Mulandu ne Nsala ya ku Mupashi

21. Ni nsala nshi yaponena abashaba mu kupepa kwa cine?

²¹ Cinshi cali no kucitika ku bashaletungilila ukupepa kwa cine? Kwali no kupona insala ya kapela makufi, insala ya ku mupashi! Amose 8:11 atila: “Inshiku shikesa, cisemo ca kwa Shikulu Yehova, ilyo nkatume nsala mu calo, te nsala ya cilyo kabili te cilaka ca menshi, lelo ica kuumfwe cebo ca kwa Yehova.” Kristendomu e uleshikitika ne yi nsala ya ku mupashi. Lelo, aba mitima ya bulungami ababa muli wene balemona ica kulya ca ku mupashi icili ku bantu ba kwa Lesa, kabili balebutukila ku kuteyanya kwa kwa Yehova. Amashiwi ya kwa Yehova aya muli Esaya yalalondolola bwino sana ubupusano bwaba pa mibele ya mu Kristendomu ne yaba pa babomfi ba kwa Lesa, pantu yatila: “Moneni, ababomfi bandi bakalya, na imwe mukaba ne nsala; moneni, ababomfi bandi bakanwa, na imwe mukaba ne cilaka; moneni, ababomfi bandi bakasamwa, na imwe mukaba ne nsoni.”—Esaya 65:13.

22. Fintu nshi fitulenga ukwanga?

²² Bushe fwe babomfi ba kwa Yehova, tulatasha nga nshi pa fya kulya fya ku mupashi na mapaalo ifyo tupokelela? Ilyo tulesambilila Baibolo ne mpapulo sha Bwina Kristu, ukusangwa ku kulongana kwa pa cilonganino, ukulongana kukalamba, no kulongana kwa citungu, mukwai ni cikanga fye tupunde ku nsansa pa mulandu wa kubuuta ku mutima! Tulasekelela pa kumfwikisha bwino Icebo ca kwa Lesa, pamo no kusesema kwapuutwamo ukwa kwa Amose.

23. Cinshi abapeela Lesa ubukata baipakisha?

²³ Ukusesema kwa kwa Amose kupeela isubilo kuli bonse abatemwa Lesa no kufwaya ukumupeela ubukata. Te mulandu tuli bapiina nelyo twabako eyefilya, nangu tuponenwe na mesho ya musango shani muli cino calo ca macushi, ifwe fwe batemwa Lesa tuleipakisha amapaalo yakwe pamo ne fya kulya fya ku mupashi ifisuma nga nshi. (Amapinda 10:22; Mateo 24:45-47) Kanshi, ubukata bonse buya kuli Lesa, uutupeela ifintu fyonse ifya kuti tuleipakisha. E co, shi ifwe bonse natutwalilile ukulumbanya wene ne mitima yesu yonse umuyayaya. Kabili tukacita fye ico cintu ca nsansa nga twafwayafwaya Yehova, Uumona mu mutima.

Kuti Mwayasuka Shani?

• Bushe ifintu fyali shani mu Israele mu nshiku sha kwa Amose?

• Bushe ifyalecitika mu bufumu bwa mikowa 10 ubwa bena Israele fyapalana ne ficitika kwi pali lelo?

• Ni nsala nshi yasobelwe iyaponena abantu pali lelo, kabili ni bani bashakumwako?

[Amepusho]

[Ifikope pe bula 21]

Abena Israele abengi baikele mu bwanalale, lelo bumupashi bwabo bwali fye cimbi cimbi

[Icikope pe bula 23]

Koselesheni ababa mu mulimo wa nshita yonse ukutwalilila ukubombo mulimo wabo uusuma

[Ifikope pe bula 24, 25]

Abantu ba kwa Yehova aba nsansa bena tabakumwako ku nsala ya ku mupashi